कोलित सुत्त

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼

*_कोलित सुत्त_*

https://mikamblemahesh.blogspot.com/2025/06/blog-post_41.html

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼

 _'कोलित सुत्त' (Kolita Sutta) हे बौद्ध धर्मातील पाली भाषेतील 'सुत्त पिटक' या प्रमुख ग्रंथाचा एक भाग आहे. हे 'संयुत्त निकाय' (Samyutta Nikaya) विभागातील सुत्त आहे, ज्याला 'कोलित' किंवा 'महामोग्गल्लान' असेही म्हटले जाते._

*_कोलित कोण होते?_*

_कोलित हे भगवान बुद्धांचे प्रमुख शिष्य *महामोग्गल्लान* यांचे वैयक्तिक नाव होते. उपतिष्य (सारिपुत्र) आणि कोलित (महामोग्गल्लान) हे दोघे बुद्धकाळातील सर्वात महत्त्वाचे शिष्य होते आणि त्यांनी बुद्धांच्या शिकवणीचा प्रसार करण्यात महत्त्वाची भूमिका बजावली. हे बुद्धांचे अग्रसावक / संघाचे सेनापती होते._

_*कोलित सुत्त कशाबद्दल आहे?*_

_या सुत्तात, महामोग्गल्लान एकांतवासात असताना त्यांना *'श्रेष्ठ शांतता' (Noble Silence - अरिय तुण्हिभाव)* म्हणजे काय, असा विचार येतो. त्यांना असे वाटते की जेव्हा एखादा भिक्खू *दुसऱ्या ध्यानात (Second Jhana)* प्रवेश करतो आणि त्यात रममाण होतो, तेव्हा त्याला 'श्रेष्ठ शांतता' प्राप्त होते._

_*दुसऱ्या ध्यानात (Second Jhana)* प्रवेश करताना, विचार आणि तपासणी (vitakka and vicara) शांत होतात. आंतरिक शांतता आणि एकाग्रता येते, ज्यामुळे आनंद आणि उत्साह (rapture and happiness) उत्पन्न होतो. महामोग्गल्लान यांना वाटले की हीच 'श्रेष्ठ शांतता' आहे.*_

_या स्थितीत असतानाही, त्यांना विचार आणि तपासणीशी संबंधित काही संवेदना जाणवू लागल्या. तेव्हा भगवान बुद्ध त्यांच्यासमोर आले आणि त्यांना म्हणाले, "मोग्गल्लाना, मोग्गल्लाना, श्रेष्ठ शांततेबद्दल निष्काळजी राहू नकोस. आपले मन श्रेष्ठ शांततेत स्थिर कर, एकाग्र कर." बुद्धांच्या या सूचनेनंतर, महामोग्गल्लान पुन्हा दुसऱ्या ध्यानात (Second Jhana) प्रवेश करतात आणि यशस्वीरित्या 'श्रेष्ठ शांतता' अनुभवतात._

*दुसरे ध्यान (Second Jhana) आणि 'श्रेष्ठ शांतता' (Noble Silence)*

_कोलित सुत्तात *दुसऱ्या ध्यानाचा (Second Jhana)* उल्लेख फार महत्त्वाचा आहे. बौद्ध ध्यानात, 'ध्यान' (Jhana) म्हणजे मनाच्या एकाग्रतेच्या आणि समाधीच्या वेगवेगळ्या अवस्था. या अवस्था क्रमाने प्राप्त केल्या जातात._

• *पहिले ध्यान (First Jhana)*: _यात 'वितक्क' (विचार) आणि 'विचार' (तपासणी) यासह आनंद (Piti) आणि सुख (Sukha) असते._

• *दुसरे ध्यान (Second Jhana)*: _या ध्यानात 'वितक्क' आणि 'विचार' शांत होतात. म्हणजे मनात येणारे बाह्य विचार आणि त्यांची तपासणी थांबते. इथे आंतरिक शांती, एकाग्रता, आनंद आणि सुख अधिक तीव्र होते. कोलित सुत्त याच अवस्थेवर लक्ष केंद्रित करते._

*_महत्त्व:_*

• *ध्यान आणि एकाग्रतेचे महत्त्व*: _हे सुत्त ध्यानाच्या अभ्यासात 'श्रेष्ठ शांतते'चे महत्त्व दर्शवते आणि आंतरिक शांतता कशी प्राप्त करावी यावर भर देते._

• *बुद्धांचे मार्गदर्शन*: _हे दाखवते की बुद्धांनी त्यांच्या शिष्यांना त्यांच्या आध्यात्मिक प्रवासात कसे मार्गदर्शन केले._

• *महामोग्गल्लान यांची आध्यात्मिक प्रगती*: _हे सुत्त महामोग्गल्लान यांच्या अर्हतपदाच्या प्राप्तीसाठी केलेल्या सात दिवसांच्या प्रयत्नांचा संदर्भ देते. ते बुद्धांच्या मदतीने उच्च ज्ञान (direct knowledge) प्राप्त करतात, जे त्यांच्या आध्यात्मिक विकासाचे द्योतक आहे._

_महामोग्गल्लान यांना सुरुवातीला असे वाटले की दुसऱ्या ध्यानात प्रवेश करणे आणि त्यात स्थिर राहणे हीच *'श्रेष्ठ शांतता' (Ariya Tanhibhava)* आहे. 'श्रेष्ठ शांतता' म्हणजे अशी मानसिक अवस्था जिथे मन पूर्णपणे शांत, एकाग्र आणि विचलित न होता स्थिर असते. ती केवळ आवाजाची अनुपस्थिती नाही, तर आंतरिक शांतता आहे जिथे विचार आणि भावनांचे अनावश्यक तरंग थांबतात._

*_बुद्धांचे मार्गदर्शन आणि त्याची भूमिका_*

_जेव्हा महामोग्गल्लान दुसऱ्या ध्यानात असतानाही त्यांना 'वितक्क' आणि 'विचार'शी संबंधित काही सूक्ष्म संवेदना जाणवत होत्या, तेव्हा बुद्ध त्यांच्यासमोर आले. *बुद्धांनी त्यांना स्मरण करून दिले की 'श्रेष्ठ शांतता' म्हणजे केवळ दुसऱ्या ध्यानाची सुरुवात नाही, तर त्यात अधिक स्थिरता आणि सखोलता आवश्यक आहे.*_

_बुद्धांनी मोग्गल्लान यांना सांगितले:_

_*"मोग्गल्लाना, मोग्गल्लाना! श्रेष्ठ शांततेबद्दल निष्काळजी राहू नकोस. आपले मन श्रेष्ठ शांततेत स्थिर कर, एकाग्र कर."*_

_यावरून हे स्पष्ट होते की बुद्ध केवळ आध्यात्मिक शिक्षकच नव्हते, तर ते शिष्यांच्या सूक्ष्म मानसिक अवस्थांचेही जाणकार होते आणि त्यांना योग्य मार्गावर कसे आणावे हे त्यांना माहीत होते. त्यांच्या मार्गदर्शनामुळेच महामोग्गल्लान दुसऱ्या ध्यानात पूर्णपणे स्थिर होऊ शकले आणि 'श्रेष्ठ शांतता' अनुभवू शकले._

*महामोग्गल्लान आणि त्यांची विशेष क्षमता*

_महामोग्गल्लान हे बुद्धांच्या दोन प्रमुख शिष्यांपैकी एक होते. त्यांना *'इद्धी' (Iddhi)* म्हणजे चमत्कारी किंवा आध्यात्मिक शक्तींमध्ये (Supernormal Powers) सर्वात श्रेष्ठ मानले जात असे. ते दूरचे पाहू शकत होते, ऐकू शकत होते आणि विविध आध्यात्मिक क्षमतांनी युक्त होते._

_हे सुत्त दाखवते की जरी महामोग्गल्लानंसारख्या महान शिष्यालाही योग्य ध्यानानुभवासाठी गुरूंच्या (बुद्धांच्या) सूक्ष्म मार्गदर्शनाची गरज होती. यामुळे हे स्पष्ट होते की आध्यात्मिक प्रगतीसाठी केवळ स्वतःचा प्रयत्नच नाही, तर योग्य मार्गदर्शकाची भूमिकाही किती महत्त्वाची असते._

*सुत्ताचे व्यापक महत्त्व*

• *ध्यान अभ्यासातील बारकावे*: _हे सुत्त ध्यान करणाऱ्यांना ध्यानाच्या प्रक्रियेतील सूक्ष्म अडचणी आणि त्यातून बाहेर पडण्याचे मार्ग शिकवते. अनेकदा ध्यान करताना साधकाला वाटते की त्याला स्थिरता मिळाली आहे, परंतु अजूनही काही सूक्ष्म अडथळे असू शकतात. बुद्धांचे मार्गदर्शन इथे महत्त्वाचे ठरते._

• *गुरु-शिष्य परंपरा*: _हे सुत्त बौद्ध धर्मातील गुरु-शिष्य परंपरेचे महत्त्व अधोरेखित करते. गुरुकडून मिळालेले योग्य मार्गदर्शन शिष्याला योग्य मार्गावर आणते आणि त्याला आध्यात्मिक उद्दिष्ट गाठण्यास मदत करते._

• *सम्यक समाधी (Right Concentration)*: _हे सुत्त अष्टांगिक मार्गातील 'सम्यक समाधी' या अंगाचे महत्त्व सांगते, ज्यात ध्यानाच्या विविध अवस्थांचा समावेश आहे._

*सारांश:*

_*कोलित सुत्त* हे केवळ एका ऐतिहासिक घटनेचे वर्णन नाही, तर ते बौद्ध ध्यानाच्या अभ्यासाचे एक सखोल मार्गदर्शन आहे. ते 'श्रेष्ठ शांतते'चे महत्त्व, दुसऱ्या ध्यानाची वैशिष्ट्ये आणि आध्यात्मिक प्रगतीसाठी योग्य मार्गदर्शकाची आवश्यकता यावर प्रकाश टाकते._

_*महामोग्गल्लान यांच्या उदाहरणावरून हे स्पष्ट होते की, कितीही प्रगत शिष्य असला तरी, त्यालाही योग्य वेळी योग्य मार्गदर्शनाची आवश्यकता असते.*_

_थोडक्यात, कोलित सुत्त हे महामोग्गल्लान यांच्या आंतरिक अनुभवावर आणि बुद्धांच्या मार्गदर्शनाने त्यांनी 'श्रेष्ठ शांतता' कशी प्राप्त केली यावर आधारित आहे. हे सुत्त बौद्ध ध्यानाच्या अभ्यासातील एका महत्त्वाच्या पैलूवर प्रकाश टाकते._

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼

*_लेखन : महेश कांबळे_*

*_दिनांक : १८/०६/२०२५_*

*_संदर्भ : सूत्त पिटक - संयुत्त सूत्त - निदानवग्ग पाळी - १० भिक्खू संयुत्त -१ कोलित सूत्त_*

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼

कोलिय सुत्त

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼

_*कोलिय सुत्त*_

_*(भिक्खू संयुत्त)*_

https://mikamblemahesh.blogspot.com/2025/06/blog-post_93.html

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼

_*कोलिय सुत्त (भिक्खू संयुत्त)* हे पाली त्रिपिटकाच्या संयुत्त निकाय (भिक्खू संयुत्त) मधील एक महत्त्वाचे सुत्त आहे, जे कोलिय नावाच्या भिक्खूच्या कथेचे वर्णन करते. हे सुत्त बौद्ध धम्मातील आत्मनियंत्रण, सतर्कता (सती) आणि मानसिक शुद्धतेच्या महत्त्वावर भर देते. कोलिय भिक्खू हा दुःखी, हताश आणि निरुत्साही होता. तो आपल्या धम्म-जीवनाबद्दल संभ्रमात होता. अशा स्थितीत बुद्धांनी त्याला कशाप्रकारे मार्गदर्शन केले, हे या सूत्रात सविस्तरपणे सांगितले आहे._

_*कोलिय सुत्ताची सविस्तर माहिती:*_

_*पार्श्वभूमी:*_

_कोलिय नावाचा एक भिक्खू संघात राहत होता. तो बाह्यतः शिस्तबद्ध दिसत होता, परंतु त्याच्या मनात कामुक विचार (काम-वितक्क), द्वेष (व्यापाद) आणि हिंसक भावना (विहिंसा) सतत उठत होत्या. या मानसिक अशुद्धतेमुळे तो आंतरिक संघर्षात सापडला आणि त्याला शांतता मिळत नव्हती._

_*बुद्धांशी संवाद:*_

_कोलिया सूत्रात बुद्धांनी कोळी भिक्खूला सात महत्त्वाचे प्रश्न विचारले आणि त्याद्वारे त्याला स्वतःच्या स्थितीचे अवलोकन करण्यास प्रवृत्त केले. हे प्रश्न आणि त्यांचे महत्त्व खालीलप्रमाणे:_

१. _"कोलिय, तुला असा विचार का येतो की मी एकांतात, विरक्त जीवन जगतो आणि दुःख भोगत आहे?"_

*स्पष्टीकरण:* _बुद्धांनी कोलियाला त्याच्या मनातील गैरसमज दूर करण्यासाठी हा प्रश्न विचारला. कोलियाला वाटत होते की भिक्खू जीवन म्हणजे केवळ दुःख आणि त्याग आहे. बुद्ध त्याला दाखवून देत होते की, एकांतवास हा दुःखाचा स्रोत नसून, तो दुःखातून मुक्ती मिळवण्याचे एक साधन आहे. बुद्ध त्याला त्याच्या नकारात्मक दृष्टिकोनाची जाणीव करून देत होते._

२. _"कोळी, तुला असा विचार का येतो की मी दुर्बळ आणि शक्तीहीन झालो आहे?"_

*स्पष्टीकरण:* _कोलियाला वाटत होते की भिक्खू जीवन स्वीकारल्यामुळे तो शारीरिक आणि मानसिकदृष्ट्या दुर्बळ झाला आहे. बुद्ध त्याला सांगत होते की, खरी शक्ती ही आत्मिक असते, शारीरिक नाही. दुःखातून मुक्त होण्याची क्षमताच खरी शक्ती आहे._

३. _"कोळी, तुला असा विचार का येतो की मी लोकांना प्रिय नाही आणि लोकांचा तिरस्कार करतो?"_

*स्पष्टीकरण:* _कोलियाला कदाचित एकटेपणा जाणवत असावा आणि त्याला वाटत असावे की लोक त्याला स्वीकारत नाहीत. बुद्ध त्याला शिकवत होते की, इतरांचा द्वेष करणे किंवा त्यांच्याकडून अपेक्षा ठेवणे हेच दुःखाचे कारण आहे. प्रेम आणि मैत्रीची भावना ही बाह्य मान्यतेवर अवलंबून नसते._

४. _"कोळी, तुला असा विचार का येतो की मी अरहंत (मुक्तिलाभलेला) नाही?"_

*स्पष्टीकरण:* _कोलियाला स्वतःच्या आध्यात्मिक प्रगतीबद्दल शंका होती. त्याला वाटत होते की तो अरहंतपदापर्यंत पोहोचला नाही. बुद्ध त्याला धीर देत होते की, मार्गावर चालणे महत्त्वाचे आहे, लगेच फलप्राप्तीची अपेक्षा करणे नाही. अरहंतपद हे प्रयत्नांचे फळ आहे आणि ते योग्य मार्गावर चालत राहिल्यानेच मिळते._

५. _"कोळी, तुला असा विचार का येतो की मी चुकीच्या मार्गावर आहे?"_

*स्पष्टीकरण:* _कोलियाला त्याच्या निवडीबद्दल आणि धम्ममार्गाबद्दल शंका होती. बुद्ध त्याला त्याच्या धम्म-प्रवासावर विश्वास ठेवण्यास सांगत होते. योग्य मार्ग हा अष्टांगिक मार्गच आहे आणि त्यावर चालल्यानेच दुःखमुक्त होता येते._

६. _"कोळी, तुला असा विचार का येतो की मी समाधानकारक जीवन जगत नाही?"_

*स्पष्टीकरण:* _कोलिय आपल्या वर्तमान जीवनात समाधानी नव्हता. त्याला वाटत होते की त्याचे जीवन व्यर्थ आहे. बुद्ध त्याला शिकवत होते की, समाधान हे बाह्य परिस्थितीवर अवलंबून नसते, तर ते मनाच्या आंतरिक शांततेतून येते._

७. _"कोलिय, तुला असा विचार का येतो की मी वाईट कृत्ये केली आहेत?"_

*स्पष्टीकरण:* _कोलियाला कदाचित भूतकाळातील चुकांचा पश्चाताप होत असावा किंवा त्याला वाटत असावे की त्याने काहीतरी पाप केले आहे. बुद्ध त्याला आठवण करून देत होते की, भूतकाळ बदलता येत नाही, पण वर्तमान काळात शुद्ध जीवन जगून भविष्य सुधारता येते._

*_बुद्धांचा उपदेश:_*

_कोलियच्या उत्तरांनंतर बुद्धांनी त्याला सांगितले की, हे सर्व नकारात्मक विचार त्याच्या अज्ञानामुळे (अविद्या) आणि अकुशल कर्मांमुळे (अकुसल कम्म) येत आहेत. बुद्धांनी त्याला समजून सांगितले की:_

*संसारिक आसक्तींचा त्याग:* _जोपर्यंत आपण संसारातील वस्तू, व्यक्ती आणि भावनांमध्ये अडकलेले आहोत, तोपर्यंत दुःख अटळ आहे. आसक्ती हे दुःखाचे मूळ आहे._

*सत्य-ज्ञानाची गरज:* _दुःखातून मुक्त होण्यासाठी चार आर्य सत्यांचे (आर्य सच्चानी) ज्ञान असणे आवश्यक आहे. दुःख, दुःखाचे कारण, दुःखाचा निरोध आणि दुःखाच्या निरोधाचा मार्ग हे समजून घेणे महत्त्वाचे आहे._

*अष्टांगिक मार्गाचे पालन:* _दुःखातून मुक्ती मिळवण्यासाठी अष्टांगिक मार्गाचे (अट्ठंगिको मग्गो) पालन करणे आवश्यक आहे. यात सम्यक दृष्टी, सम्यक संकल्प, सम्यक वाणी, सम्यक कर्म, सम्यक आजीविका, सम्यक व्यायाम, सम्यक स्मृती आणि सम्यक समाधी यांचा समावेश आहे._

*आत्म-विश्वासाचे महत्त्व:* _बुद्धांनी कोळीला स्वतःवर विश्वास ठेवण्यास आणि योग्य मार्गावर दृढ राहण्यास प्रोत्साहित केले._

*सुत्ताचा सार:*

- _मनातील अशुद्ध विचार हे केवळ त्यांच्यावर प्रतिक्रिया न देण्याने क्षीण होतात._

- _सतर्कता आणि समजूतदारपणा (योनिसो मनसिकार) हेच मानसिक शुद्धतेचे मार्ग आहेत._

- _विचारांना दबावण्याऐवजी त्यांच्याशी जागरूकतेने वागल्यास ते स्वतःच नष्ट होतात._

*विशेष शिकवण:*

- _विचार केवळ पाहातो, तोच त्याचा वेग मोडतो._

- _मन हे एका विषयातून दुसऱ्यात भटकत असते, पण सजगतेने ते शुद्ध केले जाऊ शकते._

*कोलिय सुत्ताचे महत्त्व:*

हा सुत्त आधुनिक मानसिक आरोग्याशी संबंधित आहे:

१. *माइंडफुलनेस:* _विचारांना न जुगारता निरीक्षण करणे._

२. *कॉग्निटिव्ह थेरपी:* _नकारात्मक विचारांची पुनर्निर्मिती करणे._

३. *भावनिक नियंत्रण:* _प्रतिक्रियांऐवजी समजूतदार प्रतिसाद._

४. *नकारात्मक विचारांवर नियंत्रण:* _हे सूत्र आपल्याला नकारात्मक विचार आणि गैरसमज कसे दूर करावे हे शिकवते._

५. *आत्म-विश्वासाची निर्मिती:* _आध्यात्मिक मार्गावर चालताना स्वतःवर विश्वास ठेवणे किती महत्त्वाचे आहे, हे यातून स्पष्ट होते._

६. *दुःखाच्या कारणांची ओळख:* _आपल्या दुःखाचे मूळ बाह्य परिस्थितीत नसून, आपल्या आंतरिक आसक्ती आणि अज्ञानात आहे, हे या सूत्रातून दिसून येते._.

