पोट्ठपाद सुत्त

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼

*पोट्ठपाद सुत्त* 

*(Pothapāda Sutta)_*

https://mikamblemahesh.blogspot.com/2025/06/blog-post_51.html

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼

 *१. सुत्ताची पार्श्वभूमी*  

_पोट्ठपाद सुत्त हे दीघ निकाय (दीर्घ संग्रह) मधील नववे सुत्त आहे, जे थेरवाद बौद्ध धर्मातील पाली सिद्धांतग्रंथाचा भाग आहे. हा संवाद *भगवान बुद्ध आणि परिव्राजक (भटक्या तपस्वी) पोट्ठपाद* यांच्यात झाला आहे. सुत्ताची कथा सावत्थी येथील जेतवने आश्रमात घडते. पोट्ठपाद हा एक भटकंती करणारा तपस्वी, जो ३०० इतर तपस्व्यांसह मल्लिकेच्या आश्रमात वादविवादासाठी एकत्र बसलेला असतो. बुद्ध सकाळी भिक्षाटनासाठी सावत्थीला जात असताना त्यांना मल्लिकेच्या आश्रमात पोहोचण्याचा विचार येतो, कारण तेथे पोहोचण्यापूर्वी वेळेची वाया घालवणे त्यांना योग्य वाटते. त्यांनी पोहोचल्यावर पोट्ठपाद त्यांना आदराने आमंत्रित करतो आणि त्यांच्याशी संवाद साधण्यास सुरुवात करतो.  या सुत्तात, भगवान बुद्ध यांनी पोट्ठपाद नावाच्या एका परिब्राजकासोबत (भटक्या साधू) संवादातून महत्त्वपूर्ण आध्यात्मिक आणि तात्विक मुद्दे स्पष्ट केले आहेत.

पोट्ठपाद आणि त्याचे अनुयायी *"आत्मा" आणि "ज्ञानप्राप्ती"* यावर चर्चा करत असताना बुद्ध त्यांना धम्म शिकवतात._  

*मुख्य प्रश्न:*  

- *_"आत्मा (स्वयं) हा सत्य आहे का?"_* 

- *_"समाधी (झान) आणि ज्ञानप्राप्ती कशी होते?"_*

         _बुद्ध अनेकदा त्यांच्या शिकवणी परंपरेनुसार थेट "आत्मा" या शब्दाचा वापर करणे टाळत, कारण तो अनेकदा चुकीच्या समजुतींना जन्म देऊ शकतो. त्याऐवजी, ते चेतना, संवेदन आणि अस्तित्वाच्या प्रक्रियेवर लक्ष केंद्रित करतात. पोट्ठपादाने बुद्धांकडे 'संचेतना' आणि 'विज्ञान' यांबद्दल प्रश्न विचारले. *बुद्धांनी त्यांना सांगितले की, 'संचेतना' आणि 'विज्ञान' हे मानसिक अवस्थांचे परिणाम आहेत, जे ध्यानाच्या विविध अवस्थांमध्ये बदलतात. उच्च ध्यानाच्या अवस्थांमध्ये या मानसिक अवस्थांचे निराकरण होऊ शकते. बुद्धाने ध्यानाच्या विविध अवस्थांबद्दल आणि 'संचेतना'च्या निराकरणासंबंधी स्पष्टता दिली.*_

_सुत्तातील मुख्य मुद्दे आणि संकल्पना:_

पोट्ठपाद सुत्तात अनेक विषय हाताळले आहेत, त्यापैकी काही प्रमुख मुद्दे खालीलप्रमाणे आहेत:

१. ध्यान आणि चेतनेची उत्पत्ती (Consciousness and its Origin):

_प्रश्न: पोट्ठपाद सुरुवातीला बुद्धांना विचारतो की चेतना कशी निर्माण होते आणि ती कशी नाहीशी होते. त्या काळात अनेक विविध विचारसरणी प्रचलित होत्या, ज्यात चेतना दैवी किंवा बाह्य शक्तीने येते असे मानले जात होते._

