महाबोधीवंस

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼

*_महाबोधिवंस / महाबोधिवंश_* 

*_!! ओम मणी पद्मे हूँ !!_*

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼

              _*'महाबोधिवंश' किंवा 'बोधिवंश' ही अनुराधापुरात लावलेल्या बोधीवृक्षाची कथा आहे. त्याची उत्पत्ती सिंहली भाषेत होती आणि त्यातून तिचे पालीमध्ये भाषांतर झाले. ही एक मिश्रित गद्य-पद्य रचना आहे. सर्व गाथा मुख्यतः 'महावंश' मधून घेतल्या आहेत. 'वंसत्थप्पकासिनी' किंवा महावंश-टिकामध्ये 'महाबोधिवंसट्ठकथा' किंवा 'बोधिवंसत्यकथा' या प्राचीन ग्रंथाचा उल्लेख आहे. हे प्रस्तुत 'महाबोधिवंश' किंवा त्याच्या मूळ सिंहली स्वरूपासारखे मानले जावे की नाही, याबद्दल विद्वानांमध्ये एकमत नाही.* महाबोधिवंशाच्या लेखकाने येथे बौद्ध धर्माच्या सुरुवातीच्या इतिहासाचे वर्णन बोधिवृक्षाच्या इतिहासाच्या रूपात केले आहे, जे *जातककथा 'समंतपासादिका'ची  बाहिरनिदान कथा 'सुमंगलविलासिनी'ची निदान-कथा, दीपवंश, महावंश इत्यादी प्राचीन स्त्रोतांवर आधारित आहे.*_

            _बुद्ध दीपंकरापासून सुरुवात करून, वंस-ग्रंथकारांनी अनेकदा केल्याप्रमाणे, तीन बौद्ध संगीतींचे वर्णन, महेंद्राचे लंकेला आगमन, महाविहाराचे बांधकाम, चेतियागिरी विहार इत्यादी, या सर्व गोष्टींचे वर्णनही या ग्रंथात केले आहे. नवनंदांचा उल्लेख या ग्रंथात आहे, हे त्याचे मोठे वैशिष्ट्य म्हणता येईल._ 

       _*सिंहली भिक्षु उपतिस्स हे 'महाबोधिवंश'चे लेखक होते.* एकोणिसाव्या शतकात श्रीलंकेत लिहिलेल्या 'सासनवंसदीप' या ग्रंथात असे म्हटले आहे की,_ 

_*“उपतिस्स महाथेरो मागधाय निरुत्तिया।*_

_*बोधिवंस  अका ​​धीरो धीरेही अभिवण्णियं।।.”*_

            _डॉ. मललसेकरांच्या मते, उपतिस्स थेराचा काळ दहाव्या शतकाच्या आसपास आहे आणि डॉ. गायगर यांचे मत अकराव्या शतकातील मध्यभागी आहे." S. A. Strong यांनी त्यांना बुद्धघोषाचे समकालीन मानले आहे, ज्याचा प्रतिवाद डॉ. गायगर यांनी केला आहे. *कथनशैली पाहता 'महाबोधिवंश' चे साम्य नंतरच्या वंस-ग्रंथापेक्षा अधिक दिसून येते, त्यामुळे दहावे किंवा अकरावे शतक असे संकलित करणे योग्य आहे. बाराव्या-तेराव्या शतकात गुरुलुमोणी (गुरुलू महा उपासक) यांनी सिंहली भाषेत "महाबोधीवंस" वर 'धर्म-प्रदिपिका' नावाच्या व्याख्या किंवा परीकथा लिहिली. तेराव्या-चौदाव्या शतकात महाबोधिवंशाचे सिंहलीमध्ये १२ अध्यायांमध्ये भाषांतर झाले. अठराव्या शतकातील प्रसिद्ध सिंहली भिक्षू सरणंकर संघराज यांनी 'मधुरार्थ प्रकाशिनी' नामक एक व्याख्या संस्कृतकृत सिंहली भाषेत  "महाबोधीवंस" वर भाष्य लिहिले. बर्मामध्येहि "महाबोधीवंस" हि एक लोकप्रिय रचना आहे. "पिटकत्थमेन्" मध्ये दिल्या गेलेल्या सूचनेनुसार पगानच्या सहस्सरंसी नामक भिक्षूंनी बाराव्या शतकात त्यावर टिका लिहिली आहे.*_

