सुभसुत्त

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼

_*सुभसुत्त*_

https://mikamblemahesh.blogspot.com/2025/06/blog-post_12.html

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼

_सुभसुत्त (Subha Sutta) हे *दिघ निकाय* (Digha Nikaya) या बौद्ध धर्मग्रंथातील दहावे सुत्त आहे. दिघ निकाय हा *थेरवाद बौद्ध धर्माच्या पाली सिद्धांत* (Pali Canon) मधील *सुत्त पिटक* (Sutta Pitaka) या प्रमुख विभागाचा एक भाग आहे. दिघ निकायामध्ये लांब प्रवचने (सुत्त) समाविष्ट आहेत, ज्यात बुद्ध आणि त्यांच्या शिष्यांच्या विविध विषयांवरील चर्चा, शिकवणी आणि उपदेश आढळतात._

_*सुभसुत्ताचे मुख्य विषय:*_

_सुभसुत्त हे *सुभ माणव तोदेय्यपुत्त (Subha Manava Todeyyaputta)* नावाच्या एका ब्राह्मण तरुणाची आणि *आनंद थेर(Ananda Thero)* यांच्यातील संवादावर आधारित आहे. सुभ, जो तोदेय्य या एका प्रसिद्ध ब्राह्मणाचा मुलगा होता, तो आनंद थेरयांना ब्राह्मणांच्या जीवनातील पवित्रता आणि श्रमणांच्या जीवनातील पवित्रता याबद्दल प्रश्न विचारतो. या सुत्तात आनंद थेरहे बुद्धांच्या शिकवणीनुसार *शील (नैतिक आचरण), समाधी (एकाग्रता) आणि प्रज्ञा (ज्ञान) या तिहेरी शिक्षणाचे (Tividha Sikkhā)* महत्त्व स्पष्ट करतात._

_*सुत्तमधील प्रमुख मुद्दे:*_

१. *ब्राह्मणांच्या पवित्रतेची संकल्पना:* _सुभ सुरुवातीला ब्राह्मणांच्या त्यांच्या विशिष्ट परंपरा, विधी आणि वंशानुगत पवित्रतेवर भर देतो. तो ब्राह्मणांच्या विविध प्रथांचा उल्लेख करतो, जसे की वेदांचा अभ्यास, यज्ञ करणे, स्नान करणे इत्यादी._

२. *श्रमणांच्या पवित्रतेची संकल्पना:* _आनंद थेरसुभला स्पष्ट करतात की बुद्धांच्या शिकवणीनुसार खरी पवित्रता ही बाह्य विधी किंवा वंशावर अवलंबून नसते. खरी पवित्रता ही नैतिक आचरण, मानसिक एकाग्रता आणि योग्य ज्ञान यातून प्राप्त होते._

३. *पवित्रतेचा खरा अर्थ:* _आनंद थेरसुभला समजावून सांगतात की खरी पवित्रता कर्म, वाणी आणि विचारांच्या शुद्धतेमध्ये आहे, ना की केवळ जन्माने किंवा विधींनी. जो कोणी *आठपट मार्ग (Ariya Atthangika Magga)* आचरणात आणतो, तोच खरा पवित्र असतो._

४. *सुभाचे परिवर्तन:* _आनंद थेरयांच्या सखोल आणि तर्कशुद्ध स्पष्टीकरणानंतर सुभ प्रभावित होतो आणि बुद्धांच्या शिकवणीचा स्वीकार करतो. तो बुद्ध, धम्म आणि संघाचा आश्रय घेतो._

५. *तिहेरी शिक्षण (Tividha Sikkhā):*_ हे सुत्त *शील, समाधी आणि प्रज्ञा* या बौद्ध धर्माच्या मूलभूत तत्त्वांवर सखोल प्रकाश टाकते._ 

*अ. शील (Moral Conduct):*

          _आनंद थेरचोरी न करणे, खोटे न बोलणे, लैंगिक गैरवर्तन न करणे, मादक पदार्थांचे सेवन न करणे अशा नैतिक नियमांचे (पंचशील) पालन करण्याचे महत्त्व स्पष्ट करतात. यात *दहा अकुशल कर्मांचा (Dasa Akusala Kamma)* त्याग आणि *दहा कुशल कर्मांचा (Dasa Kusala Kamma)* स्वीकार यांचा समावेश होतो. आनंद थेरसुभला सांगतात की शील हे केवळ पंचशीलापुरते मर्यादित नाही, तर ते अधिक व्यापक आहे. यात पुढील गोष्टींचा समावेश होतो:_

