तेविज्ज सुत्त

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼

*_तेविज्ज सुत्त_*

https://mikamblemahesh.blogspot.com/2025/06/blog-post_15.html

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼

     _त्रिपिटकातील सुत्तपिटकाचा हा पहिला भाग असून यात बुद्धांचे दीर्घ प्रवचन आहेत. 'तेविज्ज सुत्त' हे दीघ निकायमधील १३ वे सुत्त आहे._

_हे सुत्त बौद्ध धर्मातील *ब्राह्मणांच्या त्रिविध ज्ञान (तेविज्जा)* आणि *खऱ्या मोक्षमार्गावर* चर्चा करते. 'तेविज्ज' या शब्दाचा अर्थ 'तीन वेदांचे ज्ञान असणारा' असा होतो. हे सुत्त भगवान बुद्धांनी ब्राह्मणांच्या काही पारंपरिक समजुतींवर आणि त्यांच्या 'ब्रह्मलोकाची प्राप्ती' करण्याच्या मार्गावर केलेल्या चर्चेचे वर्णन करते._

*प्रास्ताविक*:  

   _तेविज्ज सुत्तमध्ये भगवान बुद्ध आणि दोन तरुण ब्राह्मण, *वासिष्ठ आणि भारद्वाज* , यांच्यातील संवाद आहे. हे ब्राह्मण ब्रह्मलोकात जन्म घेण्याची इच्छा बाळगतात आणि त्यांना वाटते की वेद हेच ब्रह्मलोकापर्यंत पोहोचण्याचा एकमेव मार्ग आहेत. ते आपापल्या गुरुंकडून मिळालेल्या वेदांच्या ज्ञानालाच अंतिम सत्य मानतात._

*ब्राह्मणांच्या त्रिविध ज्ञानावर चर्चा*:  

   _ब्राह्मणांचे "त्रिविध ज्ञान" (तेविज्जा) म्हणजे ऋग्वेद, यजुर्वेद आणि सामवेद यांचे ज्ञान. बुद्ध सांगतात की या वेदांमध्ये ब्रह्मलोकाचे स्पष्ट वर्णन नसल्यामुळे, हे ज्ञान अपुरे आहे._

      _बुद्ध त्यांना विचारतात की, *त्यांच्या गुरू किंवा त्यांच्या गुरूंच्या गुरूंनी कधी ब्रह्मदेवाला प्रत्यक्ष पाहिले आहे का? यावर ब्राह्मणांकडे कोणतेही स्पष्ट उत्तर नसते.* बुद्ध त्यांना स्पष्ट करतात की ज्यांनी ब्रह्मदेवाला कधी पाहिलेच नाही, असे लोक 'ब्रह्मलोकाची प्राप्ती' कशी करू शकतात? यावरून *बुद्ध हे दर्शवतात की वेदांचे ज्ञान हे ब्रह्मलोकापर्यंत पोहोचण्याचा खात्रीशीर मार्ग नाही, कारण ते अनुभवावर आधारित नाही.*_

_बुद्धांचा प्रतिप्रश्न:_ 

  - _वेदांमध्ये ब्रह्मलोकाचे स्पष्ट वर्णन नाही._

  - _कोणत्याही ब्राह्मण ऋषीने प्रत्यक्ष ब्रह्मलोक पाहिलेला नाही._  

  - _"अंधारात अंधळ्या माणसांनी इतरांना मार्ग दाखवावा तसा हा प्रयत्न निरर्थक आहे."_

  

*"यथा नाम पुरा दीपो, तथा एवं ब्राह्मणा अंधे।*_ 

*_ते च न पप्पोसन्ति, ब्रह्मलोकं अधिवचनं."_*  

  *_("ज्याप्रमाणे अंधाऱ्यातील अंधळे मार्ग दाखवू शकत नाहीत, तसेच वेदज्ञ ब्राह्मण ब्रह्मलोकापर्यंत पोहोचवू शकत नाहीत.")_* 

_बुद्ध सांगतात:_ 

१. *शील (नैतिकता)*: चोरी, हिंसा, व्यभिचार, झूट, मादक द्रव्ये यांपासून दूर राहणे.  