७. *धम्म मार्गाचे महत्त्व:* _अष्टांगिक मार्गाचे पालन करूनच शांती आणि समाधान प्राप्त होते, यावर हे सूत्र भर देते._

_थोडक्यात, कोलिय सूत्र हे केवळ कोलिय भिक्खूसाठीच नव्हे, तर आजही दुःख आणि संभ्रमात असलेल्या कोणत्याही व्यक्तीसाठी एक प्रेरणादायी आणि मार्गदर्शक उपदेश आहे. हे आपल्याला आपल्या मानसिक स्थितीचे अवलोकन करण्यास आणि दुःखातून मुक्तीच्या मार्गावर वाटचाल करण्यास मदत करते._

_कोलिय सुत्त हे बौद्ध धम्मातील 'चित्त-विशुद्धी'चे एक सूत्र आहे, जे सांगते की मनाची शुद्धता ही केवळ बाह्य आचरणाने नव्हे, तर आंतरिक सजगतेने होते._

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼

*_लेखक: महेश कांबळे_*

*_दिनांक : १८/०६/२०२५_*

*संदर्भ:* *संयुत्त निकाय १.२३, भिक्खू संयुत्त*

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼

भिक्खू संयुत्त

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼

*_भिक्खू संयुत्त_*

https://mikamblemahesh.blogspot.com/2025/06/bikkhu-samyutta-samyutta-nikaya.html

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼

_*संयुक्त निकायातील "भिक्खू संयुत्त" (Bikkhu Saṁyutta)* हा बौद्ध धर्मातील संयुक्त निकाय (Saṁyutta Nikāya) या सुत्त पिटक मधील एक महत्त्वाचा विभाग आहे. संयुक्त निकाय हे पाली त्रिपिटक (Tipiṭaka) मधील दुसरे महत्त्वाचे पुस्तक असून त्यात विवक्षित विषयांवर आधारलेले सुत्त (धर्मोपदेश) गटित केलेले आहेत. त्यातीलच एक भाग म्हणजे "भिक्खू संयुत्त", जो प्रमुखतः भिक्खू  यांच्यासाठी देण्यात आलेल्या उपदेशांवर आधारित आहे._

_*भिक्खू संयुत्त म्हणजे काय?*_

_*भिक्खू संयुत्त (Bhikkhu Saṁyutta) हा संयुक्त  निकायातील निदानवग्ग पाळी या प्रकरणातील १० वा भाग असून यात १२ अजून उपविभाग आहेत.* यामध्ये बुद्धांनी त्यांच्या शिष्य भिक्खू (बौद्ध संघातील सदस्य) यांना दिलेले विविध उपदेश आहेत, जे त्यांच्या साधना मार्गातील अडचणी, वर्तन, आणि साधनांवर आधारित आहेत._

_भिक्खू संयुत्त (भिक्षु-संयुत्त) हे संयुक्त निकायातील एक महत्त्वाचे प्रकरण आहे, जे *भिक्खूंच्या जीवनाशी आणि त्यांच्या साधनेशी संबंधित विविध उपदेश आणि संवादांचे संकलन* आहे. संयुक्त निकाय हा बौद्ध धर्माच्या पाली साहित्यातील सुत्त पिटकाचा एक भाग आहे, ज्यात समान विषय किंवा व्यक्तींवर आधारित सुत्तांचे (उपदेशांचे) समूह आहेत._

*_भिक्खू संयुत्तचे मुख्य विषय_*

भिक्खू संयुत्तमध्ये प्रामुख्याने खालील विषयांवर प्रकाश टाकला आहे:

• _*भिक्खूंचा आदर्श जीवनक्रम*: बुद्धांनी भिक्खूंना कसे जगावे, कसे आचरण करावे, कोणते नियम पाळावे, याबद्दल मार्गदर्शन केले आहे. यात विनय (शिस्त), सदाचार आणि संयम यावर भर दिला जातो._

• _*ध्यान आणि समाधीचे महत्त्व*: भिक्खूंना ध्यानाद्वारे चित्त एकाग्र करून समाधी कशी प्राप्त करावी, याबद्दल विविध पद्धती आणि त्यांचे फायदे सांगितले आहेत._

• _*प्रज्ञा (ज्ञान) आणि विमुक्ती*: दुःखमुक्तीसाठी प्रज्ञा किती आवश्यक आहे, हे समजावून सांगितले आहे. अनात्म (आत्मा नाही), अनित्य (नश्वरता) आणि दुःख (असमाधान) या त्रिलक्षणांचे ज्ञान प्राप्त करून विमुक्ती कशी मिळवावी, हे स्पष्ट केले आहे._

• _*संतोष आणि वैराग्य*: भिक्खूंना भौतिक वस्तूंपासून अलिप्त राहून संतोषी जीवन जगण्याचे महत्त्व सांगितले आहे. वैराग्य (विरक्ती) हे निर्वाणाकडे नेणारे एक महत्त्वाचे साधन आहे._

• _*मैत्री आणि करुणा*: भिक्खूंनी एकमेकांशी आणि सर्व प्राण्यांशी मैत्रीपूर्ण आणि करुणामय भावनेने कसे वागावे, यावर भर दिला आहे._

• _*संघातील ऐक्य*: भिक्खू संघात (भिक्षु समुदाय) ऐक्य आणि सलोखा कसा ठेवावा, याबद्दल बुद्धांनी मार्गदर्शन केले आहे._

• _*प्रलोभनांवर विजय*: भिक्खूंना त्यांच्या साधनेदरम्यान येणाऱ्या अडथळ्यांवर आणि प्रलोभनांवर (उदा. मार, शारीरिक वासना) कसे विजय मिळवावे, याबद्दल उपदेश आहेत._

_*सुत्तांची रूपरेषा*_

_या संयुत्तामध्ये अनेक लघु सुत्त (संवाद किंवा उपदेश) असून त्यात खालील गोष्टींचे विवेचन आहे_

• _*वैराग्य व निब्बान (निर्वाण) प्राप्तीचा मार्ग:*_भिक्खूंनी संसारिक गोष्टींपासून अलिप्त कसे राहावे, निर्वाण प्राप्तीसाठी काय करावे_
• _*चित्त नियंत्रण (मनाची शिस्त):* _मनाचे प्रशिक्षण, ध्यान व विपश्यना साधना
• _*कायिक आणि मानसिक शांती साधण्याचे उपाय:* _विवेक, संयम, आणि सतत साधनेचे महत्त्व
• _*मार्गावरील अडथळे:* _कसे अडथळे येतात आणि त्यांना कसे पार करायचे
• _*संघ जीवनातील नीती व आचारधर्म*: _भिक्खू म्हणून कसे वागावे, संयम, शुद्ध आचरण, आणि साधुसंगतीचे महत्त्व_

_*भिक्खू संयुत्तमधील काही प्रसिद्ध सुत्तांचे उदाहरण:*_

_या संयुत्तात अनेक लहान-मोठी सुत्ते आहेत, त्यापैकी काही प्रसिद्ध सुत्ते खालीलप्रमाणे आहेत:_

• _*अकुसल-वितक्क सुत्त*: यात अकुशल विचारांवर (गैर-कुशल विचार) कसे नियंत्रण मिळवावे आणि कुशल विचार कसे वाढवावे, याबद्दल मार्गदर्शन आहे._

• _*अरहंत सुत्त* : अरहंतपदाची प्राप्ती केलेल्या भिक्खूंच्या स्थितीचे वर्णन यात आहे._

• _*मार-संयुत्तशी संबंधित सुत्ते* : यात मार (मोह, कामदेव) भिक्खूंना कसे भ्रामक विचार देतो आणि भिक्खू त्यावर कसे विजय मिळवतात, याचे वर्णन आहे._

• _*पंचेन्द्रिय सुत्ते*: श्रद्धा, वीर्य, स्मृती, समाधी आणि प्रज्ञा या पाच इंद्रियांचे महत्त्व आणि ते निर्वाणासाठी कसे आवश्यक आहेत, हे यात स्पष्ट केले आहे._

• _*"Ānanda Sutta"* – आनंद भिक्खू आणि भगवान बुद्ध यांच्यातील संवाद. आत्म-प्रकाश व मैत्रीचे महत्त्व._

• _*"Sekha Sutta"* – शिक्षार्थी (सिक्खा) भिक्खूंसाठी धम्माच्या सात पायऱ्या._

• _*"Sappurisa Sutta"* – सद्गुणी व्यक्ती कोण? त्याची ओळख व त्याचे गुणधर्म._

• _*"Sīla Sutta"* – शील म्हणजे नैतिकता; त्याचे महत्त्व व साधनेतील स्थान._

_*भिक्खू संयुत्तचे महत्त्व*_

भिक्खू संयुत्त हे केवळ भिक्खूंसाठीच नव्हे, तर सर्वसामान्यांसाठीही महत्त्वाचे आहे. कारण:

• _*व्यावहारिक मार्गदर्शन*: हे संयुत्त आध्यात्मिक साधनेसाठी अत्यंत व्यावहारिक मार्गदर्शन पुरवते._

• _*बुद्धांचे उपदेश*: यात बुद्धांचे मूळ उपदेश आणि त्यांनी भिक्खूंना दिलेले प्रत्यक्ष मार्गदर्शन आहे._

• _*जीवनाचे सत्य*: हे जीवन, दुःख, त्याचे कारण आणि त्यातून मुक्ती मिळवण्याचे मार्ग स्पष्ट करते._

• _*नैतिक आणि आध्यात्मिक विकास*: हे नैतिक आणि आध्यात्मिक विकासासाठी एक आदर्श नमुना सादर करते._

• _*साधकांसाठी मार्गदर्शन*: प्रारंभिक साधक ते उन्नत योगी – सर्वांसाठी उपयुक्त_

• _*धम्मशिक्षणाचे स्पष्ट रूप*: बुद्धाने स्वतः दिलेले उपदेश_

• _*बौद्ध संघातील आचारधर्माचे मूळ*: व्यवहार आणि साधनातील नीती_

_*भाषा आणि शैली:*_

_भिक्खू संयुत्तातील भाषा सोपी, थेट, आणि सरळ आहे. बुद्ध थेट भिक्खूंना उद्देशून संवाद करतात, प्रश्नोत्तरांद्वारे शिकवण देतात. त्यामुळे ही सुत्ते साधकासाठी उपयुक्त मार्गदर्शक ठरतात._

_*निष्कर्ष:*_

_*भिक्खू संयुत्त* हे बौद्ध धर्मातील अत्यंत महत्त्वाचे लेखन आहे. यातून बौद्ध भिक्खूंसाठी धर्म, साधना, आणि नैतिकतेचे मार्गदर्शन मिळते. ही सुत्ते केवळ भिक्खूंनाच नव्हे, तर सामान्य धर्मसाधकांनाही अंतर्मुख होण्यासाठी प्रेरणा देतात._

_थोडक्यात, *भिक्खू संयुत्त हे बौद्ध भिक्खूंच्या आध्यात्मिक वाटचालीचे, त्यांच्या ध्येयांचे आणि त्या ध्येयापर्यंत पोहोचण्याच्या मार्गांचे सविस्तर वर्णन करणारे एक महत्त्वाचे बौद्ध धर्मग्रंथ आहे.* यात बुद्धांनी भिक्खूंना दिलेले उपदेश, त्यांच्या समस्यांवर दिलेले उपाय आणि त्यांना निर्वाणाकडे नेणारे मार्गदर्शन एकत्रित केले आहे._

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼

*_लेखक : महेश कांबळे_*

*_दिनांक : १७/०६/२०२५_*

*_संदर्भ : संयुत्त सूत्त... भिक्खू संयुत्त_*

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼

तेविज्ज सुत्त

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼

*_तेविज्ज सुत्त_*

https://mikamblemahesh.blogspot.com/2025/06/blog-post_15.html

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼

     _त्रिपिटकातील सुत्तपिटकाचा हा पहिला भाग असून यात बुद्धांचे दीर्घ प्रवचन आहेत. 'तेविज्ज सुत्त' हे दीघ निकायमधील १३ वे सुत्त आहे._

_हे सुत्त बौद्ध धर्मातील *ब्राह्मणांच्या त्रिविध ज्ञान (तेविज्जा)* आणि *खऱ्या मोक्षमार्गावर* चर्चा करते. 'तेविज्ज' या शब्दाचा अर्थ 'तीन वेदांचे ज्ञान असणारा' असा होतो. हे सुत्त भगवान बुद्धांनी ब्राह्मणांच्या काही पारंपरिक समजुतींवर आणि त्यांच्या 'ब्रह्मलोकाची प्राप्ती' करण्याच्या मार्गावर केलेल्या चर्चेचे वर्णन करते._

*प्रास्ताविक*:  

   _तेविज्ज सुत्तमध्ये भगवान बुद्ध आणि दोन तरुण ब्राह्मण, *वासिष्ठ आणि भारद्वाज* , यांच्यातील संवाद आहे. हे ब्राह्मण ब्रह्मलोकात जन्म घेण्याची इच्छा बाळगतात आणि त्यांना वाटते की वेद हेच ब्रह्मलोकापर्यंत पोहोचण्याचा एकमेव मार्ग आहेत. ते आपापल्या गुरुंकडून मिळालेल्या वेदांच्या ज्ञानालाच अंतिम सत्य मानतात._

*ब्राह्मणांच्या त्रिविध ज्ञानावर चर्चा*:  

   _ब्राह्मणांचे "त्रिविध ज्ञान" (तेविज्जा) म्हणजे ऋग्वेद, यजुर्वेद आणि सामवेद यांचे ज्ञान. बुद्ध सांगतात की या वेदांमध्ये ब्रह्मलोकाचे स्पष्ट वर्णन नसल्यामुळे, हे ज्ञान अपुरे आहे._

      _बुद्ध त्यांना विचारतात की, *त्यांच्या गुरू किंवा त्यांच्या गुरूंच्या गुरूंनी कधी ब्रह्मदेवाला प्रत्यक्ष पाहिले आहे का? यावर ब्राह्मणांकडे कोणतेही स्पष्ट उत्तर नसते.* बुद्ध त्यांना स्पष्ट करतात की ज्यांनी ब्रह्मदेवाला कधी पाहिलेच नाही, असे लोक 'ब्रह्मलोकाची प्राप्ती' कशी करू शकतात? यावरून *बुद्ध हे दर्शवतात की वेदांचे ज्ञान हे ब्रह्मलोकापर्यंत पोहोचण्याचा खात्रीशीर मार्ग नाही, कारण ते अनुभवावर आधारित नाही.*_

_बुद्धांचा प्रतिप्रश्न:_ 

  - _वेदांमध्ये ब्रह्मलोकाचे स्पष्ट वर्णन नाही._

  - _कोणत्याही ब्राह्मण ऋषीने प्रत्यक्ष ब्रह्मलोक पाहिलेला नाही._  

  - _"अंधारात अंधळ्या माणसांनी इतरांना मार्ग दाखवावा तसा हा प्रयत्न निरर्थक आहे."_

  

*"यथा नाम पुरा दीपो, तथा एवं ब्राह्मणा अंधे।*_ 

*_ते च न पप्पोसन्ति, ब्रह्मलोकं अधिवचनं."_*  

  *_("ज्याप्रमाणे अंधाऱ्यातील अंधळे मार्ग दाखवू शकत नाहीत, तसेच वेदज्ञ ब्राह्मण ब्रह्मलोकापर्यंत पोहोचवू शकत नाहीत.")_* 

_बुद्ध सांगतात:_ 

१. *शील (नैतिकता)*: चोरी, हिंसा, व्यभिचार, झूट, मादक द्रव्ये यांपासून दूर राहणे.  

२. *समाधी (ध्यान)**: मन एकाग्र करणे आणि

३. *प्रज्ञा (ज्ञान)*: अनात्मबुद्धी (सर्व वस्तू अनित्य आहेत) आणि चार आर्य सत्यांचे अवगमन.  

*खऱ्या ब्रह्मचर्याचे स्वरूप*:  

   _बुद्ध स्पष्ट करतात की *मैत्री (मेत्ता), करुणा, स्मृती आणि समताभाव* या गुणांचा विकास करणे, शील (नैतिकता), समाधी (मानसिक एकाग्रता) आणि प्रज्ञा (ज्ञान) या मार्गाने जाणे हाच खरा ब्रह्मचर्य मार्ग आहे. हाच मार्ग ब्रह्मलोकापर्यंत पोहोचवतो._

*ब्रह्मलोकाचे बौद्ध स्वरूप* 

- _ब्रह्मलोक हा *ध्यानाच्या चौथ्या अवस्थेतील (ब्रह्मविहार)* उच्च लोक आहे._  

- _तेथे पोहोचण्यासाठी *कर्मकांडे नव्हे तर मानसिक शुद्धता आणि करुणा* आवश्यक आहे._  

- *ब्रह्मविहाराचे वर्णन*:  

  *_"मेत्ता चित्तेन विहरति, विपुलेन महग्गतं।"_* 

  _("मैत्रीने युक्त मन विशाल आणि मुक्त होते.")_

_या सुत्तात बुद्ध ब्राह्मणांच्या या समजुतींना आव्हान देतात आणि त्यांना सांगतात की ब्रह्मलोकात जाण्याचा मार्ग हा वेदांमध्ये सांगितलेल्या कर्मकांडाने किंवा मंत्रांनी साध्य होत नाही. उलट मैत्री, करुणा, मुदिता (आनंद) आणि उपेक्षा या चार ब्रह्मविहारांच्या (दैवी निवास) आचरणाने साधला जाऊ शकतो. हे चार ब्रह्मविहार म्हणजे:_

१. *मैत्री (Metta)*: सर्व सजीवांप्रती प्रेम आणि सदिच्छा बाळगणे.

२. *करुणा (Karuna)*: इतरांचे दुःख दूर करण्याची इच्छा बाळगणे.

३. *मुदिता (Mudita)*: इतरांच्या यशात आणि आनंदात स्वतः आनंद मानणे.

४. *उपेक्षा (Upekkha)*: सुख-दुःखात समभाव राखणे आणि तटस्थता राखणे.

             _बुद्ध हे समजावून सांगतात की हे ब्रह्मविहार आचरणात आणल्याने व्यक्तीचे मन शुद्ध होते आणि ते ब्रह्मदेवाच्या गुणांशी जुळते. या गुणांच्या आचरणानेच खऱ्या अर्थाने 'ब्रह्मलोकाची प्राप्ती' होते, जे केवळ कर्मकांड आणि शब्दांचे ज्ञान नाही._

*निष्कर्ष*:  

   _ब्राह्मणांचे वैदिक ज्ञान आणि यज्ञकर्मे ही ब्रह्मलोकाची खात्री देत नाहीत. केवळ *नैतिक जीवन, ध्यान आणि प्रज्ञा* यांद्वारेच मोक्ष प्राप्त होऊ शकतो._

*महत्व*:  

१. हे सुत्त *ब्राह्मणवादी परंपरा आणि बौद्ध मार्ग* यातील फरक स्पष्ट करते.  

२. *ब्रह्मलोक* (ब्रह्माचे राज्य) ही संकल्पना वैदिक आणि बौद्ध दोन्ही परंपरांमध्ये आहे, पण बुद्धांनी त्याला नवे अर्थ दिले.  

३. *मेत्ता (मैत्री)* आणि *ध्यान* यांचे महत्त्व येथे उठावले आहे.

४. *ब्रह्मविहाराचे महत्त्व*: मैत्री (सर्व प्राण्यांप्रती प्रेम) हाच खरा ब्रह्मलोकाचा मार्ग.  

५. *सार्वत्रिक संदेश*: धर्म हा जाती, वंश किंवा ग्रंथांवर नव्हे तर *कृती आणि बुद्धी* वर अवलंबून आहे.  

६. *सर्वधर्म समन्वय*: हे सुत्त सर्व धर्मांतील *आंतरिक सद्गुणांचे* महत्त्व दाखवते.  

७. *वैज्ञानिक दृष्टिकोन*: बुद्धांची वैदिक विधींवर केलेली टीका तर्कशुद्धतेवर आधारित आहे. 

८. *सामाजिक समता*: जातीय श्रेष्ठत्वाच्या कल्पनांना धक्का देऊन *कृती आणि ज्ञान* यांना प्राधान्य दिले आहे. 

९. तेविज्ज सुत्त हे *बौद्ध धम्माचे मूलतत्त्व* समजून घेण्यासाठी एक आदर्श ग्रंथ आहे. यातील शिकवणी आजही प्रासंगिक आहेत, विशेषत: जगभरातील *धार्मिक कर्मकांडाविरुद्ध आध्यात्मिक शुद्धता* च्या चर्चेत.

१०. *वेदांवरील टीका*: तेविज्ज सुत्त हे बुद्धांनी वैदिक परंपरेतील काही समजुतींवर केलेली एक स्पष्ट टीका आहे. बुद्ध हे दर्शवतात की केवळ धार्मिक ग्रंथांचे पठण किंवा कर्मकांड हे अंतिम मुक्ती किंवा ज्ञानाकडे घेऊन जात नाही, तर त्यासाठी नैतिक आचरण आणि मनाची शुद्धी आवश्यक आहे.

११. *बौद्ध धर्माचा मूळ गाभा*: हे सुत्त बौद्ध धर्माच्या अहिंसा, मैत्री आणि करुणा या मूलभूत तत्त्वांना अधोरेखित करते. बुद्धांनी परंपरेने चालत आलेल्या समजुतींपेक्षा स्व-अनुभव आणि नैतिक आचरणाला अधिक महत्त्व दिले.