१. *पाणातिपाता वेरमणी (प्राणातिपातापासून विरती):* _कोणत्याही सजीवाची हत्या न करणे, अगदी लहान किड्यांचीही. यात अहिंसेचे तत्त्व अंतर्भूत आहे._

२. *अदिन्नादाना वेरमणी (चोरी करण्यापासून विरती):* _दुसऱ्याची वस्तू चोरून न घेणे, मग ती कितीही लहान असो._

३. *कामेसु मिच्छाचारा वेरमणी (लैंगिक गैरवर्तनापासून विरती):* _लैंगिक संबंधात गैरवर्तन न करणे, म्हणजे अनैतिक संबंध टाळणे._

४. *मुसावादा वेरमणी (खोटे बोलण्यापासून विरती):* _कधीही खोटे न बोलणे, सत्य बोलणे._

५. *पिसुणावाचा वेरमणी (चुगली करण्यापासून विरती):* _एकाची गोष्ट दुसऱ्याला सांगून भांडणे लावणे टाळणे._

६. *फरुसवाचा वेरमणी (कठोर बोलण्यापासून विरती):* _कोणालाही कठोर किंवा अपमानास्पद शब्द न वापरणे._

७. *सम्पप्पलापा वेरमणी (निरर्थक बडबड करण्यापासून विरती):* _उद्देशहीन, निरुपयोगी आणि गप्पागोष्टींमध्ये वेळ वाया घालवणे टाळणे._

८. *बियापरणा वेरमणी (कष्टापासून विरती):* _इतरांबद्दल वाईट इच्छा किंवा द्वेष न ठेवणे._

९. *मिच्छादिट्ठी वेरमणी (मिथ्या दृष्टिकोनापासून विरती):* _चुकीच्या धारणा किंवा विचार न बाळगणे, जसे की कर्मफलावर विश्वास नसणे._

१०. *अकाम्या वेरमणी (लोभापासून विरती):* _इतरांच्या वस्तूंचा लोभ न करणे._

_या व्यतिरिक्त, आनंद थेर*उत्तम शिष्टाचार आणि योग्य आचरण* यावरही भर देतात. यामध्ये भिक्षूंनी कसे वागावे, काय खावे, कसे विहार करावे, इंद्रियांवर कसे नियंत्रण ठेवावे यावरही स्पष्टीकरण दिले जाते. उदाहरणार्थ, भिक्षूंनी खाताना आवाजाला महत्त्व न देणे, आवश्यकतेनुसारच अन्न घेणे, डोळ्यांनी रूपे पाहून आसक्त न होणे, कानांनी आवाज ऐकून आसक्त न होणे, इत्यादी._

*आ. समाधी (Concentration/Meditation):*

            _शील प्राप्त केल्यानंतर, मन एकाग्र कसे करावे आणि ध्यान कसे करावे याबद्दल सांगितले जाते. यात *चार ध्यानांचा (Cattāri Jhānāni)* उल्लेख येतो, जे मनाला शांत आणि स्थिर बनवण्यास मदत करतात. यातूनच उच्च ज्ञानाची (प्रज्ञा) प्राप्ती होते._

_शीलाचे पालन केल्यानंतर, मन शांत आणि स्थिर होते. या शांततेचा उपयोग करून समाधी विकसित केली जाते. सुभसुत्तात ध्यानाच्या विकासाची प्रक्रिया खालीलप्रमाणे स्पष्ट केली आहे:_

१. *इंद्रिय निग्रह (Indriya Samvara):* _डोळे, कान, नाक, जीभ, त्वचा आणि मन या सहा इंद्रियांवर नियंत्रण ठेवणे. बाह्य जगातील वस्तू पाहून किंवा ऐकून मन विचलित होऊ न देणे._

२. *स्मृती आणि जागरुकता (Sati-Sampajañña):* _प्रत्येक क्षणी आपण काय करत आहोत, काय विचार करत आहोत याची पूर्ण जाणीव असणे. चालताना, बोलताना, खाताना, प्रत्येक क्रियेत सजग राहणे._

