केवट्टसुत्तं

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼

*_केवट्टसुत्तं_*

https://mikamblemahesh.blogspot.com/2025/06/blog-post_13.html

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼

_दिघ निकाय हा बौद्ध धर्मग्रंथ त्रिपिटकातील सुत्तपिटकाचा पहिला भाग आहे. यातील ११ व्या क्रमांकाचे सुत्त 'केवट्टसुत्तं' (Kevatta Sutta) या नावाने ओळखले जाते._

_*केवट्टसुत्तं बद्दल सविस्तर माहिती:**_

_केवट्टसुत्तं हे नालंदा येथील एका 'केवट्ट' नावाच्या गृहस्थाशी संबंधित आहे. हे सुत्त भगवान बुद्धांच्या शिकवणीतील चमत्कारांबद्दलच्या दृष्टिकोनावर आणि खऱ्या अर्थाने अध्यात्मिक प्रगती कशाने होते यावर प्रकाश टाकते._

*_१. सुत्तातील पात्रांचे अधिक विश्लेषण:*_*

केवट्टसुत्तातील मुख्य पात्रे दोन आहेत:*

१. *भगवान बुद्ध:* _या सुत्ताचे केंद्रस्थान भगवान बुद्ध आहेत. ते आपल्या प्रज्ञेने आणि उपदेशाने केवट्टला चमत्कारांच्या खोट्या मोहातून बाहेर काढून खऱ्या अध्यात्मिक मार्गाकडे वळवतात._

अ. *शिक्षक म्हणून बुद्ध:* _बुद्ध येथे केवळ एक आध्यात्मिक नेता नाहीत, तर एक कुशल शिक्षक म्हणून समोर येतात. ते केवट्टची मागणी थेट फेटाळत नाहीत, तर त्याला हळूहळू, तार्किक पद्धतीने चमत्कारांच्या मर्यादा समजावून सांगतात. ते चमत्कारांची तीन प्रकारांत विभागणी करून 'अनुशासनी-प्रातिहार्य' (शिक्षण देण्याची शक्ती) हेच खरे आणि शाश्वत असल्याचे पटवून देतात._

आ. *प्रज्ञेचे प्रतीक:* _बुद्ध हे प्रज्ञा आणि विज्ञानाचे प्रतीक आहेत. ते अंधश्रद्धेवर नव्हे, तर अनुभवावर आधारित ज्ञानावर भर देतात._

इ. *विनयशीलतेचे उदाहरण:* _एवढी महान शक्ती असूनही, बुद्ध स्वतः चमत्कार दाखवण्यास नकार देतात. ही त्यांची विनयशीलता आणि धम्माच्या मूल्यांबद्दलची निष्ठा दर्शवते._

२. *केवट्ट गृहस्थ:* _हा नालंदा येथील एक साधा गृहस्थ आहे. तो बुद्धांकडे येऊन चमत्कार दाखवण्याची मागणी करतो._

ई. *सामान्य माणसाचे प्रतिनिधित्व:* _केवट्ट हे त्या काळातील सामान्य माणसाचे प्रतिनिधित्व करतो, ज्याला चमत्कारांमुळे पटकन विश्वास बसतो आणि जो खऱ्या धर्माच्या मार्गापेक्षा बाह्य प्रदर्शनाकडे अधिक आकर्षित होतो._

उ. *शंकेचे प्रतीक:*  _केवट्टच्या मनात बुद्ध आणि त्यांच्या भिक्षूंच्या क्षमतेबद्दल शंका नसली तरी, त्याच्या मनात लोकांना प्रभावित करण्यासाठी चमत्कारांची गरज आहे अशी समजूत आहे. त्याची ही मागणी लोकांच्या मानसिकतेवर प्रकाश टाकते, जिथे अलौकिक गोष्टींना जास्त महत्त्व दिले जाते._

ऊ. *शिकण्याची तयारी:* _केवट्टची ही सकारात्मक बाजू आहे की तो बुद्धांचे म्हणणे ऐकून घेण्यास तयार असतो आणि त्यांच्या शिकवणीतून काहीतरी शिकतो. तो चमत्कारांच्या मागे लागण्याऐवजी धम्माच्या खऱ्या मार्गाला समजून घेण्याचा प्रयत्न करतो._