१२. *ज्ञान आणि अनुभव*: बुद्ध या सुत्तात केवळ शाब्दिक ज्ञानापेक्षा (जसे की वेदांचे ज्ञान) प्रत्यक्ष अनुभव आणि नैतिक आचरणावर आधारित ज्ञानाला महत्त्व देतात. त्यांच्या मते, जे आपण स्वतः अनुभवले नाही किंवा ज्याची खात्री पटली नाही, त्यावर विश्वास ठेवणे योग्य नाही.

_थोडक्यात, तेविज्ज सुत्त हे बुद्धांच्या शिकवणीचे एक उत्तम उदाहरण आहे, जे पारंपारिक समजुतींना आव्हान देते आणि नैतिक आचरणावर आधारित आत्म-शुद्धीचा मार्ग दर्शवते. हे सुत्त आजही बौद्ध धर्माच्या अभ्यासकांसाठी आणि इतरांसाठी खूप महत्त्वपूर्ण मानले जाते._

👉 "ज्याप्रमाणे नदीच्या पात्रात उभ्या राहून कोणी दुसऱ्या किनाऱ्यावर जाण्यासाठी आवाहन करत असेल, तसे ब्राह्मणांचे वेदज्ञान निष्फळ आहे."  

👉 "प्रेम, नैतिकता आणि ज्ञान यांद्वारेच दिव्य लोकांना प्राप्त करता येते."

👉 तेविज्ज सुत्त हे *वैदिक कर्मकांड आणि बौद्ध आध्यात्मिक मार्ग* यातील तुलनेसाठी एक मूलभूत ग्रंथ आह

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼

*_लेखक : महेश कांबळे_*

*_दिनांक : १६/०६/२०२५_*

*संदर्भग्रंथ*  

१. [Tevijja Sutta (DN 13)] (https://www.accesstoinsight.org/tipitaka/dn/dn.13.0.than.html)  

२. "दीघ निकाय" (बौद्ध साहित्य संशोधन मंडळ, पुणे).  

३. "बुद्ध आणि त्यांच्या शिकवणी" (लेखक: प्र. के. अत्रे).  

४. "The Long Discourses of the Buddha" (Maurice Walshe).  

५. "What the Buddha Taught" (Walpola Rahula) — यामध्ये ब्रह्मविहाराचे विश्लेषण आहे. 

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼

लोहीच्च सुत्त

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼

*_लोहीच्च सुत्त_*

https://mikamblemahesh.blogspot.com/2025/06/blog-post_14.html

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼

 _*दिघ निकाय* हा बौद्ध पाली त्रिपिटकाच्या *सुत्त पिटक*मधील पहिला भाग आहे. यात बुद्धांची मुख्य प्रवचने (लांब सुत्ते) संग्रहित आहेत. दिघ निकायातील १२ व्या क्रमांकाचे *लोहीच्च सुत्त* हे बौद्ध धर्मातील एक महत्त्वाचे सूत्र आहे, जे *शिक्षक आणि शिष्यांचे नाते* आणि *धर्म शिकवण्याची योग्य पद्धत* यावर प्रकाश टाकते. हे सुत्त लोहीच्च नावाच्या एका ब्राह्मणाशी भगवान बुद्धांचा झालेला संवाद दर्शवते. हे सुत्त *शिक्षणाचे नैतिक आणि सामाजिक महत्त्व* स्पष्ट करते._

_*लोहीच्च सुत्ताची पार्श्वभूमी*_

_लोहीच्च ब्राह्मण हा एका गावात राहत होता आणि त्याला असे वाटत होते की, जर एखाद्याला धर्म समजला असेल, तर त्याने तो स्वतःपुरताच ठेवावा. इतरांना तो शिकवू नये, कारण ज्ञान इतरांना दिल्याने ते वाया जाते किंवा त्याची किंमत कमी होते. त्याच्या मते, अशा प्रकारे धर्म शिकवणे हे 'उत्कृष्ट' (श्रेष्ठ) नाही._

_"जर एखाद्या व्यक्तीने (साधू, गुरू, तपस्वी यांनी) काही उच्च ज्ञान किंवा सत्य प्राप्त केले, तर ते ज्ञान इतरांना शिकवण्यात काही अर्थ नाही. कारण, प्रत्येकाने स्वतःच्या प्रयत्नांनी ते ज्ञान शोधले पाहिजे. जो गुरू इतरांना शिकवतो, तो त्यांच्या स्वावलंबनात अडथळा निर्माण करतो."_  

लोहीच्च हा विचार *ज्ञानाच्या वाटण्याला विरोध करणारा* आणि समाजाच्या प्रगतीसाठी घातक होता.

_या विचारामुळे, जेव्हा भगवान बुद्ध त्याच्या गावात येतात, तेव्हा लोहीच्च ब्राह्मणाला बुद्धांच्या शिकवणीबद्दल शंका येते आणि तो बुद्धांना विचारतो की ते इतक्या लोकांना धर्म का शिकवतात. याच संवादातून लोहीच्च सुत्त पुढे येते._

_*लोहीच्च सुत्तातील मुख्य शिकवण*_

लोहीच्च बुद्धांना हा विचार कळताच, ते लोहीच्चला भेटण्यासाठी त्याच्या गावी जातात. लोहीच्च लोहीच्चच्या शिष्य *कोसीय कांकरायन*द्वारे बुद्ध त्याच्याशी संवाद साधतात. बुद्ध त्याला तीन प्रमुख युक्तिवादांद्वारे समजावतात:  

१. *स्वलोहीच्चविरोधाभास:*  

   लोहीच्च बुद्ध विचारतात: _"तुम्ही ब्राह्मण असून वेदांचे ज्ञान गुरूंकडून शिकलात का? जर तुमचा विचार खरा असेल, तर तुम्हीही गुरूंकडून शिकू नयेत होते!"_  

२. *समाजहानी (Harm to Society):*  

_बुद्ध सांगतात: जर प्रत्येक ज्ञानी व्यक्ती ज्ञान शेअर करणे बंद करेल, तर: *लोहीच्च धर्म, विज्ञान,  कला यांचा प्रसार थांबेल. लोहीच्च नवीन पिढ्या अज्ञानात राहतील. लोहीच्च मानवी प्रगती खुंटेल.*_  

३. *कर्मविपाक (Moral Consequences):*  

_लोहीच्च ज्ञान देणे हे *पुण्यकर्म (कुसल कर्म)* आहे. जो ज्ञान लपवतो, तो: *लोहीच्च इतरांच्या मोक्षमार्गात अडथळा निर्माण करतो. आध्यात्मिक दृष्ट्या पापी होतो.*_  

_भगवान बुद्ध लोहीच्च ब्राह्मणाच्या विचारांचे खंडन करतात आणि धर्म शिकवण्याचे महत्त्व आणि योग्य पद्धती समजावून सांगतात. या सुत्तात अनेक महत्त्वाचे मुद्दे आहेत:_

👉 _*शिक्षकाचे गुण आणि अपवाद (शिक्षक कसे नसावेत)*_

_बुद्ध सर्वप्रथम अशा शिक्षकांबद्दल बोलतात जे योग्य नाहीत. ते तीन प्रकारच्या "खोट्या" किंवा "अयोग्य" शिक्षकांची उदाहरणे देतात:_

१. *धर्म शिकवून स्वतः काहीही न मिळवणारे:* _काही शिक्षक लोकांना धर्म शिकवतात, पण त्यातून स्वतः काहीही आध्यात्मिक लाभ घेत नाहीत. ते फक्त उपजीविकेसाठी किंवा प्रतिष्ठेसाठी हे करतात. हे असे लोक आहेत जे इतरांना मदत करतात, पण स्वतः अंधारात राहतात._

२. *अयोग्य मार्गाने शिकवणारे:* _काही शिक्षक स्वतः अज्ञानी असूनही, किंवा चुकीच्या मार्गाने ज्ञान मिळवून, लोकांना शिकवतात. यामुळे त्यांना स्वतःला आणि त्यांच्या विद्यार्थ्यांनाही त्रास होतो. हे असे आहेत जे स्वतः चिखलात असूनही इतरांना चिखलातून बाहेर काढण्याचा प्रयत्न करतात, पण त्यांना यश मिळत नाही._

३. *स्वार्थी हेतूने शिकवणारे:* _काही शिक्षक केवळ स्वतःच्या स्वार्थासाठी, धनलोहीच्चसंपत्तीसाठी किंवा प्रसिद्धीसाठी धर्म शिकवतात. त्यांच्या शिकवणीमागे शुद्ध हेतू नसतो._

_बुद्ध स्पष्ट करतात की, असे शिक्षक हे खरे ज्ञान प्रसारित करणारे नसतात आणि त्यांची शिकवण लोकांसाठी फायदेशीर नसते._

👉 _*'उत्कृष्ट' शिक्षक आणि शिकवणीचे महत्त्व*_

_यानंतर बुद्ध 'उत्कृष्ट' किंवा 'श्रेष्ठ' शिक्षकाचे वर्णन करतात. ते म्हणतात की ज्या शिक्षकाला स्वतःला धर्म चांगला समजला आहे आणि ज्याने धर्माचे आचरण केले आहे, त्याने इतरांना तो अवश्य शिकवावा. असे करण्याने धर्माचा प्रसार होतो आणि अनेक लोकांचे भले होते._

_बुद्ध योग्य गुरूची लक्षणे सांगतात:_  

१. *स्वतः ज्ञानी आणि सदाचारी* – गुरूने स्वतः प्रज्ञा (ज्ञान) आणि शील (नैतिकता) प्राप्त केलेली असावी.  

२. *निःस्वार्थ शिकवणी* – ज्ञान देण्यात लोभ, कीर्ती किंवा अहंकार नसावा.  

३. *शिष्यकल्याण* – गुरूचा हेतू शिष्यांच्या उन्नतीसाठी असावा.  

४. *सम्यक दृष्टीकोन* – शिकवणीत *मध्यम मार्ग* (न अतिशयोक्ती, न निंदा) असावा.  

_यामध्ये बुद्धांनी काही महत्त्वपूर्ण संकल्पना स्पष्ट केल्या आहेत:_

👉 *उत्पत्ती (Uddaya) आणि ऱ्हास (Vyaya) चे ज्ञान:* _बुद्धांनी सांगितले की जो शिक्षक जगातील गोष्टींची उत्पत्ती आणि ऱ्हास (नाश) याबद्दल योग्य ज्ञान देतो, म्हणजेच अनित्यता, दुःख आणि अनात्मता या त्रिलक्षणांबद्दल स्पष्ट करतो, तो 'उत्कृष्ट' शिक्षक आहे._

१. *मार्ग दाखवणारा:* _जो शिक्षक लोकांना दुःखातून मुक्तीचा मार्ग (अष्टांगिक मार्ग) दाखवतो आणि लोकांना त्या मार्गावर चालण्यास प्रवृत्त करतो, तो खरा हितचिंतक आहे._

२. *अकुशल कर्म सोडून कुशल कर्म करण्यास प्रवृत्त करणे:* _'उत्कृष्ट' शिक्षक तोच आहे, जो लोकांना अकुशल (वाईट) कर्मे सोडून कुशल (चांगली) कर्मे करण्यास प्रेरित करतो. हे केवळ शब्दांनी नाही, तर स्वतःच्या उदाहरणानेही सिद्ध केले जाते._

३. *उपकाराची भावना:* _खरा शिक्षक कोणताही स्वार्थ न ठेवता, केवळ इतरांच्या कल्याणासाठी शिकवतो. त्याचा उद्देश लोकांचे दुःख कमी करणे आणि त्यांना निर्वाणाच्या मार्गावर आणणे हा असतो._

_*लोहीच्च ब्राह्मणाचे मतपरिवर्तन*_

_भगवान बुद्धांचे विचार ऐकून लोहीच्च ब्राह्मणाला आपल्या पूर्वीच्या मताची चूक लक्षात येते. त्याला समजते की, ज्ञानाचे दान करणे हे त्याला वाढवते आणि समाजासाठी फायदेशीर असते. धर्माचे ज्ञान हे स्वतःजवळ लपवून ठेवण्यासारखे नाही, तर ते इतरांना दिले पाहिजे. यामुळेच समाजाचे कल्याण होते आणि दुःख कमी होते._

_लोहीच्च ब्राह्मण भगवान बुद्धांच्या शिकवणीने प्रभावित होतो आणि त्यांचा शिष्य बनतो._

_*लोहीच्च सुत्ताचे महत्त्व*_

लोहीच्च सुत्त अनेक दृष्टींनी महत्त्वाचे आहे:

१. *शिक्षण आणि ज्ञानाचे महत्त्व:* _हे सुत्त ज्ञानाचे दान किती महत्त्वाचे आहे हे स्पष्ट करते. ज्ञान हे स्वतःजवळ साठवून ठेवण्याची गोष्ट नसून, ते इतरांसोबत वाटून घेण्याची गोष्ट आहे._

२. *शिक्षकाची भूमिका:* _हे सुत्त आदर्श शिक्षकाचे गुण आणि जबाबदाऱ्या स्पष्ट करते. शिक्षकाने निःस्वार्थी असावे, स्वतः ज्ञानी असावे आणि लोकांच्या कल्याणासाठी शिकवावे._

३. *धर्माचा प्रसार:* _हे सुत्त धर्माच्या प्रसाराचे महत्त्व अधोरेखित करते. बुद्धांनी धर्माची शिकवण दिली, कारण त्यांना सर्व प्राण्यांना दुःखातून मुक्त करायचे होते._

४. *मिथ्या दृष्टिकोनाचे खंडन:* _लोहीच्च ब्राह्मणाचा "ज्ञानाचे दान करू नये" हा चुकीचा दृष्टिकोन बुद्ध कसा बदलतात हे या सुत्तातून दिसते._

५. *सामाजिक कल्याण:* _या सुत्तातून हेही स्पष्ट होते की, ज्ञानाचा प्रसार हा केवळ वैयक्तिक नव्हे, तर सामाजिक कल्याणासाठीही आवश्यक आहे._

६. *ज्ञानाचे वाटप हे कर्तव्य आहे* – _ज्ञान मिळाल्यावर ते इतरांपर्यंत पोहोचवणे हे नैतिक बांधिलकीचा भाग आहे._  

७ *गुरूंची भूमिका अतूट* – _योग्य मार्गदर्शनाशिवाय माणूस भटकतो. (उदा: वैद्यकशास्त्र, विज्ञान, धर्म यांसारख्या क्षेत्रांत गुरूंची गरज असते.)_  

८. *समाजाची प्रगती* – _ज्ञानाचा प्रवाह खुंटला तर समाज मागासलेला राहतो._  

९. *अहंकाराचा त्याग* – _"मी फक्त एकट्याने ज्ञानी झालो पाहिजे"  हा विचार अधोगतीचा मार्ग दाखवतो._

*_आधुनिक जगातील सांगितिका_*  

१. *शिक्षणाचे अधिकार*: _लोहीच्चचा विचार आजच्या *शिक्षणावरील बंधनांसारखा* (उदा: ज्ञानाचे व्यावसायीकरण, पेटंट्स) आहे. बुद्धांचा मुद्दा असा की *ज्ञान हे सार्वजनिक संपत्ती* आहे._  

२. *शिक्षकांचे महत्त्व*: *COVID काळात ऑनलाइन शिक्षणाच्या अडचणीत शिक्षकांची भूमिका स्पष्ट झाली.*  

३. *विज्ञान आणि सहयोग*: *संशोधनातील नवीन निष्कर्ष जगभर शेअर केले जातात, म्हणूनच आज आपण टीके, तंत्रज्ञान यांमध्ये प्रगती करू शकतो.*  

*५ सुत्ताचा निष्कर्ष*  

१. *"ज्ञान दान हे सर्वात मोठे दान"* – _बौद्ध दृष्टिकोनाने ज्ञानाचे वाटप केल्याने समाजाचा उत्कर्ष होतो._  

२. *लोहीच्चची कथा* ही *अहंकाराचा त्याग आणि सामूहिक कल्याणाची भावना* शिकवते.  

३. _"योग्य गुरू शोधा, ज्ञान शिका आणि ते निःस्वार्थीपणे इतरांना द्या."_ 

_थोडक्यात, लोहीच्च सुत्त आपल्याला शिकवते की, ज्याला खऱ्या अर्थाने धर्म समजला आहे, त्याने तो इतरांना अवश्य सांगावा, कारण ज्ञानाच्या दानातूनच खऱ्या अर्थाने समाजाचे आणि व्यक्तीचे कल्याण होते. हे सुत्त शिक्षकाच्या नीतिमूल्यांवर आणि शिकवण्याच्या हेतूंवर विशेष भर देते._

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼

*_लेखक : महेश कांबळे_*

*_दिनांक : १५/०६/२०२५_*

 *लोहीच्च सुत्त (Lohicca Sutta) – संदर्भ आणि स्रोत*  

१ लोहीच्च *ग्रंथाचे नाव:* दिघ निकाय (Dīgha Nikāya), सिलक्कंधवग्गो (Silakkhandhaलोहीच्चvagga)  

२ [Lohicca Sutta (Access to Insight)] (https://www.accesstoinsight.org/tipitaka/dn/dn.12.0.than.html)  

३ Lohicca Sutta (SuttaCentral)](https://suttacentral.net/dn12/en/sujato)  

४ *"बुद्धवचनामृत"* (लोकवाङ्मय गृह प्रकाशित) या ग्रंथात दिघ निकायची निवडक सुत्ते मराठीत उपलब्ध आहेत.  

५ *"त्रिपिटक: बौद्ध धर्मग्रंथ"* (डॉ. भदंत आनंद कौसल्यायन) या पुस्तकात संदर्भ सापडू शकतात.  

६ *"Long Discourses of the Buddha"* (Maurice Walshe अनुवादित) — DN 12 चे विस्तृत भाषांतर.  

७ "The Buddha's Teachings on Social Harmony"* (भिक्खु बोधी) — लोहीच्च सुत्तावर विश्लेषण.  

८ *"The Dīgha Nikāya: A Philosophical Analysis"* (Dr. Peter Harvey) — DN 12 च्या तात्त्विक चर्चेसाठी.  

९ *"Early Buddhist Discourses"* (John J. Holder) — लोहीच्च सुत्ताच्या ऐतिहासिक संदर्भाचे विश्लेषण.

१० *"The Long Discourses of the Buddha"* – Maurice Walshe (त्रिपिटकचे इंग्रजी भाषांतर).  

११ *"बौद्ध साहित्याचा इतिहास"* – डॉ. विमलकीर्ती (मराठी).  

१२ *"Dīgha Nikāya: A Critical Study"* – Dr. Bimalendra Kumar (ऐतिहासिक विश्लेषण).

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼

महाराष्ट्रातील बौद्ध मंगल -परिणय विधी धम्मसंगत आहे ?

महाराष्ट्रातील बौद्ध मंगल -परिणय विधी धम्मसंगत आहे ?