*_मंगल होवो! कल्याण होवो! भले होवो!_*

*_!! ओम मणी पद्मे हूँ !!_*

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼

*_मराठी अनुवाद :- महेश कांबळे_*

*_दिनांक :- २७/०७/२०२३_*

*_संदर्भ :- पाली साहित्य का इतिहास_*

*_लेखक :- डॉ भरतसिंह उपाध्याय_*

https://mikamblemahesh.blogspot.com/2023/07/blog-post_27.html

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼

महाड सत्याग्रह परिषद स्त्रीवर्गास व्याख्यान

               🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼   

*_महाड सत्याग्रह परिषद_* 

*_(स्त्रीवर्गास व्याख्यान)_* 

*_!! ओम मणी पद्मे हूँ !!_*

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼

_(दुपारी ठरल्याप्रमाणे सर्व स्त्रिया भाडभीड सोडून सभामंडपांत येऊन बसल्या होत्या. त्यांच्यासाठी बसण्याकरिता मध्येंच जागा राखून ठेवण्यांत आली होती: त्यांना उद्देशून डॉ.आंबेडकर म्हणाले,)_

            _आपण या सभेत आल्याबद्दल मला अत्यंत आनंद होत आहे. *घरप्रपंचाच्या अडचणी ज्या प्रमाणें स्त्री व पुरुष मिळून सोडवितात त्याप्रमाणे समाजाच्या संसारातील अडचणी स्त्रीपुरुषांनी मिळून सोडवावयास पाहिजे आहेत. पुरुषांनींच हें काम अंगावर घेतले तर तें पार पाडण्यास त्यांना पुष्कळ अवधी लागेल याबद्दल शंका नाहीं. तेंच काम स्त्रियांनी जर अंगावर घेतलें तर त्या त्या कामांत लवकर यशप्राप्ती करून घेतील असें माझे मत आहे.* परंतु त्यांना एकटयाने जरी हैं काम अंगावरती आले नाही तरी जो पुरुषवर्ग है काम करीत आहे त्याच्याशी सहकार्य केल्याशिवाय राहू नये._

              _यासाठी तुम्ही यापुढे नेहमी परिषदेस हजर राहिले पाहिजे असे माझे तुम्हास सांगणे आहे. *खरें म्हटले असता, अस्पृश्यतानिवारणाचा प्रश्न पुरुषांचा नसून तुम्ही स्त्रियांचाच आहे.*_ 

           _*तुम्ही आम्हा पुरुषांना जन्म दिलेला आहे. आम्हाला इतर लोक कसे जनावरांपेक्षांहि कमी लेखतात, हे तुम्हांस ठाऊक आहे. काही ठिकाणी आमची सावलीसुद्धा घेत नाहीत. इतर लोकांस कोर्टकचेर्यांमध्ये माना सन्मानाच्या जागा मिळतात. परंतु तुमच्या पोटी जन्मलेल्या आम्हां मुलांना पोलिस खात्यांतील शिपुडर्याचीहि नोकरी मिळत नाही. इतका आमचा हीन दर्जा आहे. हे सर्व तुम्हास ठाऊक असतांना तुम्ही आम्हांस जन्मास का घातले असा प्रश्न तुम्हास कोणी केला तर त्याचे उत्तर तुम्हीं काय देऊ शकाल ?*_ 

           _*या सभेंत बसलेल्या कायस्थ व इतर स्पृश्य बायांच्या पोटी जन्मलेल्या मुलांत व तुमच्या पोटी जन्मलेल्या आम्हा मुलांत काय अंतर आहे? तुम्ही विचार करावयास पाहिजे की ब्राह्मणांच्या स्त्रियांत जेवढे शील आहे तेवढे शील तुमच्यांतही आहे. ब्राह्मण स्त्रियांत जितके पातिव्रत्य आहे तितकें पातिव्रत्य तुमच्यांतहि आहे. आणि तुमच्यात जितके मनोधैर्य, करारीपणा व धमक आहे, तितकी ब्राह्मण स्त्रियांत देखील नाहीं. असें असतांना ब्राह्मण स्त्रीच्या पोटी जन्मलेले बालक कां सर्वमान्य व्हावे व तुमच्या पोटी जन्मलेले बालक सर्व ठिकाणी का अवमानिलें जावें, त्याला साध्या माणूसकीचा हक्क का असू नये, याचा कधी तुम्हीं विचार केला आहे काय?*_ 