३. *पाच अडथळे (Five Hindrances - Nīvaraṇas) दूर करणे:* 

अ.‌ *कामच्छंद (संवेदी इच्छा):* _भौतिक सुखांची तीव्र इच्छा._

आ. *ब्यापाद (द्वेष):* _इतरांबद्दल द्वेष, राग._

इ. *थिनमिद्ध (आळस आणि सुस्ती):* _शारीरिक आणि मानसिक सुस्ती._

ई. *उद्धच्चकुक्कुच्च (उत्तेजित मन आणि पश्चात्ताप):* _मन अशांत असणे, चिंताग्रस्त असणे किंवा केलेल्या चुकीबद्दल सतत पश्चात्ताप करणे._

ई. *विचिकिच्छा (संशय):* _बुद्धाच्या शिकवणीबद्दल किंवा स्वतःच्या क्षमतेबद्दल संशय. या अडथळ्यांना दूर केल्याने मन ध्यानासाठी तयार होते._

४. *ध्यानाच्या चार अवस्था (Four Jhānas):* 

_हे समाधीचे उच्च स्तर आहेत, जे क्रमशः विकसित केले जातात:_ 

क. *पहिले ध्यान (First Jhāna):* _कामेच्छांपासून आणि अकुशल विचारांपासून मन मुक्त होते. येथे *वितक्क (विचार)* आणि *विचार (धारणा)* अजूनही असतात, पण *प्रीती (आनंद)* आणि *सुख (समाधान)* अनुभवले जाते._

ख. *दुसरे ध्यान (Second Jhāna):* _वितक्क आणि विचार शांत होतात. आंतरिक एकाग्रता (पसादन) आणि *प्रीती व सुख* टिकून राहते._

ग. *तिसरे ध्यान (Third Jhāna):* _प्रीतीचा अनुभव कमी होतो, पण *सुख* आणि *उपेक्षा (अलिप्तता)* टिकून राहते._

घ. *चौथे ध्यान (Fourth Jhāna):* _सुख आणि दुःख दोन्हीचा अनुभव संपतो. केवळ *उपेक्षा* आणि शुद्ध *स्मृती (एकाग्रता)* शिल्लक राहते. ही अत्यंत शांत आणि स्थिर मनाची अवस्था आहे._

*इ प्रज्ञा (Wisdom/Insight):* 

           _समाधीतून प्राप्त झालेल्या एकाग्रतेमुळे व्यक्तीला वास्तविकतेचे योग्य आकलन होते. यात *चार आर्य सत्यांची (Cattāri Ariya Saccāni)* समज, *प्रत्येक उत्पन्नाची साखळी (Paticca Samuppada)* आणि *अनात्मन (Anattā)* यांसारख्या संकल्पनांची जाणीव होते. प्रज्ञेद्वारे दुःख आणि त्याच्या कारणांचा नाश होतो, ज्यामुळे निर्वाण प्राप्त होते._

_समाधी प्राप्त केल्यानंतर, मन इतके शुद्ध आणि स्थिर होते की ते वास्तविकतेचे योग्य आकलन करू शकते. प्रज्ञा ही केवळ माहिती गोळा करणे नव्हे, तर अनुभवात्मक समज आहे. सुभसुत्तात प्रज्ञेच्या विकासासाठी पुढील गोष्टींवर भर दिला आहे:_

अ. *पूर्वनिवासानुस्सती ञाण (मागील जन्मांची आठवण):* _ध्यानाच्या उच्च अवस्थेत योगीला आपल्या मागील जन्मांची आठवण येऊ शकते._

आ. *चुतुपपात ञाण (प्राण्यांचे जन्म-मृत्यू):* _योगीला कर्मानुसार प्राण्यांचे कसे जन्म होतात आणि मृत्यू होतात याचे ज्ञान होते. (याला दिव्य दृष्टी ज्ञान असेही म्हणतात)._

इ. *आसवक्खय ञाण (आसवांचा नाश):* _हे सर्वात महत्त्वाचे ज्ञान आहे, ज्याद्वारे सर्व आसव (मनातील अशुद्धी - कामवासना, भववासना, अविद्येची वासना) नष्ट होतात. या ज्ञानामुळे योगीला हे कळते की:_ 

१. 'हे दुःख आहे.'

२. 'हे दुःखाचे कारण आहे.'

३. 'हे दुःखाचा निरोध आहे.'

४. 'हा दुःखाच्या निरोधाचा मार्ग आहे.' (चार आर्य सत्य) या ज्ञानाने अविद्या नष्ट होते आणि योगी पूर्णपणे मुक्त होतो, म्हणजेच *अर्हत्त्व (Arhatship)* प्राप्त करतो.