- डॉ. डि.जी. धुळे

मो. ९४२३७४५०५४ औरंगाबाद

         _डॉ. बाबासाहेबांनी १९५६ मध्ये आपल्याला बौद्ध धम्माची दिक्षा दिली तेव्हापासून आम्ही हिंदू धर्मातील सर्व कर्मकांडे नाकारुन बौद्ध जीवन पध्दती अंगीकारीली. त्यानुसार आपल्या लग्नविधीमध्ये देखिल अमूलाग्र बदल करून बऱ्यापैकी सोपी पध्दत उदयाला आली. *सुरुवातीच्या काळात बौद्ध भिक्खूच नव्हते त्यामुळे गावातीलच एखादा शिक्षीत व्यक्ती मंगल परिणय विधी पार पाडत असे व ती विधी बऱ्यापैकी साधी व धम्मसंगत असे. कर्मकांडांचा तर त्यात लवलेशही नसायचा.*_

            _हळू हळू आपल्या समाजात भिक्खू निर्माण होऊ लागले आणि भिक्खूंनीच लग्नविधी पार पाडायचा ही प्रथा रुढ झाली. *धर्मांतरानंतर बौद्ध समाजाने जी लग्नविधी प्रचलित केली आहे, त्यात हिंदू लग्नविधी प्रमाणेच कर्मकांडांची पध्दत तशीच ठेवली. फक्त प्रतिके बदलली, भाषा बदलली आणि आज असे दिसते कि, आपले मंगल परिणय विधी हिंदू लग्नविधीपेक्षा देखिल कर्मकांडी झालेला दिसतो.* बौद्ध धम्मात कर्मकांडाला थारा नाही. *भिक्खूंनी लग्नविधी पार पाडणे धम्मसंगत आहे का ?* त्याच प्रमाणे बाहेरच्या बौद्ध देशात लग्न विधी कसे होतात ? तेथे भिक्खू लग्ने लावतात काय ? हे आपण पाहू. जगातील अनेक बौद्ध देशांमध्ये लग्न पध्दती कशी असते ? याचा अभ्यास केल्यास काही ठळक बाबी आपल्या लक्षात येतील. त्यासाठी आपण काही बौद्ध देशातील लग्न पध्दती बघू :-_

*_१. श्रीलंका -_*

           _या देशात लग्नविधीच्या एक दोन दिवस अगोदर भिक्खू संघाला वधू - वरांच्या घरी भोजनासाठी निमंत्रीत करतात. भोजनानंतर भिक्खू संघ यथोचित व प्रसंगाला आवश्यकच सुत्तपठण करुन आशिर्वाद देतात. या देशात प्रचलीत असलेली "नकुलमाता" व "नकुलपिता" या दांम्पत्याच्या सुखी, समाधानी व यशस्वी संसारिक जीवनाची कथा भिक्खू संघातील जेष्ठ सदस्य उपस्थितांना विस्ताराने सांगतात. "पति - पत्नीचे जीवन श्रध्दा, शील, त्याग, दानवृत्ती, करुणा व परस्परांवरील विश्वास या सद्‌गुणांवर व्यतित होत असेल तरच वैवाहिक जीवन यशस्वी व सुखी होते." असा या कथेचा सार आहे. त्यानंतर भिक्खू संघ निघून जातो. *मुख्य लग्नविधीसाठी भिक्खू अथवा भिक्खूसंघ थांबत नाही.*_

*_त्यासाठी एका जेष्ठ उपासकाला निमंत्रीत करण्यात येते. तेथील "सामाजिक" मान्यते प्रमाणे लग्नविधी संपन्न होतो._*

*_२. थायलंड -_*

            _थायलंड मधे लग्नविधीच्या आधीच नोंदणी विवाह (रजिस्टर मॅरेज) संपन होतो. येथे देखिल भिक्खू गणाला भोजनदानासाठी निमंत्रीत केले जाते. *भिक्खूगण प्रसंगोचितच सुत्तपठण करतात. भोजन दानानंतर भिक्खूगण निघून जातात. त्यानंतर मुख्य लग्नविधी सुरु होतो, आणि तेथील सामाजिक मान्यतेनुसार लग्नविधी पार पडतो.*_

*_३. म्यानमार (ब्रम्हदेश) -_*

            _*येथेही लग्नविधी संपन्न करण्यासाठी भिक्खू उपस्थित राहात नाहीत, तर ज्येष्ठ उपासकाला (मास्टर ऑफ सेरेमनी) यासाठी निमंत्रितांना अल्पोपहार अथवा जेवण दिल्या जाते.* यावेळी नव दांपत्य प्रत्येकाजवळ जाऊन उपस्थितांचे आभार मानते. सर्वांचे जेवण झाल्यावर हे नवदांपत्य बुद्ध विहारात जाऊन वंदन करते._

*_४. जपान -_*

          _*या देशात बहुतांश विवाह हे शिंटो धर्म पध्दतीने पार पाडतात.* आधुनिक जपानमध्ये तर काही वधू वर चर्चमध्ये जाऊनही लग्न करतात. येथे लम्नविधी कसा असावा हे सर्वस्वी वधु-वरांच्या मर्जीनुसार ठरविले जाते. पण ज्या वधु वरांना बौद्ध पध्दतीने लग्न करावयाचे असते, अशा *लग्नविधीमध्ये देखिल भिक्खू लग्न विधी पार पाडत नाहि. तर जेष्ठ उपासकांच्या हस्तेव लग्नविधी पार पडतो. त्रिशरण, पंचशील आणि बुध्द, धम्म, संघ बंदना, गुलाबपुष्पाचे हार वधु - वर परस्परांना घालणे यांचा समावेश असतो.*_

*_५. चीन -_*

       _कम्युनिझमच्या प्रभावामुळे या देशात धर्माचे स्थान थोडे गौण झालेले आहे. सांप्रत कालात जी काही लग्न पध्दती अस्तित्वात आली आहे ती थोडक्यात खालील प्रमाणे आहे._

        _लग्नाच्या दिवशी सकाळीच नियोजित वर आपल्या आप्तेष्टांना सोबत घेऊन नियोजित वधूच्या घरी पोहोचतो. तेथे प्रवेशदाराजवळ नियोजित वधुच्या मैत्रिणी (करवल्या) वराला घरात प्रवेश देण्या अगोदर त्याला अनेक प्रश्न विचारतात. ही एक प्रकारची वर परिक्षाच असते. त्यानंतर सर्व करवल्यांना वराकडुन बक्षीसी दिल्या जाते. नंतर वराला प्रवेश मिळतो. मग नियोजित वर वधू सर्वांसोबत वराच्या घरी जातात. तेथे वधू - वर माता पित्यांच्या समोर गुडघ्यावर बसून त्यांना अभिवादन करतात व त्यांना चहा अर्पण करतात. *या विधीला "टी सेरिमनी" म्हणतात.* हा विधी सर्वात महत्वाचा मानला जातो. या "टी सेरिमनी" शिवाय लग्नविधी संपत्र झाला हे मानले जात नाही. नंतर सर्व उपस्थित चहा पितात. येथे लग्नविधी संपन्न होतो. *येथेही लग्नविधीसाठी भिक्खू उपस्थित राहत नाही.*_

*_६. लाओस -_*

          _*येथेही लग्नविधी पार पाडणारा विधी प्रमुख हा वधू पक्षाकडील एक ज्येष्ठ उपासक कि ज्याने आपले संसारिक जीवन अत्यंत यशस्वीपणे जगलेले आहे असा असतो. विधी प्रमुख वधूला वराच्या शेजारी बसवितो व प्रसंगोचितच सुत्त पठण करतो.* येथे उपस्थित निमंत्रीत सुत्त म्हणत नाहीत. *वधू-वराच्या मनगटावर पांढरा दोरा बांधला जातो व मंगल गाथेचे पठण विधी प्रमुख करतो. उपस्थितांपैकी ज्येष्ठ मंडळी पांढरा दोरा वधू-वरांच्या मनगटावर बांधतात व त्यांना आशिर्वाद देतात.* मग वधू - वर त्यांच्यासाठी खास तयार केलेल्या जागेवर जाऊन बसतात. सर्वांना भोजन दिले जाते. नव दांपत्य सर्व उपस्थितांचे आभार मानते. यावेळी पाहुणे मंडळी पाकीटात पैसे घालून वधु -वरांना भेट देतात. या देशांत लग्नाचा सर्व खर्च हा वर पक्षातर्फे केला जातो. पण आता मात्र स्त्रि पुरुष समानाता वाढीस लागल्यामुळे लग्नाचा खर्च दोन्ही बाजूंनी मिळून करताता._

*_७. व्हिएतनाम -_*

            _लग्नाच्या दिवशी वर व त्याचे नातेवाईक अगदी सकाळीच वधूच्या घरासामोर येतात. येथे ते रांगेत उभे राहतात. पुरूष सुटाबुटात असतात व प्रत्येकाने एक एक मोठा ट्रे हातात धरलेला असतो. ट्रेमध्ये फळे, केक, चहा दागिने इत्यादी असतात व त्यावर लाल रंगाचे कापड टाकलेले असते. या कपडयावर चिनी ड्रॅगन व फिनिक्स पक्षाची चित्रे काढलेली असतात. या सर्व भेटवस्तू वधू आणि तिच्या परिवारासाठी आणलेल्या असतात. पैकी एका ट्रेमध्ये वधूने लग्नात घालण्यासाठी एक पारंपारिक गाऊन असतो. ट्रे धरलेल्या पुरूषांच्या रांगेसमोर वधूच्या करवल्या येऊन रांगेत उभ्या राहतात. या रांगेत वधूमाता ही प्रमुख असते. पुरुष मंडळी मग एकेकाने पुढे येऊन आणलेल्या भेटवस्तू करवल्यांच्या हातात देतात. त्या वेळी वधूमाता या प्रत्येक पुरूषाला एक एक लाल रंगाचे पाकीट देते. त्यात काही पैसे असतात. नंतर सर्वजण हॉलमध्ये येतात. येथे वधूला लाल रंगाचा पोशाख (गाऊन) परिधान करुन आणतात. वधू वर बुध्द मूर्तीसमोर मेणबत्या, अगरबत्या पेटवून वंदना करतात. नंतर वधूच्या माता -पित्यांना वाकून अभिवादन करतात. माता पितासुध्दा त्यांना अभिवादन करतात._

_*वधू पिता वराला उद्देशुन असे जाहीर करतो की, "आम्ही आमची कन्या तुझ्या हवाली करीत आहोत." नंतर वधु पिता या नवदांपत्याला चहा देतो. हा विधी व्हिएतनामध्ये अतिमहत्त्वाचा मानला जातो.*_

_नवदांपत्य मग वराच्या घरी जाते. येथे वरमाता त्यांचे स्वागत करते. येथे वधू - वर बुद्ध मूर्तीला पुष्प अर्पण करुन वंदन करतात. नंतर ते वरमातेला चहा अर्पण करतात. चहा प्यायल्यानंतर वरमाता वधूला आभूषणांनी सजविते. येथेच वधू - वर अंगठांची अदलाबदल करतात, नंतर रजिस्टर पध्दतीने कायदेशीर पध्दतीने कायदेशीर लग्न करतात, प्रत्येक निमंत्रित या नवदाम्पत्याला पाकिटात पैसे घालून भेट देतात._

_वरील काही बौध्द देशांमधील लग्नविधी पाहिल्यानंतर खालील महत्वाच्या बाबी आपल्या लक्षात येतील :-_

_१. *लग्नविधी पार पाडण्यासाठी बौध्द भिक्खू मुळीच उपस्थित राहत नाहीत.*_

_२. *लग्नविधीच्या अगोदर अथवा नंतर नियोजित वधू वर भिक्खूंचे आशिर्वाद घेण्यासाठी भिक्खू संघाला आदरपूर्वक घरी निमंत्रित करतात व त्यांना भोजन देऊन दान देतात. अथवा लग्नानंतर नवदांपत्य बुध्द विहारात जाऊन वंदना करुन भिक्खूंचे आशीर्वाद घेतात.*_

_३. भिक्खूंना देण्यात येणाऱ्या दानामध्ये अगरबत्या, मेणबत्या व पाकिटात घालुन पैसे यांचा समावेश असतो._

*_४. लग्नविधी एका ज्येष्ठ व आदरणीय उपासकाच्या हस्तेच पार पाडल्या जातो._*

_५. *लग्नविधीच्या स्टेजवर तथागत बुध्दाच्या मूर्तीची स्थापना केली जात नाही. तर लग्नानंतर किंवा अगोदर वधू वर बुध्द विहारात जाऊन बुध्दमूर्तीचे दर्शन घेतले.*_

_६. विधीप्रमुख प्रथम वधू-वरांची ओळख उपस्थितांना करुन देतो व नंतर फक्त यथोचितच सुत्त पठण करतो. त्याचप्रमाणे तथागत बुध्दांनी सांसरिक जीवन सुखी होण्यासाठी प्रतिपादलेली पती -पत्नींची कर्तव्ये नवदांपत्यांना सागतो._

_७. लग्नविधी हा त्या त्या देशातील सामाजिक रूढी व चालीरीतीप्रमाणे संपन्न होतो. म्हणूनच निरनिराळया देशातील लग्नविधीमध्ये भिन्नता दिसून येते. मात्र *कोणत्याही देशात भिक्खू लग्नविधी पार पाडत नाही.*_

_८. *लग्नविधी संपन्न झाल्यावर नवदांपत्यावर फुले वगैरे काही फेकले जात नाहीत. तसेच उपस्थितांना कशाचाही टिळा लावीत नाहीत. लग्नासाठी मुहूर्त वगैरे पाहिला जात नाही.*_

_९. विधीप्रमुख सुत्त पठण करीत असतांना उपस्थित लोक सुत्त म्हणत नाहीत. तर ते शांतपणे व आदरपूर्वक श्रवण करतात._

*_१०. लग्नाच्या अगोदर अथवा नंतर रजिस्टर्ड मेरेज करतात, अशीच पध्दत सर्वसाधरण पणे सर्वच बौध्द देशांमध्ये आहे._*

_आता आपल्याकडील लग्नविधी पाहू :-_

_प्रत्येक लग्नविधी हा वेगळ्या वळणाचा व वेगळ्या पध्दतीचा दिसतो. सर्वसाधारणपणे तो खालील प्रमाणे असतो._

१. _स्टेजवर तथागत बुध्दांची मुर्ती किंवा फोटो व बाबासाहेबांची मूर्ती किंवा फोटो एका छोटया टेबलावर ठेवतात._

२. _वधू वराला वरिल मुर्तीकडे तोंड करुन व उपस्थितांकडे पाठ करुन स्टेजवर बसवितात._

३. _स्टेजवर एका बाजुला खुर्च्यांवर भिक्खूगण बसतात. त्यांच्या हातात माईक असतो. ते मग खूप मोठ्या आवाजात त्रिशरण, पंचशील, त्रिरत्न वंदन, बुध्द पुजा पाठ, त्याच प्रमाणे अनेक सुत्तांचे पठण करतात. कोणकोणते सुत्त व काय काय म्हणावे हे त्या त्या उपस्थित भिक्खूंच्या मर्जीवर अवलंबून असतांना दिसते. जयमंगल अष्ठगाधा हि शेवटी म्हटली जाते. नंतर तीन वेळा साधू साधू साधू असे उच्चारताना कोणी कोणती कृती करावी हे माईकवरुन भिक्खू सांगतात ते असे असते_

अ. _पहिल्या साधूला वधूने वराच्या गळ्यात हार घालावा,_

आ. _दुसऱ्या साधुला वराने वधुच्या गळ्यात हार बघालावा, आणि_

इ. _तिसऱ्या साधूला उपस्थितांनी वधू-वरांस पुष्पवृष्टी करावी._

_वाजंत्रीच्या व फटाक्यांच्या कानठळी बसविणाऱ्या आवाजात उपस्थित मंडळी टाळ्या वाजवितात. नंतर पती पत्नीची कर्तव्ये वधू - वरांकडून वदवून घेतली जातात. येथे विधी संपतो._

_अशाप्रकारचा बौध्द लग्नविधी भिक्खूंनी कुठून शोधुन काढला हे शोधुन देखील कुठे सापडत नाही. काही ज्येष्ठ भिक्खूंना विचारले तर काहीच उत्तर मिळत नाही._

_आपण वर पाहिले कि, *कोणत्याही बौध्द देशामध्ये बौध्द भिक्खू लग्नविधी पार पाडीत नाही किंवा तेथे जात ही नाही.* याची प्रमुख दोन कारणे आहेत._ 

१. पहिले म्हणजे बौध्द तत्वज्ञानाप्रमाणे लग्न हि बाब निधर्मी (सेक्युलर) मानली जाते. म्हणून लग्नविधीसाठी कोणत्याही प्रकारचा धार्मिक विधी बौध्द साहित्यात उपलब्ध नाही. (हिंदू धर्मात लग्न ही धार्मिक विधी मानतात म्हणून तेथे खूप कर्म कांड असते.) 

२. दुसरे कारण म्हणजे बौध्द भिक्खू हा पुजारी (भट) अथवा पुरोहित (प्रिस्ट) नव्हे. तर तो धम्म शिक्षक आहे.

_कोणत्याही बौध्द देशामध्ये लग्नासाठी मुहुर्त पाहिल्या जात नाही, कारण बौध्द तत्वज्ञानाप्रमाणे कोणताही महिना, दिवस अथवा कोणतीही वेळ शुभ वा अशुभ मानल्या जात नाही. (आपणही यातून योग्य बोध घ्यावा.)_

_*डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर काय म्हणतात? :-*_

_पांढऱ्या दोऱ्याचा विधी, त्याच प्रमाणे स्टेजवर वधू-वरांनी कसे बसावे, कसे उभे रहावे, कोणते सुत्त म्हणावे. या संदर्भात डॉ. बाबासाहेबांनी लिहिलेले पत्र वाचावे. ते पत्र असे -_

_*१९५६ साली मुंबईचे व्ही. एस. कर्डक यांना लिहिलेल्या पत्रात बाबासाहेब लिहितात की, "विवाह समयी एक कोरे मडके पाण्याने भरून त्यात पाच पदरी दोरा सोडावा. हे मडके वधू-वरांच्या समोर एका स्टूलावर ठेवून वधू - वरांनी एकमेकांसमोर उभे राहावे. व त्या दोन्ऱ्याची एक एक टोक प्रत्येकी वधू-वरांनी धरावीत. नंतर मंगल सुत म्हटले जावे. जयमंगल अष्ठ गाधे ऐवजी मंगल सुत्ताचे पठण व्हावे." (संदर्भ - 'धर्मयान' वर्ष १ ले, अंक २.३, मे जून १९५७बाबांच्या पत्राचे पान नं. ११४.)*_

_ज्ञानसागर डॉ. बाबासाहेबांच्या विचाराचा देखिल येथे अपमान होत असतो. धर्मांतरानंतर दोन महिन्यांच्या आतच बाबांचे महापरिनिर्वाण झाले. त्यामुळे बौध्दांच्या अनेक विधींच्या संदर्भात डॉ. बाबासाहेबांच्या अमूल्य मार्गदर्शना पासून बौध्द समाज वंचितच राहिला. त्याच प्रमाणे धम्माचा योग्य रितीने व योग्य दिशेने प्रचार व प्रसार या संबंधात देखिल आपण बाबांच्या मार्गदर्शनापसून वंचित राहिल्यामुळे धम्म-शिक्षण व आचरणाच्या बाबतीत भटकलो आहोत._

        _भ. बुद्धांनी धम्माचा प्रचार व प्रसार करण्यासाठी भिक्खू संघांची स्थापना केली आणि "चरथ भिक्खवे चारिक...... बहुजन हिताय बहुजन सुखाय" चा संदेश देऊन सर्व दिशांनी व सर्वदूर भिक्खूंचे भ्रमण होऊन अल्प काळातच बौद्ध धम्माचा प्रचार व प्रसार भारतभर झाला. हिच अपेक्षा आपण आपल्या वंदनिय भन्तेंजी कडुन करुया. सतत बौद्ध देशांना भेटी देणारे आदरणीय भन्ते देखिल लग्नविधी पार पाडताना दिसतात. धम्माच्या बाबतीत आपली वागणूक अथवा कृती ही धम्म विपरीत असू नये हिच कृती पुढे पक्की झाली तर एवढ्या वैज्ञानिक धम्माला विकृत रुप मिळेल. तसे होऊ न देण्याची काळजी घेणे आपणा सर्वांचेच कर्तव्य आहे._

केवट्टसुत्तं

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼

*_केवट्टसुत्तं_*

https://mikamblemahesh.blogspot.com/2025/06/blog-post_13.html

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼

_दिघ निकाय हा बौद्ध धर्मग्रंथ त्रिपिटकातील सुत्तपिटकाचा पहिला भाग आहे. यातील ११ व्या क्रमांकाचे सुत्त 'केवट्टसुत्तं' (Kevatta Sutta) या नावाने ओळखले जाते._

_*केवट्टसुत्तं बद्दल सविस्तर माहिती:**_

_केवट्टसुत्तं हे नालंदा येथील एका 'केवट्ट' नावाच्या गृहस्थाशी संबंधित आहे. हे सुत्त भगवान बुद्धांच्या शिकवणीतील चमत्कारांबद्दलच्या दृष्टिकोनावर आणि खऱ्या अर्थाने अध्यात्मिक प्रगती कशाने होते यावर प्रकाश टाकते._

*_१. सुत्तातील पात्रांचे अधिक विश्लेषण:*_*

केवट्टसुत्तातील मुख्य पात्रे दोन आहेत:*

१. *भगवान बुद्ध:* _या सुत्ताचे केंद्रस्थान भगवान बुद्ध आहेत. ते आपल्या प्रज्ञेने आणि उपदेशाने केवट्टला चमत्कारांच्या खोट्या मोहातून बाहेर काढून खऱ्या अध्यात्मिक मार्गाकडे वळवतात._

अ. *शिक्षक म्हणून बुद्ध:* _बुद्ध येथे केवळ एक आध्यात्मिक नेता नाहीत, तर एक कुशल शिक्षक म्हणून समोर येतात. ते केवट्टची मागणी थेट फेटाळत नाहीत, तर त्याला हळूहळू, तार्किक पद्धतीने चमत्कारांच्या मर्यादा समजावून सांगतात. ते चमत्कारांची तीन प्रकारांत विभागणी करून 'अनुशासनी-प्रातिहार्य' (शिक्षण देण्याची शक्ती) हेच खरे आणि शाश्वत असल्याचे पटवून देतात._

आ. *प्रज्ञेचे प्रतीक:* _बुद्ध हे प्रज्ञा आणि विज्ञानाचे प्रतीक आहेत. ते अंधश्रद्धेवर नव्हे, तर अनुभवावर आधारित ज्ञानावर भर देतात._

इ. *विनयशीलतेचे उदाहरण:* _एवढी महान शक्ती असूनही, बुद्ध स्वतः चमत्कार दाखवण्यास नकार देतात. ही त्यांची विनयशीलता आणि धम्माच्या मूल्यांबद्दलची निष्ठा दर्शवते._

२. *केवट्ट गृहस्थ:* _हा नालंदा येथील एक साधा गृहस्थ आहे. तो बुद्धांकडे येऊन चमत्कार दाखवण्याची मागणी करतो._

ई. *सामान्य माणसाचे प्रतिनिधित्व:* _केवट्ट हे त्या काळातील सामान्य माणसाचे प्रतिनिधित्व करतो, ज्याला चमत्कारांमुळे पटकन विश्वास बसतो आणि जो खऱ्या धर्माच्या मार्गापेक्षा बाह्य प्रदर्शनाकडे अधिक आकर्षित होतो._

उ. *शंकेचे प्रतीक:*  _केवट्टच्या मनात बुद्ध आणि त्यांच्या भिक्षूंच्या क्षमतेबद्दल शंका नसली तरी, त्याच्या मनात लोकांना प्रभावित करण्यासाठी चमत्कारांची गरज आहे अशी समजूत आहे. त्याची ही मागणी लोकांच्या मानसिकतेवर प्रकाश टाकते, जिथे अलौकिक गोष्टींना जास्त महत्त्व दिले जाते._

ऊ. *शिकण्याची तयारी:* _केवट्टची ही सकारात्मक बाजू आहे की तो बुद्धांचे म्हणणे ऐकून घेण्यास तयार असतो आणि त्यांच्या शिकवणीतून काहीतरी शिकतो. तो चमत्कारांच्या मागे लागण्याऐवजी धम्माच्या खऱ्या मार्गाला समजून घेण्याचा प्रयत्न करतो._

*२. बुद्धांच्या शिकवणीचे अजून काही पैलू:*

केवट्टसुत्तं हे बुद्धांच्या अनेक महत्त्वाच्या शिकवणींवर प्रकाश टाकते:*

१. *चमत्कारांचा धोका:* बुद्ध चमत्कारांना 'गांधारी विद्या' किंवा 'चोरांचा मार्ग' असे संबोधतात. याचा अर्थ, चमत्कार हे लोकांना दिशाभूल करू शकतात आणि फसवे असू शकतात. ते म्हणतात की, कोणीही जादुटोणा करून किंवा साध्या युक्तीने चमत्कार दाखवू शकतो, त्यामुळे त्यावर आधारित श्रद्धा क्षणभंगुर असते आणि ती खऱ्या ज्ञानाकडे घेऊन जात नाही.