*_बुद्धांचे स्पष्टीकरण: बुद्ध स्पष्ट करतात की चेतना ही आहार (पोषण) आणि संस्कार (मानसिक निर्मिती) यांच्या आधारावर निर्माण होते. ते सांगतात की चेतना ही एका विशिष्ट मानसिक स्थितीवर अवलंबून असते. उदा. ध्यान करताना, जेव्हा योगी विविध ध्यानाच्या अवस्थांमध्ये प्रवेश करतो, तेव्हा त्याची चेतना त्या विशिष्ट अवस्थेशी संबंधित असते आणि त्यानुसार बदलत जाते. बुद्ध शरीराच्या आधारावर चेतना कशी बदलते, यावर जोर देतात._*

_उदाहरण: बुद्ध सांगतात की जसा अग्नी लाकडावर किंवा गवतावर अवलंबून असतो, त्याचप्रमाणे चेतना ही विशिष्ट मानसिक घटकांवर (जैसे की नामरूप - नाव आणि रूप) अवलंबून असते. ज्या मानसिक अवस्थेमुळे ती निर्माण होते, ती नाहीशी झाल्यावर चेतना देखील त्या विशिष्ट स्वरूपात नाहीशी होते._

*आ. समाधी (झान) आणि ज्ञानप्राप्तीचे स्तर*  

बुद्ध *नऊ प्रकारच्या समाधीचे (झान) वर्णन* करतात:  

१. *प्रथम झान:* विवेक, प्रसन्नता, एकाग्रता.  

२. *द्वितीय झान:* अंतर्निर्मित शांती, एकाग्रता.  

३. *तृतीय झान:* उपेक्षा, सुखाची अनुभूती.  

४. *चतुर्थ झान:* दुःख-सुखाचा अभाव, शुद्ध एकाग्रता.  

५. *आकाशानंचायतन:* अनंत आकाशाची ध्यानावस्था.  

६. *विञ्ञाणंचायतन:* अनंत विज्ञानाची ध्यानावस्था.  

७. *आकिंचन्नायतन:* "काहीही नाही" याची ध्यानावस्था.  

८. *नेवसञ्ञानासञ्ञायतन:* "ना संवेदना, ना असंवेदना"ची अवस्था.  

९. *संज्ञावेदयितनिरोध:* संवेदना आणि मानसिक क्रियांचा निरोध (निर्वाणाची झलक).  

बुद्ध सांगतात:  

- *श्रद्धा (विश्वास), उपाय (पुरुषार्थ), स्मृती (सतत सजगता), समाधी (एकाग्रता), प्रज्ञा (ज्ञान)* यांच्या मदतीने ज्ञान प्राप्त होते.  

- *"सम्यक दृष्टी" (सम्मादिट्ठी)* ही पहिली पायरी आहे.  

> _"ज्ञानप्राप्तीसाठी आत्म्याच्या कल्पना सोडून द्याव्यात, कारण त्या भ्रम निर्माण करतात."_  

*_२. आत्मा आणि अनत्ता (Self and Not-Self):_*

_भ्रम: पोट्ठपाद आणि इतर अनेक लोक त्या वेळी 'आत्मा' (अत्त) अस्तित्वात आहे असे मानत होते - एक कायमस्वरूपी, अपरिवर्तनीय आणि स्वतंत्र सत्त्व जे शरीरात राहते._

*_बुद्धांचे निरसन: बुद्ध स्पष्टपणे 'आत्मा' या संकल्पनेला नकार देतात. ते 'अनत्ता' (अनात्मन) शिकवतात, म्हणजे कोणताही कायमस्वरूपी आत्मा किंवा आत्मसार नाही. ते म्हणतात की जे काही अस्तित्वात आहे ते अनित्य (अस्थायी), दुःखमय (दुःख) आणि अनात्म (आत्मरहित) आहे._*