*२. बुद्धांच्या शिकवणीचे अजून काही पैलू:*

केवट्टसुत्तं हे बुद्धांच्या अनेक महत्त्वाच्या शिकवणींवर प्रकाश टाकते:*

१. *चमत्कारांचा धोका:* बुद्ध चमत्कारांना 'गांधारी विद्या' किंवा 'चोरांचा मार्ग' असे संबोधतात. याचा अर्थ, चमत्कार हे लोकांना दिशाभूल करू शकतात आणि फसवे असू शकतात. ते म्हणतात की, कोणीही जादुटोणा करून किंवा साध्या युक्तीने चमत्कार दाखवू शकतो, त्यामुळे त्यावर आधारित श्रद्धा क्षणभंगुर असते आणि ती खऱ्या ज्ञानाकडे घेऊन जात नाही.

२. *सत्य आणि प्रज्ञा यांचे महत्त्व:* बुद्ध या सुत्तामध्ये हेच सांगतात की, सत्य हे केवळ प्रज्ञा आणि अनुभवातूनच प्राप्त होते, चमत्कारांनी नाही. खऱ्या अध्यात्मिक प्रगतीसाठी मन शुद्ध करणे, नैतिक आचरण करणे आणि ध्यानाने प्रज्ञा विकसित करणे आवश्यक आहे.

३. *धम्माचे प्रामाणिक स्वरूप:* हे सुत्त धम्माचे प्रामाणिक स्वरूप स्पष्ट करते. धम्म म्हणजे केवळ काही विशिष्ट गोष्टींवर विश्वास ठेवणे नाही, तर ते आचरण करणे आणि त्यानुसार जीवन जगणे. बुद्धांनी दिलेल्या 'अनुशासनी-प्रातिहार्य'मध्ये (शिक्षण देण्याची शक्ती) शील (नैतिकता), समाधी (एकाग्रता) आणि प्रज्ञा (ज्ञान) यांचा समावेश आहे. हीच खरी शक्ती आहे जी व्यक्तीला दुःखमुक्तीकडे नेते.

४. *ब्रह्मलोकात जाणाऱ्या भिक्षूची कथा:* या सुत्तामध्ये एका भिक्षूची कथा येते, जो 'चार महाभूते (पृथ्वी, आप, तेज, वायू) कुठे निवृत्त होतात?' या प्रश्नाचे उत्तर शोधण्यासाठी ब्रह्मलोकांपर्यंत जातो. ब्रह्मदेवही या प्रश्नाचे उत्तर देऊ शकत नाही, कारण त्यालाही या प्रश्नाचे खरे उत्तर माहित नसते. हा भाग बुद्धांच्या शिकवणीतील एका महत्त्वाच्या मुद्द्यावर भर देतो:* 

अ. *देवतांच्या ज्ञानाची मर्यादा:* बुद्ध दाखवून देतात की देवतांनाही सर्व ज्ञान नसते आणि ते केवळ एका विशिष्ट मर्यादेपर्यंतच जाणू शकतात. त्यामुळे, आध्यात्मिक प्रश्नांची उत्तरे शोधण्यासाठी देवतांवर अवलंबून राहणे योग्य नाही.

आ. *ज्ञानाचा उगम:* ज्ञानाचा खरा उगम हा स्वतःच्या अनुभवात, प्रज्ञेत आणि धम्माच्या अभ्यासात आहे, बाह्य शक्तींमध्ये किंवा देवतांमध्ये नाही. बुद्धच या प्रश्नाचे खरे उत्तर देतात की, विज्ञानाच्या निरोधाने (चेतनेच्या निरोधाने) नाम-रूप निवृत्त होते, ज्यामुळे चार महाभूतांना आधार मिळत नाही.

५. *आध्यात्मिक प्रगतीची आंतरिकता:* बुद्ध या सुत्ताद्वारे हेच स्पष्ट करतात की, आध्यात्मिक प्रगती ही बाह्य प्रदर्शनांवर किंवा चमत्कारांवर अवलंबून नसून ती आंतरिक विकासावर आधारित आहे. नैतिक आचरण, इंद्रियांचे संयम, जागरूकता आणि समाधीच्या माध्यमातून प्राप्त होणारी प्रज्ञा हीच खरी प्रगती आहे.