२. *सत्य आणि प्रज्ञा यांचे महत्त्व:* बुद्ध या सुत्तामध्ये हेच सांगतात की, सत्य हे केवळ प्रज्ञा आणि अनुभवातूनच प्राप्त होते, चमत्कारांनी नाही. खऱ्या अध्यात्मिक प्रगतीसाठी मन शुद्ध करणे, नैतिक आचरण करणे आणि ध्यानाने प्रज्ञा विकसित करणे आवश्यक आहे.

३. *धम्माचे प्रामाणिक स्वरूप:* हे सुत्त धम्माचे प्रामाणिक स्वरूप स्पष्ट करते. धम्म म्हणजे केवळ काही विशिष्ट गोष्टींवर विश्वास ठेवणे नाही, तर ते आचरण करणे आणि त्यानुसार जीवन जगणे. बुद्धांनी दिलेल्या 'अनुशासनी-प्रातिहार्य'मध्ये (शिक्षण देण्याची शक्ती) शील (नैतिकता), समाधी (एकाग्रता) आणि प्रज्ञा (ज्ञान) यांचा समावेश आहे. हीच खरी शक्ती आहे जी व्यक्तीला दुःखमुक्तीकडे नेते.

४. *ब्रह्मलोकात जाणाऱ्या भिक्षूची कथा:* या सुत्तामध्ये एका भिक्षूची कथा येते, जो 'चार महाभूते (पृथ्वी, आप, तेज, वायू) कुठे निवृत्त होतात?' या प्रश्नाचे उत्तर शोधण्यासाठी ब्रह्मलोकांपर्यंत जातो. ब्रह्मदेवही या प्रश्नाचे उत्तर देऊ शकत नाही, कारण त्यालाही या प्रश्नाचे खरे उत्तर माहित नसते. हा भाग बुद्धांच्या शिकवणीतील एका महत्त्वाच्या मुद्द्यावर भर देतो:* 

अ. *देवतांच्या ज्ञानाची मर्यादा:* बुद्ध दाखवून देतात की देवतांनाही सर्व ज्ञान नसते आणि ते केवळ एका विशिष्ट मर्यादेपर्यंतच जाणू शकतात. त्यामुळे, आध्यात्मिक प्रश्नांची उत्तरे शोधण्यासाठी देवतांवर अवलंबून राहणे योग्य नाही.

आ. *ज्ञानाचा उगम:* ज्ञानाचा खरा उगम हा स्वतःच्या अनुभवात, प्रज्ञेत आणि धम्माच्या अभ्यासात आहे, बाह्य शक्तींमध्ये किंवा देवतांमध्ये नाही. बुद्धच या प्रश्नाचे खरे उत्तर देतात की, विज्ञानाच्या निरोधाने (चेतनेच्या निरोधाने) नाम-रूप निवृत्त होते, ज्यामुळे चार महाभूतांना आधार मिळत नाही.

५. *आध्यात्मिक प्रगतीची आंतरिकता:* बुद्ध या सुत्ताद्वारे हेच स्पष्ट करतात की, आध्यात्मिक प्रगती ही बाह्य प्रदर्शनांवर किंवा चमत्कारांवर अवलंबून नसून ती आंतरिक विकासावर आधारित आहे. नैतिक आचरण, इंद्रियांचे संयम, जागरूकता आणि समाधीच्या माध्यमातून प्राप्त होणारी प्रज्ञा हीच खरी प्रगती आहे.

_या सुत्तमध्ये, केवट्ट गृहस्थ बुद्धांना विनंती करतो की त्यांनी आपल्या भिक्षूंना चमत्कार (अलौकिक ऋद्धी) दाखवण्यास सांगावे, जेणेकरून नालंदाच्या लोकांचा बुद्धांवरचा विश्वास आणखी वाढेल. यावर भगवान बुद्ध त्याला तीन प्रकारच्या 'प्रातिहार्यांबद्दल' (शक्ती/प्रदर्शन) सांगतात:_

*केवट्टसुत्तंमध्ये भगवान बुद्धांनी चमत्कारांचे तीन प्रकार सांगितले:*

१. *ऋद्धि-प्रातिहार्य (चमत्कारांचे प्रदर्शन):* बुद्धांनी हे स्पष्टपणे नाकारले. त्यांनी सांगितले की, असे चमत्कार खोटे असू शकतात, किंवा ते जादुटोणा/युक्तीने दाखवले जाऊ शकतात. यावर आधारित विश्वास क्षणभंगुर असतो आणि तो खऱ्या ज्ञानाकडे घेऊन जात नाही.

अ. *आजच्या बुवा-बाबांशी संबंध:* आज अनेक बुवा-बाबा 'हातवारे करून वस्तू निर्माण करणे', 'भस्म काढणे', 'रोग बरे करण्याचे दावे करणे', 'भूतबाधा काढणे' असे अनेक चमत्कारिक दावे करतात किंवा कृती करतात. केवट्टसुत्तंमधील बुद्धांचा दृष्टिकोन या दाव्यांना स्पष्टपणे फेटाळतो. बुद्ध म्हणतात की हे लोकांची दिशाभूल करणारे कृत्य आहे आणि ते खऱ्या धर्माचा भाग नाही.

२. *आदेशना-प्रातिहार्य (मन ओळखण्याची शक्ती):* बुद्धांनी यालाही महत्त्वाचे मानले नाही. कारण यामुळे गर्व वाढू शकतो आणि या शक्तीचा गैरवापरही होऊ शकतो.

आ. *आजच्या बुवा-बाबांशी संबंध:* काही बुवा-बाबा 'तुमच्या मनात काय आहे हे मला माहित आहे', 'तुमचे भविष्य मला दिसत आहे', 'मी तुमच्या भूतकाळातील घटना सांगू शकतो' असे दावे करतात. केवट्टसुत्तंनुसार, अशा शक्ती खऱ्या असल्या तरी त्या अध्यात्मिक प्रगतीसाठी महत्त्वाच्या नाहीत आणि त्यातून अहंकाराला खतपाणी मिळते. या दाव्यांच्या सत्यतेवरही प्रश्नचिन्ह असते.

३. *अनुशासनी-प्रातिहार्य (शिक्षण देण्याची शक्ती/नैतिक मार्गदर्शन):* बुद्धांनी यालाच सर्वात महत्त्वाचे प्रातिहार्य मानले. यात लोकांना योग्य मार्गावर आणणे, धम्माचे ज्ञान देणे, नैतिकतेचे धडे देणे आणि दुःखमुक्तीकडे घेऊन जाणे समाविष्ट आहे. हे प्रातिहार्य शील (नैतिकता), समाधी (एकाग्रता) आणि प्रज्ञा (ज्ञान) यांच्या विकासातून येते.

इ. *आजच्या बुवा-बाबांशी संबंध:* खऱ्या अर्थाने अध्यात्मिक गुरु तोच असतो, जो लोकांना नैतिकतेचा, सचोटीचा आणि करुणेचा मार्ग शिकवतो. लोकांना अंधश्रद्धा, भय किंवा चमत्कारांवर अवलंबून न ठेवता, त्यांना स्वतःच्या विचारांनी आणि प्रयत्नांनी समस्यांवर मात करण्यास शिकवतो. बुद्धांच्या दृष्टिकोनातून, आजच्या काळातील खरे 'गुरु' तेच आहेत जे अनुशासनी-प्रातिहार्य करतात, म्हणजेच लोकांना ज्ञान आणि योग्य मार्गदर्शन देतात, चमत्कार दाखवत नाहीत.

*सुत्ताचे मुख्य मुद्दे:*

• *चमत्कारांचा अस्वीकार:* भगवान बुद्ध चमत्कारांना (अलौकिक ऋद्धींना) महत्त्व देत नाहीत. ते सांगतात की चमत्कार दाखवणे हे अज्ञान दूर करत नाही, उलट लोकांचा विश्वास केवळ बाह्य गोष्टींवर केंद्रित करतो.
• *ज्ञानाची श्रेष्ठता:* बुद्ध ज्ञान आणि प्रज्ञा यांना सर्वोच्च स्थान देतात. ते म्हणतात की, खऱ्या अर्थाने दुःखमुक्त होण्यासाठी आणि निर्वाण प्राप्त करण्यासाठी धम्माचे (धर्माचे) आचरण करणे आवश्यक आहे, चमत्कारांवर अवलंबून राहणे नाही.
• *कर्म आणि परिणामांवर भर:* हे सुत्त लोकांना त्यांच्या कर्मांवर आणि त्यांच्या परिणामांवर लक्ष केंद्रित करण्यास प्रोत्साहित करते. चमत्कारांवर अवलंबून राहण्याऐवजी, व्यक्तीने स्वतःच्या प्रयत्नांनी आणि योग्य आचरणाने अध्यात्मिक प्रगती साधली पाहिजे.
• *आध्यात्मिक प्रगतीचे स्वरूप:* केवट्टसुत्तं हे स्पष्ट करते की खरी आध्यात्मिक प्रगती ही मन शुद्ध करण्याने, अष्टांगिक मार्गाचे पालन करण्याने आणि दुःखमुक्तीच्या मार्गावर चालण्याने होते, न की अलौकिक शक्ती दाखवून.

*३. सुत्ताचे ऐतिहासिक महत्त्व:*

*केवट्टसुत्ताला बौद्ध धर्माच्या इतिहासात खालील कारणांमुळे महत्त्वाचे मानले जाते:*

• *बुद्धांच्या चमत्कारांबद्दलचा दृष्टिकोन स्पष्ट करणारा ग्रंथ:* हा ग्रंथ बुद्धांचा चमत्कारांकडे पाहण्याचा दृष्टिकोन स्पष्टपणे मांडतो. त्या काळात अनेक धार्मिक परंपरांमध्ये चमत्कारांना महत्त्व दिले जात असे. अशा परिस्थितीत बुद्धांनी चमत्कारांना दुय्यम स्थान देऊन नैतिक आचरण आणि प्रज्ञेला महत्त्व दिले, हे त्यांचे क्रांतिकारी पाऊल होते. यामुळे बौद्ध धर्म इतर समकालीन धर्मांपेक्षा वेगळा ठरला.
• *थेरवाद परंपरेतील स्थान:* थेरवाद बौद्ध परंपरेत या सुत्ताला विशेष महत्त्व आहे, कारण ते धम्माच्या मूलतत्त्वांवर आणि आत्म-प्रयत्नांवर भर देते. पाली कॅनॉनमध्ये (त्रिपिटक) याचा समावेश असल्याने, ते बौद्ध धर्माच्या प्रारंभिक शिकवणींचा एक महत्त्वाचा भाग मानले जाते.
• *लोकमानसात धम्माचा प्रचार:* या सुत्तामुळे लोकांना हे समजले की, बुद्धांचा मार्ग हा जादूटोणा किंवा अलौकिक शक्तींचा मार्ग नाही, तर तो नैतिक आणि आध्यात्मिक विकासाचा मार्ग आहे. यामुळे सामान्य लोकांमध्ये धम्माची प्रतिमा अधिक प्रामाणिक आणि विश्वसनीय बनली.
• *मनोविश्लेषणात्मक महत्त्व:* केवट्टच्या प्रश्नातून तत्कालीन समाजाची मानसिक स्थिती आणि चमत्कारांबद्दलची त्यांची उत्सुकता दिसून येते. बुद्धांनी त्यावर दिलेले उत्तर हे मानवी स्वभावाच्या सखोल आकलनावर आधारित होते, ज्यामुळे त्यांना अध्यात्मिक विकासासाठी योग्य दिशा मिळाली.
• *बौद्ध धर्माच्या विकासातील भूमिका:* हे सुत्त बौद्ध धर्माच्या विकासात महत्त्वाचे ठरले, कारण ते चमत्कारांच्या मागे धावण्याऐवजी आंतरिक शुद्धतेवर आणि ज्ञानावर आधारित एक मजबूत नैतिक आणि आध्यात्मिक पाया प्रदान करते.
• *अंधश्रद्धा आणि फसवणूक:* केवट्टसुत्तं हे आजच्या समाजातील बुवा-बाबांच्या चमत्कारांच्या दाव्यांमुळे होणाऱ्या अंधश्रद्धा आणि फसवणुकीपासून लोकांना सावध राहण्याचा स्पष्ट संदेश देते. अनेकदा भोळे लोक आर्थिक आणि मानसिकदृष्ट्या शोषले जातात. 
• *वैज्ञानिक दृष्टिकोन आणि तर्कशुद्धता:* बुद्धांची शिकवण वैज्ञानिक दृष्टिकोन आणि तर्कशुद्धतेला प्रोत्साहन देते. ते म्हणतात की, कोणत्याही गोष्टीवर केवळ 'कोणीतरी महान व्यक्तीने सांगितले' म्हणून विश्वास ठेवू नका, तर स्वतः अनुभव घेऊन, तर्कशुद्ध विचार करून त्याची सत्यता तपासा. हे आजच्या बुवा-बाबांच्या दाव्यांना चिकित्सक नजरेने पाहण्यासाठी उपयुक्त आहे. 
• *आत्मनिर्भरता आणि वैयक्तिक प्रयत्न:* केवट्टसुत्तं लोकांना स्वतःच्या प्रयत्नांवर आणि आंतरिक विकासावर भर देण्यास शिकवते. चमत्कारांवर अवलंबून राहण्याने व्यक्ती परावलंबी बनते. बुद्धांनी शिकवलेला मार्ग हा आत्म-प्रयत्न आणि जबाबदारीचा आहे. 
• *खरे अध्यात्म काय आहे?:* हे सुत्त आपल्याला खऱ्या अध्यात्माची व्याख्या शिकवते. खरे अध्यात्म हे नैतिक आचरण, मनाची शुद्धता, एकाग्रता आणि प्रज्ञा विकसित करणे आहे, न की अलौकिक शक्तींचे प्रदर्शन किंवा त्यांच्यामागे धावणे. 
• *सामाजिक जबाबदारी:* केवट्टसुत्तं आपल्याला केवळ वैयक्तिक स्तरावरच नव्हे, तर सामाजिक स्तरावरही चमत्कारांच्या नावाखाली होणाऱ्या फसवणुकीबद्दल जागरूक राहण्याची प्रेरणा देते.

_थोडक्यात, केवट्टसुत्तं हे *बुद्धांच्या शिकवणीतील एक महत्त्वाचे सुत्त आहे जे चमत्कारांऐवजी योग्य आचरण, ज्ञान आणि अनुशासनावर भर देते.* हे सुत्त आपल्याला खऱ्या अध्यात्मिक मार्गाची दिशा दाखवते. केवट्टसुत्तं हे केवळ चमत्कारांबद्दलचे बुद्धांचे विचार स्पष्ट करत नाही, तर ते खऱ्या अध्यात्मिक प्रगतीचे स्वरूप आणि धम्माचे सार काय आहे, हे सखोलपणे समजावून सांगते. *हे सुत्त लोकांना बाह्य आकर्षणांवरून आंतरिक विकासाकडे वळवण्याचा एक महत्त्वाचा संदेश देते.* केवट्टसुत्तं हे बुद्धांनी सुमारे २५०० वर्षांपूर्वी दिलेले असले तरी, आजही ते *बुवा-बाबांच्या चमत्कारांच्या दाव्यांच्या संदर्भात अत्यंत प्रासंगिक आणि मार्गदर्शक आहे.* हे सुत्त आपल्याला *खऱ्या आध्यात्मिक मार्गाची दिशा दाखवते, जो नैतिक आचरण, ज्ञान आणि आत्म-विकासावर आधारित आहे, न की बाह्य चमत्कारांवर किंवा अंधश्रद्धेवर.*_

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼

*_लेखक : महेश कांबळे_*

दिनांक : १४/०६/२०२५

*संदर्भ:*

१. Access to Insight – केवट्ठ सुत्त (https://www.accesstoinsight.org/) (इंग्रजी)  

२. बौद्ध साहित्य संग्रह – दीघ निकाय (https://www.buddhasahitya.com/) (हिंदी/मराठी)  

३. *"बौद्ध धम्मदर्शन"* – लेखक: प्रा. डॉ. भि. द. वाघ (मराठीमध्ये बौद्ध सुत्तांचे विश्लेषण)  

४. SuttaCentral – केवट्ठ सुत्त (https://suttacentral.net/) (पाली, इंग्रजी, हिंदी भाषांतरे)  

 🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼

सुभसुत्त

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼

_*सुभसुत्त*_

https://mikamblemahesh.blogspot.com/2025/06/blog-post_12.html

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼

_सुभसुत्त (Subha Sutta) हे *दिघ निकाय* (Digha Nikaya) या बौद्ध धर्मग्रंथातील दहावे सुत्त आहे. दिघ निकाय हा *थेरवाद बौद्ध धर्माच्या पाली सिद्धांत* (Pali Canon) मधील *सुत्त पिटक* (Sutta Pitaka) या प्रमुख विभागाचा एक भाग आहे. दिघ निकायामध्ये लांब प्रवचने (सुत्त) समाविष्ट आहेत, ज्यात बुद्ध आणि त्यांच्या शिष्यांच्या विविध विषयांवरील चर्चा, शिकवणी आणि उपदेश आढळतात._

_*सुभसुत्ताचे मुख्य विषय:*_

_सुभसुत्त हे *सुभ माणव तोदेय्यपुत्त (Subha Manava Todeyyaputta)* नावाच्या एका ब्राह्मण तरुणाची आणि *आनंद थेर(Ananda Thero)* यांच्यातील संवादावर आधारित आहे. सुभ, जो तोदेय्य या एका प्रसिद्ध ब्राह्मणाचा मुलगा होता, तो आनंद थेरयांना ब्राह्मणांच्या जीवनातील पवित्रता आणि श्रमणांच्या जीवनातील पवित्रता याबद्दल प्रश्न विचारतो. या सुत्तात आनंद थेरहे बुद्धांच्या शिकवणीनुसार *शील (नैतिक आचरण), समाधी (एकाग्रता) आणि प्रज्ञा (ज्ञान) या तिहेरी शिक्षणाचे (Tividha Sikkhā)* महत्त्व स्पष्ट करतात._

_*सुत्तमधील प्रमुख मुद्दे:*_

१. *ब्राह्मणांच्या पवित्रतेची संकल्पना:* _सुभ सुरुवातीला ब्राह्मणांच्या त्यांच्या विशिष्ट परंपरा, विधी आणि वंशानुगत पवित्रतेवर भर देतो. तो ब्राह्मणांच्या विविध प्रथांचा उल्लेख करतो, जसे की वेदांचा अभ्यास, यज्ञ करणे, स्नान करणे इत्यादी._