_*चेतनेचे बदलणारे स्वरूप:* बुद्ध दाखवून देतात की चेतना ही देखील बदलणारी आणि अनित्य आहे. वेगवेगळ्या ध्यान अवस्थांमध्ये चेतना वेगळ्या प्रकारे प्रकट होते, ज्यामुळे ती कायमस्वरूपी 'आत्मा' असू शकत नाही हे सिद्ध होते. ज्याला लोक 'आत्मा' म्हणतात, ते केवळ संवेदना, धारणा, संस्कार आणि विज्ञान (चेतना) या पाच स्कंधांचा (समूहांचा) क्षणभंगुर संगम आहे._

*_३. तीन प्रकारचे आत्मा (Three Kinds of Self):_*

_या सुत्तात, बुद्ध वेगवेगळ्या समजुतींचे खंडन करण्यासाठी 'आत्म्या'च्या तीन भिन्न प्रकारांचा उल्लेख करतात, जे सामान्यतः प्रचलित होते:_

१. *स्थूल आत्मा (Gross Self):* जो भौतिक शरीरापासून बनलेला आहे आणि रूपवान आहे (Rūpi).

२. *मनोमय आत्मा (Mind-made Self):* जो मनाने बनलेला आहे आणि रूपहीन आहे पण त्याला इंद्रिये आहेत (Manomaya Arupa).

३. *अरूप आत्मा (Formless Self):* जो रूपहीन आहे आणि संवेदनाहीन आहे (Arupa Asaññi).

_बुद्ध या तिन्ही कल्पनांना खोडून काढतात आणि स्पष्ट करतात की यापैकी कोणतीही गोष्ट वास्तविक, कायमस्वरूपी आत्मा नाही. त्या केवळ विविध प्रकारच्या चुकीच्या समजुती आहेत. ते यावर जोर देतात की कोणत्याही प्रकारचे 'आत्म' हे अनित्य आहे._

 *बुद्धांचे मत:*  

  - हे सर्व *दृढग्रह (दिट्ठि)* आहेत, जे दुःखाला कारणीभूत ठरतात.  

  - *"अनात्मवाद" (आत्म्याचा अभाव)* हा खरा धम्म आहे.  

  - "जो आत्म्याला मानतो, तो दुःखातच अडकतो."  

*_४. मुक्ती आणि निर्वाण (Liberation and Nibbana):_*

_सुत्ताच्या शेवटी, बुद्ध पोट्ठपादला सांगतात की या सर्व तात्विक चर्चांपेक्षा महत्त्वाचे म्हणजे दुःखमुक्तीचा मार्ग समजून घेणे. ते म्हणतात की अशा प्रकारच्या वादविवादात वेळ घालवण्याऐवजी, ज्या गोष्टींमुळे दुःख संपते, त्या गोष्टींवर लक्ष केंद्रित करणे अधिक फलदायी आहे._

_*चतुर् आर्य सत्ये:* जरी सुत्तात थेट 'चतुर् आर्य सत्यांचा' उल्लेख नसला तरी, बुद्धांचा संदेश या सत्यांशी सुसंगत आहे: दुःख आहे, दुःखाचे कारण आहे, दुःख निरोध आहे (शक्य आहे) आणि दुःख निरोधाचा मार्ग आहे (अष्टांगिक मार्ग)._

_*अष्टांगिक मार्ग:* योग्य दृष्टी, संकल्प, वाचा, कर्म, आजीविका, प्रयत्न, स्मृती आणि समाधी यांचा अभ्यास करूनच दुःख आणि पुनर्जन्माच्या चक्रातून मुक्ती मिळू शकते._