२. *समाधी (ध्यान)**: मन एकाग्र करणे आणि

३. *प्रज्ञा (ज्ञान)*: अनात्मबुद्धी (सर्व वस्तू अनित्य आहेत) आणि चार आर्य सत्यांचे अवगमन.  

*खऱ्या ब्रह्मचर्याचे स्वरूप*:  

   _बुद्ध स्पष्ट करतात की *मैत्री (मेत्ता), करुणा, स्मृती आणि समताभाव* या गुणांचा विकास करणे, शील (नैतिकता), समाधी (मानसिक एकाग्रता) आणि प्रज्ञा (ज्ञान) या मार्गाने जाणे हाच खरा ब्रह्मचर्य मार्ग आहे. हाच मार्ग ब्रह्मलोकापर्यंत पोहोचवतो._

*ब्रह्मलोकाचे बौद्ध स्वरूप* 

- _ब्रह्मलोक हा *ध्यानाच्या चौथ्या अवस्थेतील (ब्रह्मविहार)* उच्च लोक आहे._  

- _तेथे पोहोचण्यासाठी *कर्मकांडे नव्हे तर मानसिक शुद्धता आणि करुणा* आवश्यक आहे._  

- *ब्रह्मविहाराचे वर्णन*:  

  *_"मेत्ता चित्तेन विहरति, विपुलेन महग्गतं।"_* 

  _("मैत्रीने युक्त मन विशाल आणि मुक्त होते.")_

_या सुत्तात बुद्ध ब्राह्मणांच्या या समजुतींना आव्हान देतात आणि त्यांना सांगतात की ब्रह्मलोकात जाण्याचा मार्ग हा वेदांमध्ये सांगितलेल्या कर्मकांडाने किंवा मंत्रांनी साध्य होत नाही. उलट मैत्री, करुणा, मुदिता (आनंद) आणि उपेक्षा या चार ब्रह्मविहारांच्या (दैवी निवास) आचरणाने साधला जाऊ शकतो. हे चार ब्रह्मविहार म्हणजे:_

१. *मैत्री (Metta)*: सर्व सजीवांप्रती प्रेम आणि सदिच्छा बाळगणे.

२. *करुणा (Karuna)*: इतरांचे दुःख दूर करण्याची इच्छा बाळगणे.

३. *मुदिता (Mudita)*: इतरांच्या यशात आणि आनंदात स्वतः आनंद मानणे.

४. *उपेक्षा (Upekkha)*: सुख-दुःखात समभाव राखणे आणि तटस्थता राखणे.

             _बुद्ध हे समजावून सांगतात की हे ब्रह्मविहार आचरणात आणल्याने व्यक्तीचे मन शुद्ध होते आणि ते ब्रह्मदेवाच्या गुणांशी जुळते. या गुणांच्या आचरणानेच खऱ्या अर्थाने 'ब्रह्मलोकाची प्राप्ती' होते, जे केवळ कर्मकांड आणि शब्दांचे ज्ञान नाही._

*निष्कर्ष*:  

   _ब्राह्मणांचे वैदिक ज्ञान आणि यज्ञकर्मे ही ब्रह्मलोकाची खात्री देत नाहीत. केवळ *नैतिक जीवन, ध्यान आणि प्रज्ञा* यांद्वारेच मोक्ष प्राप्त होऊ शकतो._

*महत्व*:  

१. हे सुत्त *ब्राह्मणवादी परंपरा आणि बौद्ध मार्ग* यातील फरक स्पष्ट करते.  

२. *ब्रह्मलोक* (ब्रह्माचे राज्य) ही संकल्पना वैदिक आणि बौद्ध दोन्ही परंपरांमध्ये आहे, पण बुद्धांनी त्याला नवे अर्थ दिले.  

३. *मेत्ता (मैत्री)* आणि *ध्यान* यांचे महत्त्व येथे उठावले आहे.

४. *ब्रह्मविहाराचे महत्त्व*: मैत्री (सर्व प्राण्यांप्रती प्रेम) हाच खरा ब्रह्मलोकाचा मार्ग.  

५. *सार्वत्रिक संदेश*: धर्म हा जाती, वंश किंवा ग्रंथांवर नव्हे तर *कृती आणि बुद्धी* वर अवलंबून आहे.  