२. *श्रमणांच्या पवित्रतेची संकल्पना:* _आनंद थेरसुभला स्पष्ट करतात की बुद्धांच्या शिकवणीनुसार खरी पवित्रता ही बाह्य विधी किंवा वंशावर अवलंबून नसते. खरी पवित्रता ही नैतिक आचरण, मानसिक एकाग्रता आणि योग्य ज्ञान यातून प्राप्त होते._

३. *पवित्रतेचा खरा अर्थ:* _आनंद थेरसुभला समजावून सांगतात की खरी पवित्रता कर्म, वाणी आणि विचारांच्या शुद्धतेमध्ये आहे, ना की केवळ जन्माने किंवा विधींनी. जो कोणी *आठपट मार्ग (Ariya Atthangika Magga)* आचरणात आणतो, तोच खरा पवित्र असतो._

४. *सुभाचे परिवर्तन:* _आनंद थेरयांच्या सखोल आणि तर्कशुद्ध स्पष्टीकरणानंतर सुभ प्रभावित होतो आणि बुद्धांच्या शिकवणीचा स्वीकार करतो. तो बुद्ध, धम्म आणि संघाचा आश्रय घेतो._

५. *तिहेरी शिक्षण (Tividha Sikkhā):*_ हे सुत्त *शील, समाधी आणि प्रज्ञा* या बौद्ध धर्माच्या मूलभूत तत्त्वांवर सखोल प्रकाश टाकते._ 

*अ. शील (Moral Conduct):*

          _आनंद थेरचोरी न करणे, खोटे न बोलणे, लैंगिक गैरवर्तन न करणे, मादक पदार्थांचे सेवन न करणे अशा नैतिक नियमांचे (पंचशील) पालन करण्याचे महत्त्व स्पष्ट करतात. यात *दहा अकुशल कर्मांचा (Dasa Akusala Kamma)* त्याग आणि *दहा कुशल कर्मांचा (Dasa Kusala Kamma)* स्वीकार यांचा समावेश होतो. आनंद थेरसुभला सांगतात की शील हे केवळ पंचशीलापुरते मर्यादित नाही, तर ते अधिक व्यापक आहे. यात पुढील गोष्टींचा समावेश होतो:_

१. *पाणातिपाता वेरमणी (प्राणातिपातापासून विरती):* _कोणत्याही सजीवाची हत्या न करणे, अगदी लहान किड्यांचीही. यात अहिंसेचे तत्त्व अंतर्भूत आहे._

२. *अदिन्नादाना वेरमणी (चोरी करण्यापासून विरती):* _दुसऱ्याची वस्तू चोरून न घेणे, मग ती कितीही लहान असो._

३. *कामेसु मिच्छाचारा वेरमणी (लैंगिक गैरवर्तनापासून विरती):* _लैंगिक संबंधात गैरवर्तन न करणे, म्हणजे अनैतिक संबंध टाळणे._

४. *मुसावादा वेरमणी (खोटे बोलण्यापासून विरती):* _कधीही खोटे न बोलणे, सत्य बोलणे._

५. *पिसुणावाचा वेरमणी (चुगली करण्यापासून विरती):* _एकाची गोष्ट दुसऱ्याला सांगून भांडणे लावणे टाळणे._

६. *फरुसवाचा वेरमणी (कठोर बोलण्यापासून विरती):* _कोणालाही कठोर किंवा अपमानास्पद शब्द न वापरणे._

७. *सम्पप्पलापा वेरमणी (निरर्थक बडबड करण्यापासून विरती):* _उद्देशहीन, निरुपयोगी आणि गप्पागोष्टींमध्ये वेळ वाया घालवणे टाळणे._

८. *बियापरणा वेरमणी (कष्टापासून विरती):* _इतरांबद्दल वाईट इच्छा किंवा द्वेष न ठेवणे._

९. *मिच्छादिट्ठी वेरमणी (मिथ्या दृष्टिकोनापासून विरती):* _चुकीच्या धारणा किंवा विचार न बाळगणे, जसे की कर्मफलावर विश्वास नसणे._

१०. *अकाम्या वेरमणी (लोभापासून विरती):* _इतरांच्या वस्तूंचा लोभ न करणे._

_या व्यतिरिक्त, आनंद थेर*उत्तम शिष्टाचार आणि योग्य आचरण* यावरही भर देतात. यामध्ये भिक्षूंनी कसे वागावे, काय खावे, कसे विहार करावे, इंद्रियांवर कसे नियंत्रण ठेवावे यावरही स्पष्टीकरण दिले जाते. उदाहरणार्थ, भिक्षूंनी खाताना आवाजाला महत्त्व न देणे, आवश्यकतेनुसारच अन्न घेणे, डोळ्यांनी रूपे पाहून आसक्त न होणे, कानांनी आवाज ऐकून आसक्त न होणे, इत्यादी._

*आ. समाधी (Concentration/Meditation):*

            _शील प्राप्त केल्यानंतर, मन एकाग्र कसे करावे आणि ध्यान कसे करावे याबद्दल सांगितले जाते. यात *चार ध्यानांचा (Cattāri Jhānāni)* उल्लेख येतो, जे मनाला शांत आणि स्थिर बनवण्यास मदत करतात. यातूनच उच्च ज्ञानाची (प्रज्ञा) प्राप्ती होते._

_शीलाचे पालन केल्यानंतर, मन शांत आणि स्थिर होते. या शांततेचा उपयोग करून समाधी विकसित केली जाते. सुभसुत्तात ध्यानाच्या विकासाची प्रक्रिया खालीलप्रमाणे स्पष्ट केली आहे:_

१. *इंद्रिय निग्रह (Indriya Samvara):* _डोळे, कान, नाक, जीभ, त्वचा आणि मन या सहा इंद्रियांवर नियंत्रण ठेवणे. बाह्य जगातील वस्तू पाहून किंवा ऐकून मन विचलित होऊ न देणे._

२. *स्मृती आणि जागरुकता (Sati-Sampajañña):* _प्रत्येक क्षणी आपण काय करत आहोत, काय विचार करत आहोत याची पूर्ण जाणीव असणे. चालताना, बोलताना, खाताना, प्रत्येक क्रियेत सजग राहणे._

३. *पाच अडथळे (Five Hindrances - Nīvaraṇas) दूर करणे:* 

अ.‌ *कामच्छंद (संवेदी इच्छा):* _भौतिक सुखांची तीव्र इच्छा._

आ. *ब्यापाद (द्वेष):* _इतरांबद्दल द्वेष, राग._

इ. *थिनमिद्ध (आळस आणि सुस्ती):* _शारीरिक आणि मानसिक सुस्ती._

ई. *उद्धच्चकुक्कुच्च (उत्तेजित मन आणि पश्चात्ताप):* _मन अशांत असणे, चिंताग्रस्त असणे किंवा केलेल्या चुकीबद्दल सतत पश्चात्ताप करणे._

ई. *विचिकिच्छा (संशय):* _बुद्धाच्या शिकवणीबद्दल किंवा स्वतःच्या क्षमतेबद्दल संशय. या अडथळ्यांना दूर केल्याने मन ध्यानासाठी तयार होते._

४. *ध्यानाच्या चार अवस्था (Four Jhānas):* 

_हे समाधीचे उच्च स्तर आहेत, जे क्रमशः विकसित केले जातात:_ 

क. *पहिले ध्यान (First Jhāna):* _कामेच्छांपासून आणि अकुशल विचारांपासून मन मुक्त होते. येथे *वितक्क (विचार)* आणि *विचार (धारणा)* अजूनही असतात, पण *प्रीती (आनंद)* आणि *सुख (समाधान)* अनुभवले जाते._

ख. *दुसरे ध्यान (Second Jhāna):* _वितक्क आणि विचार शांत होतात. आंतरिक एकाग्रता (पसादन) आणि *प्रीती व सुख* टिकून राहते._

ग. *तिसरे ध्यान (Third Jhāna):* _प्रीतीचा अनुभव कमी होतो, पण *सुख* आणि *उपेक्षा (अलिप्तता)* टिकून राहते._

घ. *चौथे ध्यान (Fourth Jhāna):* _सुख आणि दुःख दोन्हीचा अनुभव संपतो. केवळ *उपेक्षा* आणि शुद्ध *स्मृती (एकाग्रता)* शिल्लक राहते. ही अत्यंत शांत आणि स्थिर मनाची अवस्था आहे._

*इ प्रज्ञा (Wisdom/Insight):* 

           _समाधीतून प्राप्त झालेल्या एकाग्रतेमुळे व्यक्तीला वास्तविकतेचे योग्य आकलन होते. यात *चार आर्य सत्यांची (Cattāri Ariya Saccāni)* समज, *प्रत्येक उत्पन्नाची साखळी (Paticca Samuppada)* आणि *अनात्मन (Anattā)* यांसारख्या संकल्पनांची जाणीव होते. प्रज्ञेद्वारे दुःख आणि त्याच्या कारणांचा नाश होतो, ज्यामुळे निर्वाण प्राप्त होते._

_समाधी प्राप्त केल्यानंतर, मन इतके शुद्ध आणि स्थिर होते की ते वास्तविकतेचे योग्य आकलन करू शकते. प्रज्ञा ही केवळ माहिती गोळा करणे नव्हे, तर अनुभवात्मक समज आहे. सुभसुत्तात प्रज्ञेच्या विकासासाठी पुढील गोष्टींवर भर दिला आहे:_

अ. *पूर्वनिवासानुस्सती ञाण (मागील जन्मांची आठवण):* _ध्यानाच्या उच्च अवस्थेत योगीला आपल्या मागील जन्मांची आठवण येऊ शकते._

आ. *चुतुपपात ञाण (प्राण्यांचे जन्म-मृत्यू):* _योगीला कर्मानुसार प्राण्यांचे कसे जन्म होतात आणि मृत्यू होतात याचे ज्ञान होते. (याला दिव्य दृष्टी ज्ञान असेही म्हणतात)._

इ. *आसवक्खय ञाण (आसवांचा नाश):* _हे सर्वात महत्त्वाचे ज्ञान आहे, ज्याद्वारे सर्व आसव (मनातील अशुद्धी - कामवासना, भववासना, अविद्येची वासना) नष्ट होतात. या ज्ञानामुळे योगीला हे कळते की:_ 

१. 'हे दुःख आहे.'

२. 'हे दुःखाचे कारण आहे.'

३. 'हे दुःखाचा निरोध आहे.'

४. 'हा दुःखाच्या निरोधाचा मार्ग आहे.' (चार आर्य सत्य) या ज्ञानाने अविद्या नष्ट होते आणि योगी पूर्णपणे मुक्त होतो, म्हणजेच *अर्हत्त्व (Arhatship)* प्राप्त करतो.

_*सुभसुत्ताचे महत्त्व:*_

१. *बौद्ध धर्माची मूलभूत शिकवण:* _हे सुत्त बौद्ध धर्माच्या तीन प्रमुख आधारस्तंभांना - शील, समाधी आणि प्रज्ञा - अत्यंत स्पष्टपणे आणि तपशीलवार सादर करते._

२. *ब्राह्मणवाद आणि बौद्ध धर्माची तुलना:* _हे सुत्त तत्कालीन ब्राह्मण समाजात प्रचलित असलेल्या पवित्रतेच्या संकल्पनेची बौद्ध धर्मातील पवित्रतेच्या संकल्पनेशी तुलना करते, ज्यामुळे बौद्ध धर्माची श्रेष्ठता आणि तार्किक वैधता सिद्ध होते._

३. *ध्यान आणि नैतिकतेचे महत्त्व:* _हे सुत्त केवळ नैतिक आचरणाचे (शील) महत्त्वच नाही तर ध्यानाचे (समाधी) आणि योग्य ज्ञानाचे (प्रज्ञा) महत्त्व देखील अधोरेखित करते._

४. *सामान्य लोकांना समजण्यास सोपे:* _हे सुत्त संवादाच्या रूपात असल्यामुळे सामान्य लोकांना बौद्ध धर्माची गुंतागुंतीची तत्त्वे समजण्यास सोपे जाते._

५. *अनुभवजन्य धर्म:* _हे सुत्त हे दाखवून देते की बौद्ध धर्म केवळ तत्त्वज्ञानावर आधारित नाही, तर तो अनुभवजन्य आहे. शील पाळून, समाधी विकसित करून आणि प्रज्ञा प्राप्त करून कोणीही स्वतः मुक्तीचा अनुभव घेऊ शकतो._

६. *प्रगतीशील मार्ग:* _सुभसुत्त एक क्रमिक मार्ग स्पष्ट करते: शीलाशिवाय समाधी नाही, आणि समाधीशिवाय प्रज्ञा नाही. हे सर्व एकमेकांशी जोडलेले आहेत._

७. *लौकिक आणि लोकोत्तर मार्ग:* _हे सुत्त लौकिक (जगातील) सुख आणि लोकोत्तर (निर्वाणाकडे नेणारा) मार्ग यांच्यातील फरक स्पष्ट करते. ब्राह्मणांची पवित्रता बऱ्याचदा लौकिक लाभांवर केंद्रित असते, तर बुद्धाची शिकवण अंतिम मुक्तीकडे नेणारी आहे._

८. *संवादाचे सामर्थ्य:* _सुभ आणि आनंद थेरयांच्यातील संवाद हे बौद्ध शिकवणीच्या प्रसारासाठी संवादाचे आणि समजावून सांगण्याचे महत्त्व अधोरेखित करतो. आनंद थेरहे बुद्धांचे अत्यंत जवळचे शिष्य होते आणि त्यांची शिकवण्याची पद्धत प्रभावी होती._

९. *आधुनिक संदर्भात प्रासंगिकता:* _आजच्या धकाधकीच्या जीवनातही, शील (नैतिकता), समाधी (मन एकाग्र करणे) आणि प्रज्ञा (योग्य समज) ही तत्त्वे मानसिक शांती, स्पष्टता आणि सार्थक जीवनासाठी अत्यंत उपयुक्त आहेत._

_सुभसुत्त हे केवळ एक धार्मिक प्रवचन नसून, ते एक सखोल मार्गदर्शक आहे जे जीवनात नैतिक शुद्धता, मानसिक एकाग्रता आणि अंतिम ज्ञान कसे प्राप्त करावे हे शिकवते. थोडक्यात, दिघ निकायातील सुत्त क्रमांक १०, *सुभसुत्त*, हे बौद्ध धर्माच्या पवित्रतेची खरी व्याख्या, म्हणजेच *शील, समाधी आणि प्रज्ञा* यांच्या माध्यमातून दुःखमुक्तीचा मार्ग कसा प्राप्त करावा हे स्पष्टपणे दर्शवते._

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼

*_लेखन : महेश कांबळे_*

*_दिनांक : १३/०६/२०२५_*

_*सुभसुत्ताचा संदर्भ:*_

१. दिघ निकाय (Digha Nikaya), सुत्त क्रमांक १० (DN 10).

२. SuttaCentral.net  भिक्खू सुजातो यांनी केलेले इंग्रजी भाषांतर आहे.

३. Access to Insight

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼

पोट्ठपाद सुत्त

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼

*पोट्ठपाद सुत्त* 

*(Pothapāda Sutta)_*

https://mikamblemahesh.blogspot.com/2025/06/blog-post_51.html

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼

 *१. सुत्ताची पार्श्वभूमी*  

_पोट्ठपाद सुत्त हे दीघ निकाय (दीर्घ संग्रह) मधील नववे सुत्त आहे, जे थेरवाद बौद्ध धर्मातील पाली सिद्धांतग्रंथाचा भाग आहे. हा संवाद *भगवान बुद्ध आणि परिव्राजक (भटक्या तपस्वी) पोट्ठपाद* यांच्यात झाला आहे. सुत्ताची कथा सावत्थी येथील जेतवने आश्रमात घडते. पोट्ठपाद हा एक भटकंती करणारा तपस्वी, जो ३०० इतर तपस्व्यांसह मल्लिकेच्या आश्रमात वादविवादासाठी एकत्र बसलेला असतो. बुद्ध सकाळी भिक्षाटनासाठी सावत्थीला जात असताना त्यांना मल्लिकेच्या आश्रमात पोहोचण्याचा विचार येतो, कारण तेथे पोहोचण्यापूर्वी वेळेची वाया घालवणे त्यांना योग्य वाटते. त्यांनी पोहोचल्यावर पोट्ठपाद त्यांना आदराने आमंत्रित करतो आणि त्यांच्याशी संवाद साधण्यास सुरुवात करतो.  या सुत्तात, भगवान बुद्ध यांनी पोट्ठपाद नावाच्या एका परिब्राजकासोबत (भटक्या साधू) संवादातून महत्त्वपूर्ण आध्यात्मिक आणि तात्विक मुद्दे स्पष्ट केले आहेत.

पोट्ठपाद आणि त्याचे अनुयायी *"आत्मा" आणि "ज्ञानप्राप्ती"* यावर चर्चा करत असताना बुद्ध त्यांना धम्म शिकवतात._  

*मुख्य प्रश्न:*  

- *_"आत्मा (स्वयं) हा सत्य आहे का?"_* 

- *_"समाधी (झान) आणि ज्ञानप्राप्ती कशी होते?"_*

         _बुद्ध अनेकदा त्यांच्या शिकवणी परंपरेनुसार थेट "आत्मा" या शब्दाचा वापर करणे टाळत, कारण तो अनेकदा चुकीच्या समजुतींना जन्म देऊ शकतो. त्याऐवजी, ते चेतना, संवेदन आणि अस्तित्वाच्या प्रक्रियेवर लक्ष केंद्रित करतात. पोट्ठपादाने बुद्धांकडे 'संचेतना' आणि 'विज्ञान' यांबद्दल प्रश्न विचारले. *बुद्धांनी त्यांना सांगितले की, 'संचेतना' आणि 'विज्ञान' हे मानसिक अवस्थांचे परिणाम आहेत, जे ध्यानाच्या विविध अवस्थांमध्ये बदलतात. उच्च ध्यानाच्या अवस्थांमध्ये या मानसिक अवस्थांचे निराकरण होऊ शकते. बुद्धाने ध्यानाच्या विविध अवस्थांबद्दल आणि 'संचेतना'च्या निराकरणासंबंधी स्पष्टता दिली.*_

_सुत्तातील मुख्य मुद्दे आणि संकल्पना:_

पोट्ठपाद सुत्तात अनेक विषय हाताळले आहेत, त्यापैकी काही प्रमुख मुद्दे खालीलप्रमाणे आहेत:

१. ध्यान आणि चेतनेची उत्पत्ती (Consciousness and its Origin):

_प्रश्न: पोट्ठपाद सुरुवातीला बुद्धांना विचारतो की चेतना कशी निर्माण होते आणि ती कशी नाहीशी होते. त्या काळात अनेक विविध विचारसरणी प्रचलित होत्या, ज्यात चेतना दैवी किंवा बाह्य शक्तीने येते असे मानले जात होते._

*_बुद्धांचे स्पष्टीकरण: बुद्ध स्पष्ट करतात की चेतना ही आहार (पोषण) आणि संस्कार (मानसिक निर्मिती) यांच्या आधारावर निर्माण होते. ते सांगतात की चेतना ही एका विशिष्ट मानसिक स्थितीवर अवलंबून असते. उदा. ध्यान करताना, जेव्हा योगी विविध ध्यानाच्या अवस्थांमध्ये प्रवेश करतो, तेव्हा त्याची चेतना त्या विशिष्ट अवस्थेशी संबंधित असते आणि त्यानुसार बदलत जाते. बुद्ध शरीराच्या आधारावर चेतना कशी बदलते, यावर जोर देतात._*

_उदाहरण: बुद्ध सांगतात की जसा अग्नी लाकडावर किंवा गवतावर अवलंबून असतो, त्याचप्रमाणे चेतना ही विशिष्ट मानसिक घटकांवर (जैसे की नामरूप - नाव आणि रूप) अवलंबून असते. ज्या मानसिक अवस्थेमुळे ती निर्माण होते, ती नाहीशी झाल्यावर चेतना देखील त्या विशिष्ट स्वरूपात नाहीशी होते._

*आ. समाधी (झान) आणि ज्ञानप्राप्तीचे स्तर*  

बुद्ध *नऊ प्रकारच्या समाधीचे (झान) वर्णन* करतात:  

१. *प्रथम झान:* विवेक, प्रसन्नता, एकाग्रता.  

२. *द्वितीय झान:* अंतर्निर्मित शांती, एकाग्रता.  

३. *तृतीय झान:* उपेक्षा, सुखाची अनुभूती.  

४. *चतुर्थ झान:* दुःख-सुखाचा अभाव, शुद्ध एकाग्रता.  

५. *आकाशानंचायतन:* अनंत आकाशाची ध्यानावस्था.  

६. *विञ्ञाणंचायतन:* अनंत विज्ञानाची ध्यानावस्था.  

७. *आकिंचन्नायतन:* "काहीही नाही" याची ध्यानावस्था.  

८. *नेवसञ्ञानासञ्ञायतन:* "ना संवेदना, ना असंवेदना"ची अवस्था.  