         _मला वाटतें तुम्ही त्याचा मुळींच विचार केला नाहीं. तुम्ही जर विचार केला असता तर पुरुषांच्या आधी तुम्ही स्त्रियांनी सत्याग्रह केला असता. कारण तुमच्या पोटी जन्म घेतला येवढेच पातक आमच्या हातून घडलें आहे. व त्याच पातकामुळे, आम्हास ही अस्पृश्यतेची शिक्षा भोगावी लागत आहे. तेव्हा तुम्ही विचार करावयास पाहिजे की, तुमच्या पोटी जन्म घेण हें पान का ठरले जावें, व इतर स्त्रियांच्या पोटी जन्म घेणे पुण्यप्रद का व्हावे. या प्रश्नाचा जर तुम्ही विचार केला, *तर तुम्हांस एक तर प्रजा उत्पत्ति करणें बंद करावें लागेल किंवा तुमच्यामुळे त्यांना लागत असलेला कलंक तरी तुम्हांस धुवून टाकावा लागेल. या दोहोंपैकी कोणती तरी एक गोष्ट तुम्ही करावयास लागले पाहिजे.*_ 

    *_तुम्ही प्रतिज्ञा करा की, अशा कलंकित स्थितीत आम्ही यापुढे जगणार नाहीं. समाजोन्नति करण्याचा जसा पुरुषांनी निश्चय केला आहे तसा तुम्हीही करा._* 

         _*दुसरी गोष्ट आपणास जी सांगावयाची आहे ती ही की, तुम्ही सर्वांनी जुन्या व गलिच्छ चालीरीति सोडून दिल्या पाहिजेत. खरें म्हटलें असतां अस्पृश्य माणसांस तो अस्पृश्य आहे अशी ओळख पटविणारा शिक्का त्याच्या कपाळावर मारलेला नाहीं. परंतु अस्पृश्य लोकांच्या ज्या काही चालीरीति आहेत त्या चालीरीतींवरून लोक अमूक एक माणूस अस्पृश्य जातींपैकीं आहे असें चटकन ओळखतात. ह्या चालीरीति एकेकाळी आपल्यावर सक्तीनें लादण्यांत आल्या होत्या असें माझें मत आहे. परंतु इंग्रज सरकारच्या राज्यांत तशा प्रकारची सक्ती होऊं शकत नाहीं. म्हणून ज्या गोष्टींमुळे लोक आपण अस्पृश्य आहोंत असें ओळखतात त्या साऱ्या गोष्टी आतां तुम्ही बंद केल्या पाहिजेत. तुमची लुगडी नेसण्याची पद्धत ही तुमच्या अस्पृश्यतेची साक्ष आहे. ती साक्ष तुम्हीं बुजवली पाहिजे. वरिष्ट वर्गांच्या बाया ज्या पद्धतीने लुगडी नेसतात त्या पद्धतीने तुम्ही लुगडी नेसण्याचा प्रभाव पाडला पाहिजे. तसे करण्यात तुमचे काही खर्चत नाही. त्याचप्रमाणे गळ्यामध्ये भाराभर गळसर्या हातात कोपरभर कथलाचे किंवा चांदिचे गोठ पाटल्या ही देखील तुम्हास ओळखण्याची खूण आहे. एका गळसरीपेक्षां अधिकांची जरूरी नाही. त्याने नवऱ्यांचे आयुष्य वाढते किंवा आपल्या शरीराला शोभा येते अशातला काही भाग नाही. दागिन्यांपेक्षा कपड्यालाच जास्त शोभा आहे. तेव्हा कथलाच्या किंवा चांदीच्या दागिन्यांत पैसे खर्च करण्याऐवजी चांगल्या कपड्यात पैसे खर्च करा. दागिना घालावयाचाच झाला तर तो सोन्याचा करून घालावा. नाहीतर घालू नये. त्याचप्रमाणे स्वच्छतेने वागण्याची खबरदारी घ्या. तुम्ही घरच्या गृहलक्ष्मी आहात, घरांत कोणतीही अमंगल गोष्ट होऊ न देणे याबद्दल तुम्ही काळजी वाहिली पाहिजे. गेल्या मार्च महिन्यापासून सर्व लोकांनी मेलेल्या जनावराचे मांस खाणे बंद केले आहे ही गोष्ट आनंदाची आहे. परंतु एखाद्या घरी तसे झाले नसल्यास ते घडवून जगण्याची जबाबदारी तुम्ही आपल्या अंगावर घेतली पाहिजे. जो नवरा मेलेल्या जनावराचे मांस घरात आणील त्यांस तुम्ही स्पष्ट सांगा की, असला प्रकार माझ्या घरी चालणार नाही. आणि माझी खात्री आहे की, ही गोष्ट जर तुम्ही मनावर घ्याल तर हा अमंगल प्रकार अजिबाद बंद होणार आहे.*_ 