*_पोट्ठपाद सुत्ताचे महत्त्व:_*

_पोट्ठपाद सुत्त हे पाली सिद्धांतग्रंथातील एक महत्त्वाचे प्रवचन आहे कारण:_

१. _*अनत्ता सिद्धांताचे स्पष्टीकरण:* हे सुत्त 'अनत्ता' (अनात्मन) या बुद्धांच्या मूलभूत शिकवणीचे सखोल स्पष्टीकरण देते, ज्यामुळे आत्म्याच्या अस्तित्वावरील तत्कालीन आणि सध्याच्या अनेक गैरसमजुती दूर होतात._

२. _*ध्यान आणि चेतनेचे स्वरूप:* हे ध्यान स्थितींमध्ये चेतना कशी विकसित होते आणि त्याचे स्वरूप कसे असते, यावर प्रकाश टाकते._

३. _*तत्वज्ञानापेक्षा प्रत्यक्ष अनुभव:* बुद्ध केवळ तात्विक वादविवादांमध्ये अडकून न राहता, दुःखाच्या मूळाकडे आणि त्यातून मुक्तीकडे लक्ष केंद्रित करण्याचे महत्त्व या सुत्तातून दाखवतात._

- ही झाने *मनाच्या शुद्धतेसाठी* आहेत, *आत्म्याच्या शोधासाठी नाहीत.*  

- *अंतिम ध्यान (निरोध समापत्ती)* हे निर्वाणाचे द्वार आहे.  

१. *अनात्मवादाचे स्पष्टीकरण:* बुद्ध "आत्मा" आणि "परमात्मा" या कल्पनांना नाकारतात.  

२. *ध्यानाच्या सोप्या पद्धती:* झानाचे नऊ स्तर समजावून सांगितले आहेत.  

३. *ज्ञानमार्गाचे सूत्र:* श्रद्धा, प्रयत्न, स्मृती, समाधी, प्रज्ञा यांचे महत्त्व.  

- _पोट्ठपाद आणि त्याचे अनुयायी बुद्धांच्या शिकवणीने *प्रभावित* होतात._  

- बुद्ध स्पष्ट करतात:  

  - *"आत्मा" ही कल्पना सोडून खऱ्या ज्ञानाचा मार्ग शोधावा.*  

  - *समाधी आणि प्रज्ञा यांचा समतोल साधूनच मोक्ष शक्य आहे.*  

*निष्कर्ष*  

_पोट्ठपाद सुत्त हे *बौद्ध धर्मातील अनात्मवाद, ध्यानपद्धती आणि ज्ञानप्राप्तीचे सुस्पष्ट विवेचन* करते. बुद्ध येथे *तत्त्वज्ञान आणि व्यवहार यांचा समन्वय* साधतात, ज्यामुळे हे सूत्त *ध्यानी, तत्त्वचिंतक आणि सामान्य अभ्यासकांसाठी* उपयुक्त ठरते._

_थोडक्यात, पोट्ठपाद सुत्त हे बुद्धांच्या चेतना, आत्म्यावरील दृष्टिकोन आणि दुःखातून मुक्तीच्या मार्गाविषयीची सखोल माहिती देणारे एक महत्त्वपूर्ण सुत्त आहे. हे सुत्त लोकांना चुकीच्या समजुतींपासून दूर राहून प्रत्यक्ष साधनेद्वारे ज्ञान प्राप्त करण्यासाठी मार्गदर्शन करते._

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼

*_लेखन : महेश कांबळे_*

*_दिनांक : १२/०६/२०२५_*

*संदर्भ ग्रंथ आणि भाषांतरे*  

१. Dīgha Nikāya 9 (Pothapāda Sutta)](https://suttacentral.net/dn9)  

२. *Maurice Walshe* – "The Long Discourses of the Buddha" (Wisdom Publications).  

३. *Thanissaro Bhikkhu* – [DN 9: Pothapāda Sutta] (https://www.accesstoinsight.org/tipitaka/dn/dn.09.0.than.html)  

४. *"दीघ निकाय"* (बौद्ध साहित्य प्रकाशन संस्था).  

५. *"बुद्ध वचनामृत"* (लोकमत प्रकाशन).

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