_या सुत्तमध्ये, केवट्ट गृहस्थ बुद्धांना विनंती करतो की त्यांनी आपल्या भिक्षूंना चमत्कार (अलौकिक ऋद्धी) दाखवण्यास सांगावे, जेणेकरून नालंदाच्या लोकांचा बुद्धांवरचा विश्वास आणखी वाढेल. यावर भगवान बुद्ध त्याला तीन प्रकारच्या 'प्रातिहार्यांबद्दल' (शक्ती/प्रदर्शन) सांगतात:_

*केवट्टसुत्तंमध्ये भगवान बुद्धांनी चमत्कारांचे तीन प्रकार सांगितले:*

१. *ऋद्धि-प्रातिहार्य (चमत्कारांचे प्रदर्शन):* बुद्धांनी हे स्पष्टपणे नाकारले. त्यांनी सांगितले की, असे चमत्कार खोटे असू शकतात, किंवा ते जादुटोणा/युक्तीने दाखवले जाऊ शकतात. यावर आधारित विश्वास क्षणभंगुर असतो आणि तो खऱ्या ज्ञानाकडे घेऊन जात नाही.

अ. *आजच्या बुवा-बाबांशी संबंध:* आज अनेक बुवा-बाबा 'हातवारे करून वस्तू निर्माण करणे', 'भस्म काढणे', 'रोग बरे करण्याचे दावे करणे', 'भूतबाधा काढणे' असे अनेक चमत्कारिक दावे करतात किंवा कृती करतात. केवट्टसुत्तंमधील बुद्धांचा दृष्टिकोन या दाव्यांना स्पष्टपणे फेटाळतो. बुद्ध म्हणतात की हे लोकांची दिशाभूल करणारे कृत्य आहे आणि ते खऱ्या धर्माचा भाग नाही.

२. *आदेशना-प्रातिहार्य (मन ओळखण्याची शक्ती):* बुद्धांनी यालाही महत्त्वाचे मानले नाही. कारण यामुळे गर्व वाढू शकतो आणि या शक्तीचा गैरवापरही होऊ शकतो.

आ. *आजच्या बुवा-बाबांशी संबंध:* काही बुवा-बाबा 'तुमच्या मनात काय आहे हे मला माहित आहे', 'तुमचे भविष्य मला दिसत आहे', 'मी तुमच्या भूतकाळातील घटना सांगू शकतो' असे दावे करतात. केवट्टसुत्तंनुसार, अशा शक्ती खऱ्या असल्या तरी त्या अध्यात्मिक प्रगतीसाठी महत्त्वाच्या नाहीत आणि त्यातून अहंकाराला खतपाणी मिळते. या दाव्यांच्या सत्यतेवरही प्रश्नचिन्ह असते.

३. *अनुशासनी-प्रातिहार्य (शिक्षण देण्याची शक्ती/नैतिक मार्गदर्शन):* बुद्धांनी यालाच सर्वात महत्त्वाचे प्रातिहार्य मानले. यात लोकांना योग्य मार्गावर आणणे, धम्माचे ज्ञान देणे, नैतिकतेचे धडे देणे आणि दुःखमुक्तीकडे घेऊन जाणे समाविष्ट आहे. हे प्रातिहार्य शील (नैतिकता), समाधी (एकाग्रता) आणि प्रज्ञा (ज्ञान) यांच्या विकासातून येते.

इ. *आजच्या बुवा-बाबांशी संबंध:* खऱ्या अर्थाने अध्यात्मिक गुरु तोच असतो, जो लोकांना नैतिकतेचा, सचोटीचा आणि करुणेचा मार्ग शिकवतो. लोकांना अंधश्रद्धा, भय किंवा चमत्कारांवर अवलंबून न ठेवता, त्यांना स्वतःच्या विचारांनी आणि प्रयत्नांनी समस्यांवर मात करण्यास शिकवतो. बुद्धांच्या दृष्टिकोनातून, आजच्या काळातील खरे 'गुरु' तेच आहेत जे अनुशासनी-प्रातिहार्य करतात, म्हणजेच लोकांना ज्ञान आणि योग्य मार्गदर्शन देतात, चमत्कार दाखवत नाहीत.