_*सुभसुत्ताचे महत्त्व:*_

१. *बौद्ध धर्माची मूलभूत शिकवण:* _हे सुत्त बौद्ध धर्माच्या तीन प्रमुख आधारस्तंभांना - शील, समाधी आणि प्रज्ञा - अत्यंत स्पष्टपणे आणि तपशीलवार सादर करते._

२. *ब्राह्मणवाद आणि बौद्ध धर्माची तुलना:* _हे सुत्त तत्कालीन ब्राह्मण समाजात प्रचलित असलेल्या पवित्रतेच्या संकल्पनेची बौद्ध धर्मातील पवित्रतेच्या संकल्पनेशी तुलना करते, ज्यामुळे बौद्ध धर्माची श्रेष्ठता आणि तार्किक वैधता सिद्ध होते._

३. *ध्यान आणि नैतिकतेचे महत्त्व:* _हे सुत्त केवळ नैतिक आचरणाचे (शील) महत्त्वच नाही तर ध्यानाचे (समाधी) आणि योग्य ज्ञानाचे (प्रज्ञा) महत्त्व देखील अधोरेखित करते._

४. *सामान्य लोकांना समजण्यास सोपे:* _हे सुत्त संवादाच्या रूपात असल्यामुळे सामान्य लोकांना बौद्ध धर्माची गुंतागुंतीची तत्त्वे समजण्यास सोपे जाते._

५. *अनुभवजन्य धर्म:* _हे सुत्त हे दाखवून देते की बौद्ध धर्म केवळ तत्त्वज्ञानावर आधारित नाही, तर तो अनुभवजन्य आहे. शील पाळून, समाधी विकसित करून आणि प्रज्ञा प्राप्त करून कोणीही स्वतः मुक्तीचा अनुभव घेऊ शकतो._

६. *प्रगतीशील मार्ग:* _सुभसुत्त एक क्रमिक मार्ग स्पष्ट करते: शीलाशिवाय समाधी नाही, आणि समाधीशिवाय प्रज्ञा नाही. हे सर्व एकमेकांशी जोडलेले आहेत._

७. *लौकिक आणि लोकोत्तर मार्ग:* _हे सुत्त लौकिक (जगातील) सुख आणि लोकोत्तर (निर्वाणाकडे नेणारा) मार्ग यांच्यातील फरक स्पष्ट करते. ब्राह्मणांची पवित्रता बऱ्याचदा लौकिक लाभांवर केंद्रित असते, तर बुद्धाची शिकवण अंतिम मुक्तीकडे नेणारी आहे._

८. *संवादाचे सामर्थ्य:* _सुभ आणि आनंद थेरयांच्यातील संवाद हे बौद्ध शिकवणीच्या प्रसारासाठी संवादाचे आणि समजावून सांगण्याचे महत्त्व अधोरेखित करतो. आनंद थेरहे बुद्धांचे अत्यंत जवळचे शिष्य होते आणि त्यांची शिकवण्याची पद्धत प्रभावी होती._

९. *आधुनिक संदर्भात प्रासंगिकता:* _आजच्या धकाधकीच्या जीवनातही, शील (नैतिकता), समाधी (मन एकाग्र करणे) आणि प्रज्ञा (योग्य समज) ही तत्त्वे मानसिक शांती, स्पष्टता आणि सार्थक जीवनासाठी अत्यंत उपयुक्त आहेत._

_सुभसुत्त हे केवळ एक धार्मिक प्रवचन नसून, ते एक सखोल मार्गदर्शक आहे जे जीवनात नैतिक शुद्धता, मानसिक एकाग्रता आणि अंतिम ज्ञान कसे प्राप्त करावे हे शिकवते. थोडक्यात, दिघ निकायातील सुत्त क्रमांक १०, *सुभसुत्त*, हे बौद्ध धर्माच्या पवित्रतेची खरी व्याख्या, म्हणजेच *शील, समाधी आणि प्रज्ञा* यांच्या माध्यमातून दुःखमुक्तीचा मार्ग कसा प्राप्त करावा हे स्पष्टपणे दर्शवते._

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼

*_लेखन : महेश कांबळे_*

*_दिनांक : १३/०६/२०२५_*

_*सुभसुत्ताचा संदर्भ:*_

१. दिघ निकाय (Digha Nikaya), सुत्त क्रमांक १० (DN 10).

२. SuttaCentral.net  भिक्खू सुजातो यांनी केलेले इंग्रजी भाषांतर आहे.

३. Access to Insight

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