९. *संज्ञावेदयितनिरोध:* संवेदना आणि मानसिक क्रियांचा निरोध (निर्वाणाची झलक).  

बुद्ध सांगतात:  

- *श्रद्धा (विश्वास), उपाय (पुरुषार्थ), स्मृती (सतत सजगता), समाधी (एकाग्रता), प्रज्ञा (ज्ञान)* यांच्या मदतीने ज्ञान प्राप्त होते.  

- *"सम्यक दृष्टी" (सम्मादिट्ठी)* ही पहिली पायरी आहे.  

> _"ज्ञानप्राप्तीसाठी आत्म्याच्या कल्पना सोडून द्याव्यात, कारण त्या भ्रम निर्माण करतात."_  

*_२. आत्मा आणि अनत्ता (Self and Not-Self):_*

_भ्रम: पोट्ठपाद आणि इतर अनेक लोक त्या वेळी 'आत्मा' (अत्त) अस्तित्वात आहे असे मानत होते - एक कायमस्वरूपी, अपरिवर्तनीय आणि स्वतंत्र सत्त्व जे शरीरात राहते._

*_बुद्धांचे निरसन: बुद्ध स्पष्टपणे 'आत्मा' या संकल्पनेला नकार देतात. ते 'अनत्ता' (अनात्मन) शिकवतात, म्हणजे कोणताही कायमस्वरूपी आत्मा किंवा आत्मसार नाही. ते म्हणतात की जे काही अस्तित्वात आहे ते अनित्य (अस्थायी), दुःखमय (दुःख) आणि अनात्म (आत्मरहित) आहे._*

_*चेतनेचे बदलणारे स्वरूप:* बुद्ध दाखवून देतात की चेतना ही देखील बदलणारी आणि अनित्य आहे. वेगवेगळ्या ध्यान अवस्थांमध्ये चेतना वेगळ्या प्रकारे प्रकट होते, ज्यामुळे ती कायमस्वरूपी 'आत्मा' असू शकत नाही हे सिद्ध होते. ज्याला लोक 'आत्मा' म्हणतात, ते केवळ संवेदना, धारणा, संस्कार आणि विज्ञान (चेतना) या पाच स्कंधांचा (समूहांचा) क्षणभंगुर संगम आहे._

*_३. तीन प्रकारचे आत्मा (Three Kinds of Self):_*

_या सुत्तात, बुद्ध वेगवेगळ्या समजुतींचे खंडन करण्यासाठी 'आत्म्या'च्या तीन भिन्न प्रकारांचा उल्लेख करतात, जे सामान्यतः प्रचलित होते:_

१. *स्थूल आत्मा (Gross Self):* जो भौतिक शरीरापासून बनलेला आहे आणि रूपवान आहे (Rūpi).

२. *मनोमय आत्मा (Mind-made Self):* जो मनाने बनलेला आहे आणि रूपहीन आहे पण त्याला इंद्रिये आहेत (Manomaya Arupa).

३. *अरूप आत्मा (Formless Self):* जो रूपहीन आहे आणि संवेदनाहीन आहे (Arupa Asaññi).

_बुद्ध या तिन्ही कल्पनांना खोडून काढतात आणि स्पष्ट करतात की यापैकी कोणतीही गोष्ट वास्तविक, कायमस्वरूपी आत्मा नाही. त्या केवळ विविध प्रकारच्या चुकीच्या समजुती आहेत. ते यावर जोर देतात की कोणत्याही प्रकारचे 'आत्म' हे अनित्य आहे._

 *बुद्धांचे मत:*  

  - हे सर्व *दृढग्रह (दिट्ठि)* आहेत, जे दुःखाला कारणीभूत ठरतात.  

  - *"अनात्मवाद" (आत्म्याचा अभाव)* हा खरा धम्म आहे.  

  - "जो आत्म्याला मानतो, तो दुःखातच अडकतो."  

*_४. मुक्ती आणि निर्वाण (Liberation and Nibbana):_*

_सुत्ताच्या शेवटी, बुद्ध पोट्ठपादला सांगतात की या सर्व तात्विक चर्चांपेक्षा महत्त्वाचे म्हणजे दुःखमुक्तीचा मार्ग समजून घेणे. ते म्हणतात की अशा प्रकारच्या वादविवादात वेळ घालवण्याऐवजी, ज्या गोष्टींमुळे दुःख संपते, त्या गोष्टींवर लक्ष केंद्रित करणे अधिक फलदायी आहे._

_*चतुर् आर्य सत्ये:* जरी सुत्तात थेट 'चतुर् आर्य सत्यांचा' उल्लेख नसला तरी, बुद्धांचा संदेश या सत्यांशी सुसंगत आहे: दुःख आहे, दुःखाचे कारण आहे, दुःख निरोध आहे (शक्य आहे) आणि दुःख निरोधाचा मार्ग आहे (अष्टांगिक मार्ग)._

_*अष्टांगिक मार्ग:* योग्य दृष्टी, संकल्प, वाचा, कर्म, आजीविका, प्रयत्न, स्मृती आणि समाधी यांचा अभ्यास करूनच दुःख आणि पुनर्जन्माच्या चक्रातून मुक्ती मिळू शकते._

*_पोट्ठपाद सुत्ताचे महत्त्व:_*

_पोट्ठपाद सुत्त हे पाली सिद्धांतग्रंथातील एक महत्त्वाचे प्रवचन आहे कारण:_

१. _*अनत्ता सिद्धांताचे स्पष्टीकरण:* हे सुत्त 'अनत्ता' (अनात्मन) या बुद्धांच्या मूलभूत शिकवणीचे सखोल स्पष्टीकरण देते, ज्यामुळे आत्म्याच्या अस्तित्वावरील तत्कालीन आणि सध्याच्या अनेक गैरसमजुती दूर होतात._

२. _*ध्यान आणि चेतनेचे स्वरूप:* हे ध्यान स्थितींमध्ये चेतना कशी विकसित होते आणि त्याचे स्वरूप कसे असते, यावर प्रकाश टाकते._

३. _*तत्वज्ञानापेक्षा प्रत्यक्ष अनुभव:* बुद्ध केवळ तात्विक वादविवादांमध्ये अडकून न राहता, दुःखाच्या मूळाकडे आणि त्यातून मुक्तीकडे लक्ष केंद्रित करण्याचे महत्त्व या सुत्तातून दाखवतात._

- ही झाने *मनाच्या शुद्धतेसाठी* आहेत, *आत्म्याच्या शोधासाठी नाहीत.*  

- *अंतिम ध्यान (निरोध समापत्ती)* हे निर्वाणाचे द्वार आहे.  

१. *अनात्मवादाचे स्पष्टीकरण:* बुद्ध "आत्मा" आणि "परमात्मा" या कल्पनांना नाकारतात.  

२. *ध्यानाच्या सोप्या पद्धती:* झानाचे नऊ स्तर समजावून सांगितले आहेत.  

३. *ज्ञानमार्गाचे सूत्र:* श्रद्धा, प्रयत्न, स्मृती, समाधी, प्रज्ञा यांचे महत्त्व.  

- _पोट्ठपाद आणि त्याचे अनुयायी बुद्धांच्या शिकवणीने *प्रभावित* होतात._  

- बुद्ध स्पष्ट करतात:  

  - *"आत्मा" ही कल्पना सोडून खऱ्या ज्ञानाचा मार्ग शोधावा.*  

  - *समाधी आणि प्रज्ञा यांचा समतोल साधूनच मोक्ष शक्य आहे.*  

*निष्कर्ष*  

_पोट्ठपाद सुत्त हे *बौद्ध धर्मातील अनात्मवाद, ध्यानपद्धती आणि ज्ञानप्राप्तीचे सुस्पष्ट विवेचन* करते. बुद्ध येथे *तत्त्वज्ञान आणि व्यवहार यांचा समन्वय* साधतात, ज्यामुळे हे सूत्त *ध्यानी, तत्त्वचिंतक आणि सामान्य अभ्यासकांसाठी* उपयुक्त ठरते._

_थोडक्यात, पोट्ठपाद सुत्त हे बुद्धांच्या चेतना, आत्म्यावरील दृष्टिकोन आणि दुःखातून मुक्तीच्या मार्गाविषयीची सखोल माहिती देणारे एक महत्त्वपूर्ण सुत्त आहे. हे सुत्त लोकांना चुकीच्या समजुतींपासून दूर राहून प्रत्यक्ष साधनेद्वारे ज्ञान प्राप्त करण्यासाठी मार्गदर्शन करते._

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼

*_लेखन : महेश कांबळे_*

*_दिनांक : १२/०६/२०२५_*

*संदर्भ ग्रंथ आणि भाषांतरे*  

१. Dīgha Nikāya 9 (Pothapāda Sutta)](https://suttacentral.net/dn9)  

२. *Maurice Walshe* – "The Long Discourses of the Buddha" (Wisdom Publications).  

३. *Thanissaro Bhikkhu* – [DN 9: Pothapāda Sutta] (https://www.accesstoinsight.org/tipitaka/dn/dn.09.0.than.html)  

४. *"दीघ निकाय"* (बौद्ध साहित्य प्रकाशन संस्था).  

५. *"बुद्ध वचनामृत"* (लोकमत प्रकाशन).

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼

महिंद्र यांचे परिनिर्वाण

 🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼

_*जेष्ठ पौर्णिमा आणि भन्ते महिंद्र यांचे परिनिर्वाण?*_

                  _कृपया प्रसिद्धीस_

https://mikamblemahesh.blogspot.com/2025/06/blog-post_25.html

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼

_जेष्ठ पौर्णिमेनिमित्त फेसबुक आणि व्हाटसअपवर एक संदेश वाचण्यात आला कि, *जेष्ठ पौर्णिमा दिनी भन्ते महिंद्र यांचे परिनिर्वाण झाले.* ह्या माहितीच्या आधारे मी हि तीच माहिती सर्वांना दिली पण *पण मी देत असलेली माहिती चुकीची आहे हे आताच "महावंस साहित्याचा" अभ्यास करतांना लक्षात आले.*_  

_जेंव्हा आपण महावंस या ग्रंथाचा अभ्यास करतो तेंव्हा....._ 

१. *_चॅप्टर १३ मधील गाथेत गाथा क्रमांक १८ सांगते कि, भन्ते महिंद्र यांचे लंकेत आगमन जेष्ठ पौर्णिमेला झाले._* 

२. *_चॅप्टर २० मधील गाथा क्रमांक ३२/३३ या गाथेत स्पष्ट नमूद केले आहे की,  "भन्ते महिंद्र यांचे परिनिर्वाण हे अश्विन पौर्णिमेच्या शुल्क पक्षाच्या आठव्या दिवशी झाले."_*

_कृपया अभ्यासकांनी वरील माहितीच्या आधारे आपण करीत असलेल्या चुकीला सुधारावे किंवा माझी माहिती हि कशी चुकीची आहे याबद्दल मार्गदर्शन करावे, हि नम्र विनंती._

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼

*_लेखक : महेश कांबळे_*

*_संदर्भ : महावंस साहित्य_*

*_दिनांक : ११/०६/२०२५_*

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼

खिचडीचे महत्त्व

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼

*_खिचडीचे महत्त्व_*

https://mikamblemahesh.blogspot.com/2025/06/blog-post_11.html

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼

_भगवान बुद्धांच्या वचनांच्या विशाल संग्रहातील त्रिपिटकाच्या एका अंगातील विनय पिटकाच्या भैषज्य-स्कंधक अध्यायात दोन मोठे सुंदर प्रसंग आहेत._

१. _*पहिला प्रसंग: तीळ आणि मध (तिल-गुड़-शहद)*_

      _एकदा एका श्रद्धालू उपासकाच्या घरी नवीन तीळ आणि मध आले, तेव्हा त्याच्या मनात विचार आला की, सर्वात आधी ते भगवान बुद्ध आणि भिक्खू संघाला अर्पण करावे. तो त्वरित पायांनी धावत भगवान बुद्धांकडे गेला. त्यांच्यासमोर पोहोचून अभिवादन करून एका बाजूला उभा राहिला. कुशल-क्षेमची औपचारिकता पूर्ण करून त्याने नम्र स्वरात भगवंतांना प्रार्थना केली - "संघासह उद्याच्या भोजनदानाच्या पुण्याईचा लाभ करण्याची संधी द्या..."_

-भगवंतांनी मौन संमती दिली._

_प्रसन्न मनाने घरी परत येऊन त्याने भगवान आणि भिक्खू संघासाठी भोजन तयार केले. दुसऱ्या दिवशी सकाळी भोजन तयार झाल्यावर त्याने जाऊन भगवंतांना कळवले - "भगवान! भोजन तयार आहे..." भगवान उपासकाच्या घरी पोहोचून उभे राहतात. श्रद्धालु उपासक भगवंतांचे पाय धुतो, संपूर्ण संघाचे पाय धुतो, भगवान निर्धारित आसनावर बसतात, रांगेत संघ बसतो._

_एक मोठे विहंगम दृश्य आहे, उपासक आणि त्याचे कुटुंबीय थाळ्या ठेवतात, क्रमाने अन्न वाढतात, वाढणे पूर्ण झाल्यावर उपासक आणि त्याचे कुटुंबीय भगवंतांच्या समोर ठेवलेल्या थाळीला हात लावून अर्पण करतात, भगवान संघासह गाथांचे पठण करतात - मग भोजन सुरू होते... उपासक आणि कुटुंबीय थाळ्यांवर, पात्रांवर लक्ष ठेवून असतात, ज्यात कमी असते, ते लगेच वाढतात... *भोजन भिक्खू संघ करत आहे, पण तृप्ती उपासक आणि त्याच्या कुटुंबाला मिळत आहे...* 

_भोजनानंतर एका पात्रात भगवंतांचे हात धुतल्यानंतर उपासक त्यांचे हात पुसतो. किती भाग्यवान लोक होते! हात धुवून झाल्यावर उपासक आणि त्याचे कुटुंब हात जोडून भगवंतांच्या समोर, संघासमोर बसतात._

_भगवान धम्म देशना देतात, दानाचे महत्त्व सांगतात. उपासक आणि त्याच्या कुटुंबाच्या श्रद्धेला पुष्टी देतात. मग भगवंतांच्या स्वराचे अनुसरण करत संपूर्ण संघ त्या श्रद्धालु कुटुंबाच्या मंगलकामनेसाठी आशीर्वाद देतो - *भवतु सब्ब मंगलम् रक्खन्तु सब्ब देवता...*_

_भगवान संघासह उठून विहारात परत येतात. भगवंतांच्या निघून गेल्यानंतर अचानक त्या श्रद्धालु उपासकाला आठवते - ज्या तीळ आणि मधासाठी भगवान बुद्धांना आमंत्रित केले होते, ते तर वाढायचेच विसरलो!  त्याला खूप पश्चात्ताप होऊ लागला. मग त्याने विचार केला की, मडक्यांमध्ये भरून तीळ आणि मध विहारात घेऊन जावे, कदाचित भगवान आणि संघ ते स्वीकार करतील._

_त्या काळात भिक्खूंच्या विनयाची उपासकांनाही चांगली माहिती होती, त्यांना माहीत होते की एकदा भोजन केल्यावर संघ पुन्हा भोजन करत नाही आणि *'विकाल भोजन'* तर अजिबात करत नाही. *'विकाल भोजन' म्हणजे दुपारनंतरचे भोजन. भिक्खू संघ दिवसातून फक्त एकदा, तेही दुपारच्या आधी, भोजन करतो. तेही जर मिळाले नाही, तर मग दिवस उपाशीच घालवतो.*_

_मोठ्या संकोचाने तो श्रद्धालु उपासक आपली चूक सुधारण्याच्या इच्छेने तीळ आणि मध मडक्यांमध्ये भरून विहारात पोहोचतो. भगवंतांच्या समोर पोहोचून लाजतच एका बाजूला उभा राहतो, मग क्षमायाचनेसह विनंती करतो: "भगवान! ज्यासाठी मी भगवंतांना संघासह आमंत्रित केले होते, ते तीळ-गूळ-मध तर मी वाढायचेच विसरलो. कृपा करून हे नवीन तीळ आणि मध स्वीकार करा..."_

_*उपासकाची श्रद्धा पाहून आणि काही भिक्खूंना भोजनाने अतृप्त पाहून भगवान उपासकाला म्हणाले - "उपासक! तीळ आणि मध संघाला वाढ."*_

_असे होत असे की संघाच्या भोजनदानाच्या वेळी, ‘मी भगवंतांपेक्षा जास्त वेळ खात राहिलो तर त्यांना आपल्यामुळे वाट पाहावी लागेल,’ या संकोचातून काही भिक्खू अतृप्त असूनही ‘बस’ असे म्हणत असत किंवा इतर कोणत्याही संकोचातून कमी खात असत अथवा जर दुष्काळ असेल, तर काही भिक्खू कमी भोजन करत असत, जेणेकरून इतर कोणी भुकेला असेल तर त्यालाही भोजन मिळेल - इतका अनुशासित आणि संवेदनशील होता भगवंतांचा संघ!_

_*श्रद्धालू उपासकाला तीळ आणि मध वाढायला सांगण्याचा आदेश ऐकून संघ भगवंतांकडे पाहू लागला. तेव्हा भगवंतांनी करुणामय स्वरात म्हटले - "भिक्खूंनो! मी तुम्हाला परवानगी देतो, भोजनानंतरही मिष्टान्न स्वीकारण्याची, अतृप्त राहिलेल्या संघाला पुन्हा भोजन करण्याची..."*_

👉 _याप्रकारे *भगवंतांच्या संघात भोजनानंतर मिष्टान्न स्वीकारण्याचा विनय (नियम) बनला.*_

👉 _आजही या देशात साधू समाजाला *तीळ-गूळ-मध* दान देण्याचा धार्मिक विधी आहे. *याची उत्पत्ती भगवंतांच्या संघातील या विनयातून झाली आहे.*_

👉 _तो उपासक तीळ-गूळ-मध मडक्यांमध्ये भरून गाड्यांमध्ये (वाहन) लादून विहारात घेऊन आला होता. गाडी-घोडा किंवा बैलगाडीला पाली भाषेत *सकट* किंवा *शकट* म्हणतात. *शतकांच्या दीर्घ काळानंतरही परंपरा अजूनही जिवंत आहेत, पण कथा बदलल्या आहेत.* माघ महिन्याच्या चतुर्थीला *सकट पूजा* असते, ज्या दिवशी तीळ-गूळ-मध हेच मुख्य साहित्य असते. त्या दिवशी *विनायक पूजेचा* विधी आहे, माता आपल्या पुत्रांच्या कुशल-मंगलासाठी हे व्रत करतात. *विनायक* याचा अर्थ - *जो विनयाचा नायक आहे* - विनयाने परिपूर्ण आहे. भगवान बुद्धच विनायक आहेत. संघाचा एक पर्यायवाची *गण* देखील आहे, त्याचे अध्यक्ष असल्याने भगवान बुद्धांना *गणपती* हे संबोधनही आहे. विनायक, गणपती इत्यादींचा अर्थ आता मिथकीय पात्र झाला आहे, परंतु ऐतिहासिकदृष्ट्या ही संबोधने भगवंतांसाठी वापरली गेली आहेत - *मज्झिम निकायात* त्यांना स्पष्टपणे विनायक आणि गणपती असे संबोधले आहे._

_परंपरांची तपासणी केली असता अनेक धागे हाती लागतात - तीळ, तिळवा, तीळ एकादशी, षट् तीळा द्वादशी इत्यादी अनेक व्रत व सण आहेत, ज्यात तीळ-गूळ-मध दान करण्याचाच विधी आहे. आता मिथकीय कथाकथने जी काही प्रचारात असतील, परंतु या परंपरांचे ऐतिहासिक धागे थेट भगवान बुद्ध आणि त्यांच्या काळाशी जोडलेले आहेत._

२. *_दुसरा प्रसंग: खिचडीचे महात्म्य_*

_विनय पिटकाच्या भैषज्य-स्कंधकातील दुसरा प्रसंगही मोठा मर्मस्पर्शी आहे._

_साडेबाराशेच्या विशाल संघासह भगवान वाराणसीत विहार करत होते. ते संघासह *अंधकविंदाकडे* चातुर्मास करत होते. बुद्धांना प्रमुख भिक्खू संघाला भोजनदान करून पुण्यलाभ मिळवण्याच्या धम्म लोभात अनेक समर्थ लोक तेल, मीठ, तांदूळ व इतर खाद्यपदार्थ गाड्यांमध्ये लादून संघाच्या मागे मागे चालले होते की, जेव्हा त्यांना संधी मिळेल, तेव्हा तेही पवित्र संघाला भोजनदान करतील.-

_एक श्रद्धालु उपासकही याच प्रत्याशेत मागे-मागे लागला होता. भगवान आपल्या संघासह अंधकविंदला पोहोचले, पण त्या उपासकाची पाळी आली नाही. घरापासून दूर राहून त्याला दोन महिने झाले होते._