*सुत्ताचे मुख्य मुद्दे:*

• *चमत्कारांचा अस्वीकार:* भगवान बुद्ध चमत्कारांना (अलौकिक ऋद्धींना) महत्त्व देत नाहीत. ते सांगतात की चमत्कार दाखवणे हे अज्ञान दूर करत नाही, उलट लोकांचा विश्वास केवळ बाह्य गोष्टींवर केंद्रित करतो.
• *ज्ञानाची श्रेष्ठता:* बुद्ध ज्ञान आणि प्रज्ञा यांना सर्वोच्च स्थान देतात. ते म्हणतात की, खऱ्या अर्थाने दुःखमुक्त होण्यासाठी आणि निर्वाण प्राप्त करण्यासाठी धम्माचे (धर्माचे) आचरण करणे आवश्यक आहे, चमत्कारांवर अवलंबून राहणे नाही.
• *कर्म आणि परिणामांवर भर:* हे सुत्त लोकांना त्यांच्या कर्मांवर आणि त्यांच्या परिणामांवर लक्ष केंद्रित करण्यास प्रोत्साहित करते. चमत्कारांवर अवलंबून राहण्याऐवजी, व्यक्तीने स्वतःच्या प्रयत्नांनी आणि योग्य आचरणाने अध्यात्मिक प्रगती साधली पाहिजे.
• *आध्यात्मिक प्रगतीचे स्वरूप:* केवट्टसुत्तं हे स्पष्ट करते की खरी आध्यात्मिक प्रगती ही मन शुद्ध करण्याने, अष्टांगिक मार्गाचे पालन करण्याने आणि दुःखमुक्तीच्या मार्गावर चालण्याने होते, न की अलौकिक शक्ती दाखवून.

*३. सुत्ताचे ऐतिहासिक महत्त्व:*

*केवट्टसुत्ताला बौद्ध धर्माच्या इतिहासात खालील कारणांमुळे महत्त्वाचे मानले जाते:*

• *बुद्धांच्या चमत्कारांबद्दलचा दृष्टिकोन स्पष्ट करणारा ग्रंथ:* हा ग्रंथ बुद्धांचा चमत्कारांकडे पाहण्याचा दृष्टिकोन स्पष्टपणे मांडतो. त्या काळात अनेक धार्मिक परंपरांमध्ये चमत्कारांना महत्त्व दिले जात असे. अशा परिस्थितीत बुद्धांनी चमत्कारांना दुय्यम स्थान देऊन नैतिक आचरण आणि प्रज्ञेला महत्त्व दिले, हे त्यांचे क्रांतिकारी पाऊल होते. यामुळे बौद्ध धर्म इतर समकालीन धर्मांपेक्षा वेगळा ठरला.
• *थेरवाद परंपरेतील स्थान:* थेरवाद बौद्ध परंपरेत या सुत्ताला विशेष महत्त्व आहे, कारण ते धम्माच्या मूलतत्त्वांवर आणि आत्म-प्रयत्नांवर भर देते. पाली कॅनॉनमध्ये (त्रिपिटक) याचा समावेश असल्याने, ते बौद्ध धर्माच्या प्रारंभिक शिकवणींचा एक महत्त्वाचा भाग मानले जाते.
• *लोकमानसात धम्माचा प्रचार:* या सुत्तामुळे लोकांना हे समजले की, बुद्धांचा मार्ग हा जादूटोणा किंवा अलौकिक शक्तींचा मार्ग नाही, तर तो नैतिक आणि आध्यात्मिक विकासाचा मार्ग आहे. यामुळे सामान्य लोकांमध्ये धम्माची प्रतिमा अधिक प्रामाणिक आणि विश्वसनीय बनली.
• *मनोविश्लेषणात्मक महत्त्व:* केवट्टच्या प्रश्नातून तत्कालीन समाजाची मानसिक स्थिती आणि चमत्कारांबद्दलची त्यांची उत्सुकता दिसून येते. बुद्धांनी त्यावर दिलेले उत्तर हे मानवी स्वभावाच्या सखोल आकलनावर आधारित होते, ज्यामुळे त्यांना अध्यात्मिक विकासासाठी योग्य दिशा मिळाली.
• *बौद्ध धर्माच्या विकासातील भूमिका:* हे सुत्त बौद्ध धर्माच्या विकासात महत्त्वाचे ठरले, कारण ते चमत्कारांच्या मागे धावण्याऐवजी आंतरिक शुद्धतेवर आणि ज्ञानावर आधारित एक मजबूत नैतिक आणि आध्यात्मिक पाया प्रदान करते.
• *अंधश्रद्धा आणि फसवणूक:* केवट्टसुत्तं हे आजच्या समाजातील बुवा-बाबांच्या चमत्कारांच्या दाव्यांमुळे होणाऱ्या अंधश्रद्धा आणि फसवणुकीपासून लोकांना सावध राहण्याचा स्पष्ट संदेश देते. अनेकदा भोळे लोक आर्थिक आणि मानसिकदृष्ट्या शोषले जातात. 
• *वैज्ञानिक दृष्टिकोन आणि तर्कशुद्धता:* बुद्धांची शिकवण वैज्ञानिक दृष्टिकोन आणि तर्कशुद्धतेला प्रोत्साहन देते. ते म्हणतात की, कोणत्याही गोष्टीवर केवळ 'कोणीतरी महान व्यक्तीने सांगितले' म्हणून विश्वास ठेवू नका, तर स्वतः अनुभव घेऊन, तर्कशुद्ध विचार करून त्याची सत्यता तपासा. हे आजच्या बुवा-बाबांच्या दाव्यांना चिकित्सक नजरेने पाहण्यासाठी उपयुक्त आहे. 
• *आत्मनिर्भरता आणि वैयक्तिक प्रयत्न:* केवट्टसुत्तं लोकांना स्वतःच्या प्रयत्नांवर आणि आंतरिक विकासावर भर देण्यास शिकवते. चमत्कारांवर अवलंबून राहण्याने व्यक्ती परावलंबी बनते. बुद्धांनी शिकवलेला मार्ग हा आत्म-प्रयत्न आणि जबाबदारीचा आहे. 
• *खरे अध्यात्म काय आहे?:* हे सुत्त आपल्याला खऱ्या अध्यात्माची व्याख्या शिकवते. खरे अध्यात्म हे नैतिक आचरण, मनाची शुद्धता, एकाग्रता आणि प्रज्ञा विकसित करणे आहे, न की अलौकिक शक्तींचे प्रदर्शन किंवा त्यांच्यामागे धावणे. 
• *सामाजिक जबाबदारी:* केवट्टसुत्तं आपल्याला केवळ वैयक्तिक स्तरावरच नव्हे, तर सामाजिक स्तरावरही चमत्कारांच्या नावाखाली होणाऱ्या फसवणुकीबद्दल जागरूक राहण्याची प्रेरणा देते.