          _*तसेच तुम्ही आपल्या मुलींनाही शिक्षण दिले पाहिजे. ज्ञान आणि विद्या या गोष्टी काही पुरुषांसाठीच नाहीत. त्या स्त्रियांनाही आवश्यक आहेत. ही गोष्ट आपल्या पूर्वजांनीहि ओळखिली होती. नाहीतर जे जे लोक पलटणीत राहिले त्या त्या लोकानी आपल्या मुलींना जें शिक्षण दिले ते दिले नसते. खाण तशी माती, ही गोष्ट ध्यानांत ठेवून, आपली पुढील पिढी जर तुम्हांस सुधारावयाची असेल तर तुम्ही मुलीना शिक्षण दिल्याशिवाय राहू नका.*_

             _*हा जो उपदेश मी तुम्हाला केला आहे तो तुम्ही वार्यावर सोडणार नाही अशी मला आशा आहे. तो अंमलात आणण्यास दिरंगाई करता कामा नये. म्हणून तुम्ही सकाळी आपल्या घरी जाण्यापूर्वी तुमच्या नेसण्याच्या पद्धतीत बदल करून मला दाखवा आणि मग जा. तरच मी सांगितल्याचे चीज झाले असें मी समजेन.*_

        _नंतर *जमलेल्या स्त्रियांतर्फे श्रीमती विठाबाई इनें* सांगितल्याप्रमाणे आम्ही वागू असे आश्वासन दिले._

*_मंगल होवो! कल्याण होवो! भले होवो!_*

*_!! ओम मणी पद्मे हूँ !!_*

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼

*_संकलन :- महेश कांबळे_*

*_दिनांक :- २५/०७/२०२३_*

*_संदर्भ :- बहिष्कृत भारत_* 

              *_०३/०२/१९२८_*

https://mikamblemahesh.blogspot.com/2023/07/blog-post_25.html

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼

महापरिनिब्बाण-सुत्त

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼 

*_महापरिनिब्बाण-सुत्त_* 

*_(दिघ. २.३)_* 

*_!! ओम मणी पद्मे हूँ !!_*

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼

         _*महापरिनिब्बण-सुत्त हे दिघा-निकायातील सर्वात महत्त्वाचे सुत्त आहे. येथे आपल्याला तथागतांच्या शेवटच्या जीवनाचे अत्यंत मार्मिक आणि सत्य चित्र मिळते.* या सुत्तामध्ये प्रामुख्याने खालील घटनांची माहिती मिळते:-_ 

_*(१)* वज्जिंंच्या विरुद्ध अजातशत्रूच्या मोहिमेचा हेतू_

_*(२)* बुद्धांचा शेवटचा प्रवास_

_*(३)* अंबापाली गणिकेचे जेवण_ 

_*(४)* बुद्धांचा गंभीर आजार_

_*(५)* चुंदाचे शेवटचे जेवण_ 

_*(६)* आयुष्याचा शेवटचा काळ_ 

_*(७)* भिक्षूंची महिलांप्रती कर्तव्ये_ 

_*(८)* चक्रवर्तींचे अंत्यसंस्कार_

_*(९)* सुभद्राची प्रवज्जा_

_*(१०)* अंतिम उपदेश_

_*(११)* भगवंतांचे परिनिर्वाण_

_*(१२)* अंत्यसंस्कार_

_*(१३)* स्तूपांचे निर्माण_ 

      _या सर्व घटनांचे थोडक्यात चित्रणही येथे करता येणार नाही. एक-दोन घटनाच लिहिता येतील._ 

_*१)* परिनिर्वाणापूर्वी आनंदाने भगवंतांना विचारले, "भंते! तथागतांच्या शरीराची विल्हेवाट कशी लावावी?" भगवंतांनी उत्तर दिले, "आनंद! तथागतांच्या देहाची पूजा करण्याबद्दल बेफिकीर राहा. तू आनंद आहेस. खर्‍या वस्तुसाठीच धडपड कर, खर्‍या वस्तूसाठी उद्योग कर. खर्‍या अर्थासाठी अथक, कष्टाळू, आत्मसंयमी व्हा."_ 