६. *सर्वधर्म समन्वय*: हे सुत्त सर्व धर्मांतील *आंतरिक सद्गुणांचे* महत्त्व दाखवते.  

७. *वैज्ञानिक दृष्टिकोन*: बुद्धांची वैदिक विधींवर केलेली टीका तर्कशुद्धतेवर आधारित आहे. 

८. *सामाजिक समता*: जातीय श्रेष्ठत्वाच्या कल्पनांना धक्का देऊन *कृती आणि ज्ञान* यांना प्राधान्य दिले आहे. 

९. तेविज्ज सुत्त हे *बौद्ध धम्माचे मूलतत्त्व* समजून घेण्यासाठी एक आदर्श ग्रंथ आहे. यातील शिकवणी आजही प्रासंगिक आहेत, विशेषत: जगभरातील *धार्मिक कर्मकांडाविरुद्ध आध्यात्मिक शुद्धता* च्या चर्चेत.

१०. *वेदांवरील टीका*: तेविज्ज सुत्त हे बुद्धांनी वैदिक परंपरेतील काही समजुतींवर केलेली एक स्पष्ट टीका आहे. बुद्ध हे दर्शवतात की केवळ धार्मिक ग्रंथांचे पठण किंवा कर्मकांड हे अंतिम मुक्ती किंवा ज्ञानाकडे घेऊन जात नाही, तर त्यासाठी नैतिक आचरण आणि मनाची शुद्धी आवश्यक आहे.

११. *बौद्ध धर्माचा मूळ गाभा*: हे सुत्त बौद्ध धर्माच्या अहिंसा, मैत्री आणि करुणा या मूलभूत तत्त्वांना अधोरेखित करते. बुद्धांनी परंपरेने चालत आलेल्या समजुतींपेक्षा स्व-अनुभव आणि नैतिक आचरणाला अधिक महत्त्व दिले.

१२. *ज्ञान आणि अनुभव*: बुद्ध या सुत्तात केवळ शाब्दिक ज्ञानापेक्षा (जसे की वेदांचे ज्ञान) प्रत्यक्ष अनुभव आणि नैतिक आचरणावर आधारित ज्ञानाला महत्त्व देतात. त्यांच्या मते, जे आपण स्वतः अनुभवले नाही किंवा ज्याची खात्री पटली नाही, त्यावर विश्वास ठेवणे योग्य नाही.

_थोडक्यात, तेविज्ज सुत्त हे बुद्धांच्या शिकवणीचे एक उत्तम उदाहरण आहे, जे पारंपारिक समजुतींना आव्हान देते आणि नैतिक आचरणावर आधारित आत्म-शुद्धीचा मार्ग दर्शवते. हे सुत्त आजही बौद्ध धर्माच्या अभ्यासकांसाठी आणि इतरांसाठी खूप महत्त्वपूर्ण मानले जाते._

👉 "ज्याप्रमाणे नदीच्या पात्रात उभ्या राहून कोणी दुसऱ्या किनाऱ्यावर जाण्यासाठी आवाहन करत असेल, तसे ब्राह्मणांचे वेदज्ञान निष्फळ आहे."  

👉 "प्रेम, नैतिकता आणि ज्ञान यांद्वारेच दिव्य लोकांना प्राप्त करता येते."

👉 तेविज्ज सुत्त हे *वैदिक कर्मकांड आणि बौद्ध आध्यात्मिक मार्ग* यातील तुलनेसाठी एक मूलभूत ग्रंथ आह

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼

*_लेखक : महेश कांबळे_*

*_दिनांक : १६/०६/२०२५_*

*संदर्भग्रंथ*  

१. [Tevijja Sutta (DN 13)] (https://www.accesstoinsight.org/tipitaka/dn/dn.13.0.than.html)  

२. "दीघ निकाय" (बौद्ध साहित्य संशोधन मंडळ, पुणे).  

३. "बुद्ध आणि त्यांच्या शिकवणी" (लेखक: प्र. के. अत्रे).  

४. "The Long Discourses of the Buddha" (Maurice Walshe).  

५. "What the Buddha Taught" (Walpola Rahula) — यामध्ये ब्रह्मविहाराचे विश्लेषण आहे. 

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