_किती समृद्ध काळ होता या देशाचा! धन-धान्याने समृद्धी होती की, साडेबाराशेच्या विशाल संघासह भगवान विहार करत होते आणि एका श्रद्धालुला दोन महिन्यांतही संधी मिळत नव्हती की तो बुद्ध प्रमुख संघाला भोजन देऊ शकेल. *हा देश असाच सोन्याची चिमणी म्हटले जात नव्हते. आध्यात्मिक समृद्धी भौतिक समृद्धीही देते. तो बुद्धांचा काळ होता, बौद्धकाळ होता, देश आध्यात्मिकदृष्ट्याही समृद्ध होता, भौतिकदृष्ट्याही संपन्न होता.*_

_तो श्रद्धालु उपासक आपल्या घरातील एकटाच व्यक्ती होता, ज्यावर संपूर्ण कुटुंबाची जबाबदारी होती. त्याला घराची चिंताही सतावू लागली, कामाची आठवण येऊ लागली. त्याने आपल्या मनात विचार केला - ‘ज्यांना भोजन देण्याची संधी मिळत आहे, त्यांनाच वाढताना पाहावे, ज्या सामग्रीचा भोजनात अभाव असेल, ती व्यवस्थाच मी करावी, यामुळे मला मध्येच भोजनदानाचा पुण्यलाभ मिळेल.’_

_हे विचार करून त्याने इतर श्रद्धाळूंचे भोजन पाहिले आणि त्याला दिसले की भोजनात मिष्टान्न नाही, *यवागू* म्हणजेच *ओली खिचडी* नाही._

_मोठ्या उत्साहित मनाने धावत तो भगवान बुद्धांचे उपस्थापक आनंद यांच्याकडे गेला. त्यांना आपली स्थिती स्पष्ट केली: "बुद्ध प्रमुख भिक्खू संघाला भोजनदान देण्याच्या प्रत्याशेत दोन महिन्यांपासून संघाच्या मागे-मागे चाललो आहे, पण माझी पाळी अजूनपर्यंत आली नाही. मी घराचा एकटाच आहे. कामधंदा सोडून पुण्यलाभाच्या प्रत्याशेत भगवंतांच्या मागे-मागे चाललो आहे. माझी पाळी कधी येईल माहीत नाही. म्हणून मी विचार केला की, ज्यांना भोजन देण्याची संधी मिळाली आहे, त्यांना वाढताना पाहावे, भोजनात ज्या खाद्यसामग्रीचा अभाव असेल, ती व्यवस्थाच मी करावी, मला दिसले की भोजनात यवागू आणि मिष्टान्नमध्ये मधुपिंड (लाडू) कोणीही वाढले नाही. जर ओली खिचडी आणि लाडू तयार केले, तर भगवान ते स्वीकारतील का?"_

_आनंद म्हणाले - "उपासक! भगवंतांना विचारून सांगतो..."_

_हे बोलून आनंद यांनी सर्व तपशील जाऊन भगवंतांना सांगितला. करुणामय भगवंतांनी त्या श्रद्धालु उपासकाची परिस्थिती समजून घेतली की, तो आपले कामधंदा सोडून दोन महिन्यांपासून भोजनदानाच्या प्रत्याशेत मागे-मागे लागला आहे. भगवंतांनी आनंदांना म्हटले - "आनंद! उपासकाला सांगा की तो तयारी करे..."_

_आनंदांनी येऊन उपासकाला सांगितले - "उपासक! भगवंतांनी परवानगी दिली आहे. तू जा, खिचडी आणि लाडू तयार कर."_

_श्रद्धालू उपासकाच्या श्रद्धेने डोळे भरून आले. अखेर दोन महिन्यांनंतर त्याला भगवंतांना भोजनदान करण्याची संधी मिळाली होती. त्याच्या डोळ्यातून आनंदाश्रू ओघळले होते. साडेबाराशेच्या विशाल भिक्खू संघासाठी उपासकाने *प्रभूत प्रमाणात यवागू (खिचडी) आणि मधुपिंड (लाडू)* तयार केले. संघाचे भोजन समाप्त होण्यापूर्वी त्याने भगवंतांच्या समोर एका थाळीत खिचडी आणि लाडू वाढून स्वीकारण्याची प्रार्थना केली._

👉 _*त्यावेळी असा नियम होता की, भोजन सुरू होण्यापूर्वी आणि समाप्त झाल्यानंतर काहीही खाद्य स्वीकारणे निषिद्ध होते. उपासकाने खिचडी आणि लाडू वाढल्यावर संघ भगवंतांकडे पाहू लागला.*_

_*खिचडीला पाली भाषेत यवागू आणि लाडूला मधुपिंड म्हणतात.* यवागू खरं तर *ओली खिचडी* असते, जी वैद्य साधारणतः रुग्णांना खाण्यासाठी सुचवतात. *वास्तविक अर्थाने खिचडी हे खाद्यपदार्थ नसून पेय भोज्य आहे.*_

_उपासकाने भगवंतांच्या समोर यवागू आणि मधुपिंड वाढले. भगवंतांनी हे दान स्वीकारले आणि भिक्खूंनाही परवानगी दिली - "भिक्खूंनो! ग्रहण करा..."_

👉 _तेव्हापासून *संघात भोजन संपल्यानंतरही पेय आणि मिष्टान्न स्वीकारण्याचा विनय (नियम) बनला.*_

_भोजन संपल्यावर भगवंतांनी थाळीतून हात काढून घेतल्यानंतर आणि हात धुतल्यानंतर तो उपासक भगवंतांच्या धम्म देशना आणि अनुमोदन-आशीर्वादाच्या प्रतीक्षेत एका बाजूला हात जोडून बसला._

_त्या दिवशी भगवंतांनी *खिचडीच्या महात्म्यावरच* आपले प्रवचन दिले. भगवान म्हणाले:_

_"उपासक! खिचडीचे *दहा महात्म्य* आहेत. *दहा गुण* आहेत -_

१. खिचडी देणारा आयुष्याचा दाता असतो.

२. खिचडी देणारा वर्ण (रूप) दाता असतो.

३. खिचडी देणारा सुखाचा दाता असतो.

४. खिचडी देणारा बळाचा दाता असतो.

५. खिचडी देणारा प्रतिभेचा दाता असतो.

६. त्याने दिलेल्या खिचडीने भूक शांत होते.

७. त्याने दिलेल्या खिचडीने तहान शांत होते.

८. त्याने दिलेल्या खिचडीमुळे वात अनुकूल राहतो.

९. खिचडी पोट साफ करते.

१०. खिचडी न पचलेले अन्न पचवते.

_"खिचडीचे हे दहा गुण आहेत. जो संयमी, श्रद्धालु दुसऱ्याचे दिलेले भोजन करणाऱ्यांना वेळेवर सत्कारपूर्वक यवागूचे दान करतो, त्याला हे दहा फळ मिळतात -_

१. आयुष्य

२. रूप-वर्ण

३. सुख

४. बल

५. प्रतिभा उत्पन्न होते.

६. भूक शांत होते.

७. तहान शांत होते.

८. वात विकार होत नाही, वात अनुकूल राहतो.

९. पोटाचे शोधन होते.

१०. पचन ठीक राहते."

_भगवान असेही म्हणाले की, "ही *औषधीसारखी* आहे. दिव्य सुखाची इच्छा असणाऱ्या आणि सौभाग्याची इच्छा असणाऱ्या व्यक्तीने खिचडीचा दाता असले पाहिजे."_

_याप्रकारे भगवान बुद्धांनी खिचडीचे महात्म्य सांगितल्यामुळे कालांतराने खिचडी भारताचे एक *‘धार्मिक भोजन’* देखील झाली आणि साधू समाजाचे सर्वात आवडते भोजन झाली. केवळ इतकेच नाही, तर श्रद्धाळूंसाठी भोजनदानाची ही सर्वात आवडती सामग्री झाली, कारण ती लवकर आणि सहजपणे तयार होऊ शकते._

_अडीच हजार वर्षांच्या दीर्घ काळात खिचडीच्या दानाने एक महान धार्मिक स्वरूप धारण केले आहे आणि हळूहळू संपूर्ण भारतात *‘खिचडी’ एक सण* बनला. भारताच्या दक्षिणेकडील राज्यांमध्ये, जसे की तामिळनाडू, कर्नाटक, केरळ, आंध्र प्रदेशमध्ये याला *‘पोंगल’* म्हणतात, पंजाब-हरियाणात याला *लोहडी* म्हणतात, उत्तर भारतातील राज्यांमध्ये याला *‘खिचडी’* म्हणतात. तमिळ भाषेत खारट खिचडीचे नाव *‘मेलागू’* आहे, निश्चितच हे पाली भाषेतील *‘यवागू’* चे तमिळ संस्करण आहे. १४ किंवा १५ जानेवारी, दरवर्षी *मकर संक्रांतीची* तारीख *‘खिचडी’* च्या रूपात सर्वमान्य तारीख झाली आहे.

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼

*_लेखक : महेश कांबळे_*

*_संदर्भ:_*

१. _*विनय पिटक भैषज्य स्कंध*_

२. *_श्री राजेश चंद्रा यांचे लेख_*

*_दिनांक : ११/०६/२०२५_*

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼

महासीहनाद सुत्त

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼

*_महासीहनाद सुत्त_*

*_(Mahāsīhanāda Sutta)_* 

https://mikamblemahesh.blogspot.com/2025/06/blog-post_18.html

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼

_हे पाली त्रिपिटकाच्या सूत्त पिटकातील *दीघ निकाय मधील सीलक्खन्धवग्गपाळी मधील ८ व्या क्रमांकावरील एक महत्त्वाचं सुत्त आहे.* यात भगवान बुद्ध आपल्या अध्यात्मिक श्रेष्ठत्वाचा (सीहनाद – सिंहगर्जना) प्रतिपादन करतात आणि तपस्या, ज्ञान, आणि मोक्षमार्गाचे सखोल विवेचन करतात._

*सुत्ताची पार्श्वभूमी व संदर्भ*

हे सुत्त भगवान बुद्ध आणि जैन मुनि निगंठ नाथपुत्त (महावीर) यांच्या अनुयायांमधील संवादातून सुरू होते. जैन मुनींचा दावा होता की ते सर्वोच्च तपस्वी आहेत, तर बुद्ध त्यांच्या कठोर तपस्येला अपुरे मानतात. या सुत्तात बुद्ध स्वतःच्या धम्माची श्रेष्ठता सिद्ध करतात आणि खऱ्या तपस्या, ज्ञान, आणि मुक्तीचा मार्ग सांगतात. यातील काही अतिरिक्त महत्त्वाच्या बाबी खालीलप्रमाणे:

*सुत्ताचे मुख्य विषय व शिकवण**

*१. बुद्धांच्या श्रेष्ठत्वाचा सीहनाद (सिंहगर्जना)*

_बुद्ध सांगतात की त्यांचे शिकवण केवळ नैतिक नियमांपुरते मर्यादित नाही, तर ते *चार आर्य सत्ये, अष्टांगिक मार्ग, आणि निर्वाण* यांसारख्या गहन तत्त्वांवर आधारित आहे. त्यांचा धम्म हा:_

*_अ. स्वतःच्या अनुभवावर आधारित (सन्धिट्ठिक)._*

*_आ. कालातीत** (अकालिक)_*

*_इ. सर्वांसाठी खुला** (एहि पस्सिक)._*

*२. जैन तपस्येची समीक्षा आणि बौद्ध दृष्टिकोन* 

_बुद्ध या सुत्तात *जैन मुनींच्या तपस्येचे खंडन* करतात. जैन धर्मातील तपस्या ही *कायिक क्लेश* (शरीराला त्रास देणे) यावर भर देते, जसे:_ 

_अ. उपवास करून शरीर दुर्बल करणे._

_आ.‌ उभे राहून किंवा बसून दीर्घकाळ तप करणे._ 

_इ. केसांचे झाडून पाडणे (केशलोंचन)._  

_बुद्ध म्हणतात, *"शरीराला दुःख देणे हे ज्ञानाशिवायचे तप आहे, आणि ते मोक्ष देऊ शकत नाही."*_ 

_त्याऐवजी, बुद्ध *तीन गोष्टींवर भर देतात*:_ 

*_१. शील (नीती):** नैतिक शुद्धता._*  

*_२. समाधी (ध्यान):** मनाचे संयमन._* 

*_३. प्रज्ञा (ज्ञान):** विपस्सनेद्वारे वासनांचा नाश._*  

👉 *_"योग्य तपस्या म्हणजे मनाची शुद्धी, न की शरीराची हिंसा."_*

_जैन मुनींच्या कठोर उपवास, शरीरदुखवण्याच्या पद्धती (उदा., उभे राहून तप करणे) यांच्याशी बुद्ध सहमत नाहीत. त्यांनी खरी तपस्या अशी परिभाषित केली:_

👉 *शील (नीतिमत्ता): पंचशीलाचे पालन.*

👉 *समाधी (मानसिक एकाग्रता): ध्यानाद्वारे मन शांत करणे.*

👉 *प्रज्ञा (ज्ञान): विपस्सना (अंतर्दृष्टी) द्वारे वासनांचा नाश.*

👉 *_"कायिक तपस्या (शरीराला दुखवणे) ही मूर्खपणाची निदर्शना आहे, ज्ञानाशिवाय ती मोक्ष देऊ शकत नाही."_*

*३. दहा प्रकारचे अतिमानुषिक ज्ञान (बुद्धांचे अद्वितीय गुण)*

_बुद्ध स्वतःला *दसबलधारी** (दहा शक्तींचा धारक) म्हणवून घेतात. हे बल केवळ बुद्धांनाच आहे, इतर कोणालाही नाही._

_१. *थान-अथान ज्ञान:* काय शक्य आणि अशक्य आहे याचे ज्ञान._

_२. *कर्मविपाक ज्ञान:* कर्मांच्या परिणामांचे ज्ञान._

_३. *सर्वांच्या प्रवृत्तीचे ज्ञान:* प्राण्यांच्या इच्छा-अभिरुची समजणे._

_४. *लोकधातू ज्ञान:* विश्वाच्या अनेक प्रकारच्या प्रणाली जाणणे._

_५. *इंद्रिय-पराक्रम ज्ञान:* इंद्रियांच्या क्षमता मोजणे._

_६. *ध्यान-विमुक्ती-समाधीचे ज्ञान.*

_७. *पूर्वजन्मांचे स्मरण.*_

_८. *दिव्यचक्षू (दिव्य दृष्टी):* प्राण्यांच्या जन्म-मृत्यूचे दर्शन._

_९. *आसवक्षय ज्ञान:* मानसिक मल (किलेस) नष्ट करणे._

_१०. *मोक्षप्राप्तीचे ज्ञान.*_

👉 *_हे दसबल दाखवतात की बुद्ध केवळ नैतिक शिक्षक नव्हते, तर *सर्वज्ञ (सम्यक्संबुद्ध)* होते._

*४. चार प्रकारच्या निर्भयता (वेसारज्ज)*

१. *"मी पूर्ण बुद्ध आहे" यावर विश्वास:* त्यांना आपल्या ज्ञानावर पूर्ण विश्वास आहे.  

२. *सर्व किलेस नष्ट केले आहेत:* त्यांच्या मनात लोभ, द्वेष, मोह नाही.  

३. *शिष्यांना योग्य मार्ग दाखवला आहे:* त्यांचा धम्म स्पष्ट आणि परिणामकारक आहे.  

४. *संसाराचे मूळ कारण जाणते:* तृष्णा (इच्छा) हे दुःखाचे मूळ आहे हे त्यांना माहीत आहे.  

_*यामुळे बुद्ध कोणत्याही शंकेचे निर्भयपणे समाधान करू शकतात.*_

*५. महासीहनाद सुत्ताचे व्यावहारिक शिक्षण*  

*_अ. *तपस्या ≠ शरीराला त्रास देणे:* खरी तपस्या म्हणजे मनाची शुद्धी, नैतिक जीवन आणि ज्ञानप्राप्ती._  

*_आ. *ज्ञानाचे महत्त्व:* केवळ बाह्य कर्मकांडाने मोक्ष मिळत नाही, तर विवेकाने._ 

*_इ. बुद्धांचा अधिकार:* बुद्ध केवळ शिकवण देत नाहीत, तर त्यांच्या ज्ञानाचा प्रत्यक्ष अनुभव असतो._  

*६. सुत्ताचा उपसंहार*

_बुद्ध शेवटी सांगतात:_

- _"जो कोणी माझ्या शिकवणीनुसार शील, समाधी, आणि प्रज्ञा यांचा अभ्यास करतो, तो खरा तपस्वी आहे आणि मोक्ष मिळविण्यास सक्षम आहे."_

- केवळ शरीराला क्लेश देणे ही तपस्या नव्हे, तर मनाची शुद्धी हाच खरा मार्ग आहे.

*७. महत्त्वाचे मुद्दे*

- *तपस्या vs. ज्ञान:* बाह्य कर्मकांडापेक्षा आंतरिक शुद्धी महत्त्वाची.

- *बुद्धांचे अद्वितीय सामर्थ्य:* दशबल आणि चार वेसारज्ज यांद्वारे सिद्ध.

- *प्रत्यक्ष अनुभवावर भर:* बुद्ध धम्म हा तर्क, अनुभव, आणि सुव्यवस्थित साधनाप्रणालीवर आधारित.

*८. निष्कर्ष*  

_महासीहनाद सुत्त हा *बौद्ध धर्माच्या मध्यम मार्गाचा आणि बुद्धांच्या अलौकिक ज्ञानाचा पुरावा* आहे. यात बुद्ध स्पष्ट करतात की *खरा तपस्वी तो आहे जो मन, वचन आणि कर्माने शुद्ध आहे, न की फक्त शरीराला छळणारा.*_  

👉 _"जो धम्माचा अभ्यास करतो, तोच खरा साधक; जो शील, समाधी, आणि प्रज्ञा यांना जोडतो, तोच मोक्ष पावतो."_  

👉 _हे सुत्त बौद्ध धम्मातील *मध्यम मार्ग* (न अति कठोर, न अति सुखवादी) आणि *सम्यक ज्ञान* यांचा पाया समजला जातो._

👉 _हे सुत्त *जैन धर्माच्या कठोर तपस्येच्या विरोधात* बुद्धांनी सांगितले._ 

👉 _त्यातील *दशबल आणि चार वेसारज्ज* ही संकल्पना *थेरवाद बौद्ध धर्मात अद्वितीय* आहे. _

👉 - *सम्राट अशोकाच्या शिलालेखांमध्ये* (कलिंग शिलालेख) या सुत्तातील "सीहनाद" (सिंहगर्जना) या शब्दाचा उल्लेख आहे.  

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼

*_लेखन : महेश कांबळे_*

*संदर्भ साहित्य :*  

१ Mahāsīhanāda Sutta (Pāli Text Society)](https://www.tipitaka.org/romn/)  

२ Access to Insight (MN 12)](https://www.accesstoinsight.org/tipitaka/mn/mn.012.ntbb.html)  

२ *Bhikkhu Ñāṇamoli आणि Bhikkhu Bodhi* यांचे *"The Middle Length Discourses of the Buddha"* (Wisdom Publications).  

३ *Thanissaro Bhikkhu* यांचे भाषांतर: [MN 12: The Great Lion’s Roar](https://www.accesstoinsight.org/tipitaka/mn/mn.012.than.html)  

४ *"मध्यम निकाय"* (बौद्ध साहित्य प्रकाशन संस्थेची मराठी आवृत्ती).  

५ *"बुद्ध वचनामृत"* (लोकमत प्रकाशन) या पुस्तकात महासीहनाद सुत्तावर चर्चा आहे.  

६ *"प्रज्ञा प्रदीप"* (स्वामी विरजानंद) या ग्रंथात बौद्ध सुत्तांचे मराठीत विवेचन केले आहे.  

७ *बुद्धघोषाचे "पपंचसुदनी"* (Majjhima Nikāya टीका).  

८ *"The Great Discourse on the Lion’s Roar"* – भिक्खु बोधी यांचे विश्लेषण.  

९ *Buddhist Studies Review](https://journals.equinoxpub.com/BSR)** मधील MN 12 वरील संशोधन.  

१० Journal of the Pali Text Society](https://palitextsociety.org/) मधील विश्लेषणे.  

११ *SuttaCentral(https://suttacentral.net/mn12/)* (मूळ पाली, भाषांतरे, आणि समांतर ग्रंथ).  

१२ *Dhammatalks.org](https://www.dhammatalks.org/)* (थॅनिसारो भिक्खूंचे व्याख्याने).  

१३ *"The Buddha’s Teachings on Social Harmony"* – भिक्खु बोधी.  

१४ *"Early Buddhist Discourses"* – जॉन जे. हॉल्डर.  

१५*"बौद्ध धम्मदर्शन"* – प्रा. डी. डी. कोसंबी (मराठी). 

*_दिनांक : ११/०६/२०२५_*

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