_*२)* आनंदने विचारले, "भंते! आम्ही स्त्रियांशी कसे वागू?" "अ-दर्शन आनंद!"_

*_किंबहुना, बुद्धांचे शेवटचे जीवन आणि त्यांचा सेवक-शिष्य आनंद यांच्यासोबतचा त्यांचा वर्तमानकाळ जाणून घेण्यासाठी हे सुत्त वाचणे अत्यंत आवश्यक आहे._*

      _महापरिनिर्वाण प्राप्त करण्यापूर्वी भगवंतांनी भिक्षूंना आश्वस्त केले, *"आनंद! कदाचित अशाप्रकारे आमचे शास्त्र तुमच्याकडे गेले, आता ते आमचे शास्ता राहिले नाहीत. आनंदा, असे समजू नका. मी तुम्हाला जो धर्म आणि विनय उपदेश केला तो माझ्यानंतर तुमचे शास्ता असतील."*_ 

_*“यो वो आनन्द, मया धम्मो च विनयो च देसितो पञ्ञत्तो, सो वो ममच्चयेन सत्था”*_

      _*करुणामय शास्ताने शेवटच्या वेळी भिक्खूंना उद्देशून म्हटले, “हन्त ! भिक्षुओ ! आता मी तुम्हाला सांगतो – सर्व संस्कार (निर्मित वस्तू) व्ययधर्मा (नाशवंत) आहेत, ते अप्रमाद (जीवनाचे ध्येय) बरोबर करा.” –*_

*_“वयधम्मा संखारा अप्पमादेन सम्पादेथ”_* 

       _हा तथागतांचा शेवटचा शब्द होता. *बुद्धांच्या राजगृह ते कुसीनारा या प्रवासाचे वर्णन येथे आपल्याला आढळते,  भगवंताच्या मुक्कामाच्या ठिकाणांचे संपूर्ण वर्णन येथे आलेले आहे. अम्बलट्ठिका, नालन्दा, पाटलिग्राम, कोटीग्राम, नादिका, वैशाली, हत्थिग्राम आणि पावा इ. नगरांचे वर्णन आले आहे. वैशाली प्रजासत्ताकातील सात गणांची स्तुतीही भगवंतांनी या सूत्तामध्ये केली आहे.*_

*_मंगल होवो! कल्याण होवो! भले होवो!_*

*_!! ओम मणी पद्मे हूँ !!_*

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼

*_मराठी अनुवाद :- महेश कांबळे_*

*_दिनांक :- २१/०७/२०२३_*

*_संदर्भ :- पाली साहित्य का इतिहास_*

*_लेखक :- डॉ भरतसिंह उपाध्याय_*

https://mikamblemahesh.blogspot.com/2023/07/blog-post_21.html

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼

जातकट्ठकथा

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼

*_जातकट्ठकथा / जातकत्थवण्णना_* 

*_!! ओम मणी पद्मे हूँ !!_*

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼

          _*जातकट्ठकथा किंवा जातकट्ठवण्णना किंवा जातकत्थवण्णना ही जातक-कथांची अट्ठकथा आहे. ‘गंधवंशा’च्या मते, ‘जातकट्ठकथा’ ही बुद्धघोषाची अट्ठकथा सारखीच आहे.* पण तो बुद्धघोष-निर्मित असल्याबद्दल शंका व्यक्त केली आहे. मुख्य कारण म्हणजे भाषाशैलीतील फरक. डॉ.गायगर यांनी सिंहली भिक्षु यांची ही रचना असल्याचे मानतात मग भलेही ते बुद्धघोष का असेना. *खरं तर, जातकट्ठवण्णना लेखक सिंहली भिक्षू चुल्ल बुद्धघोष होते, जे जवळजवळ बुद्धघोषांचे समकालीन होते, किंवा थोड्या नंतरच्या काळातले. 'गंधवंश' मध्ये ही सिंहली भिक्षू चुल्ल बुद्धघोसाचार्यांच उल्लेख आहे, ज्यांच्या दोन रचना सांगितली Kगेली आहे "जातत्तगीनिदान" आणि "सोतत्तगीनिदान".* हे शक्य आहे की 'जातत्तगीनिदानच' जातकट्ठवण्णना किंवा जातकत्थवण्णना असू शकते? लेखकाने त्यांची सामग्री प्राचीन सिंहली अठ्ठकथांमधून संकलित केली आहे. असाही एक मत आहे की सिंहली भाषेत 'जातकट्ठवण्णना' नावाची जातक-अठ्ठकथा पूर्वीपासून होती, ज्यातील गाथा मूळ पाली भाषेत होत्या आणि उर्वरित भाग सिंहली भाषेत होता आणि पाली जातकट्ठकथा त्याचाच पाली भाषेत अनुवाद आहे. यांच्या विपरीत याची ही मान्यता आहे की, *जातक कथा सुरुवातीपासून होत्या ज्या पाली रुपात सिहंली भाषेत जतन केल्या गेल्या आहेत.* कोणत्याही परिस्थितीत, जातक कथा किंवा कथनांपेक्षा धम्मपदकथांच्या कथा बुद्धाच्या उपदेशाच्या भावनेने प्रेरित आहेत. खरे तर येथे लोक-श्रद्धेची झलक अधिक आहे. भूतकाळातील कथा आणि पार्श्वभूमी आणि भूतकाळातील आंतरपोल आणि पार्श्वभूमीच्या कथांमध्ये बराच फरक आहे. या मजकुरातही शंका आहे. *काही सिंहली भिक्षूंची नावेही कथांमध्ये आली आहेत (हत्तीपाल जातक आणि मूगपाक्खा जातक). असो, भारतीय कथा-साहित्याचे प्राचीन स्वरूप जाणून घेण्यासाठी जातक (गाथा-जातक) सारखी ही अट्ठकथा वाचणे आवश्यक आहे, यात शंका नाही.*_