_थोडक्यात, केवट्टसुत्तं हे *बुद्धांच्या शिकवणीतील एक महत्त्वाचे सुत्त आहे जे चमत्कारांऐवजी योग्य आचरण, ज्ञान आणि अनुशासनावर भर देते.* हे सुत्त आपल्याला खऱ्या अध्यात्मिक मार्गाची दिशा दाखवते. केवट्टसुत्तं हे केवळ चमत्कारांबद्दलचे बुद्धांचे विचार स्पष्ट करत नाही, तर ते खऱ्या अध्यात्मिक प्रगतीचे स्वरूप आणि धम्माचे सार काय आहे, हे सखोलपणे समजावून सांगते. *हे सुत्त लोकांना बाह्य आकर्षणांवरून आंतरिक विकासाकडे वळवण्याचा एक महत्त्वाचा संदेश देते.* केवट्टसुत्तं हे बुद्धांनी सुमारे २५०० वर्षांपूर्वी दिलेले असले तरी, आजही ते *बुवा-बाबांच्या चमत्कारांच्या दाव्यांच्या संदर्भात अत्यंत प्रासंगिक आणि मार्गदर्शक आहे.* हे सुत्त आपल्याला *खऱ्या आध्यात्मिक मार्गाची दिशा दाखवते, जो नैतिक आचरण, ज्ञान आणि आत्म-विकासावर आधारित आहे, न की बाह्य चमत्कारांवर किंवा अंधश्रद्धेवर.*_

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼

*_लेखक : महेश कांबळे_*

दिनांक : १४/०६/२०२५

*संदर्भ:*

१. Access to Insight – केवट्ठ सुत्त (https://www.accesstoinsight.org/) (इंग्रजी)  

२. बौद्ध साहित्य संग्रह – दीघ निकाय (https://www.buddhasahitya.com/) (हिंदी/मराठी)  

३. *"बौद्ध धम्मदर्शन"* – लेखक: प्रा. डॉ. भि. द. वाघ (मराठीमध्ये बौद्ध सुत्तांचे विश्लेषण)  

४. SuttaCentral – केवट्ठ सुत्त (https://suttacentral.net/) (पाली, इंग्रजी, हिंदी भाषांतरे)  

 🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