*_मंगल होवो! कल्याण होवो! भले होवो!_*

*_!! ओम मणी पद्मे हूँ !!_*

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼

*_मराठी अनुवाद :- महेश कांबळे_*

*_दिनांक :- २०/०७/२०२३_*

*_संदर्भ :- पाली साहित्य का इतिहास*_

*_लेखक :- डॉ भरतसिंह उपाध्याय_*

https://mikamblemahesh.blogspot.com/2023/07/blog-post_20.html

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼

मनोरथपुरणी

 🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼

*_मनोरथपुरणी_* 

*_!! ओम मणी पद्मे हूँ !!_*

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼

             _*मनोरथपुरणी ही अंगुत्तर निकायाची अट्टकथा आचार्य बुद्धघोषांनी भदन्त जोतिपाल आणि जीवक नावाच्या स्थवीरांच्या विनंतीवरून लिहिली होती. या अट्टकथेचे एक मोठे वैशिष्ट्य म्हणजे त्यातील एका कनिपातवण्णात भगवान बुद्धांचे शिष्य, अनेक भिक्षु आणि भिक्षुणिनीं यांचे चरित्र वर्णन केले आहे.* उदाहरणार्थ, पिंडोल भारद्वाज, पुन्ना मन्तानिपुत्त, महाकच्चान, सोन कोळिविस, राहुल, रट्ठपाल, वंगीस, कुमार कस्सप, उपाली, उरुवेल कस्सप इत्यादींचे महत्त्वाचे तपशील दिले आहेत. त्याचप्रमाणे महाप्रजावती गौतमी आणि इतर अनेक भिक्षुणींचे वृत्तांत आहेत. निरनिराळ्या सद्गुणांतील अग्रगण्य उपासक-उपासिकांच्या कथाही याच प्रकारे वर्णन केल्या आहेत. ही वर्णने म्हणजे थेर-थेरी-गाथा, थेर-थेरी अपदान, त्यांच्या अट्ठकथा आणि धम्मपदअट्ठकथा आदि हे महत्त्वाचे पूरक आहेत आणि हे सर्व एकत्र वाचून आपण बुद्धांच्या शिष्यांबद्दल शक्य तितकी संपूर्ण माहिती मिळवू शकतो._ 

      _भगवान बुद्धांच्या वर्षावासांचे (मधुरत्थविलासिनीसारखे) अतिशय चांगले वर्णनही येथे दिले आहे. बुद्धत्व प्राप्त झाल्यापासून ते महापरिनिर्वाणाच्या एक वर्ष आधीपर्यंत भगवानांनी ४५ वर्षावास कोठे घालवला या ऐतिहासिकदृष्ट्या महत्त्वाच्या सत्याबद्दल असे म्हटले आहे - *“तथागत प्रथम बोधी वीस वर्षे स्थिर राहिले पाहिजे, जिथे जे चांगले होते, ते इकडे तिकडेच राहिले. पहिल्या वर्षी ऋषीपतनमध्ये धर्माचे चक्र फिरवून ते वाराणसीजवळील ऋषीपतन येथे राहिले, दुसऱ्या वर्षी राजगृहाजवळील वेणुवन येथे, तिसऱ्या व चौथ्या वर्षी पण ते तेथेच राहिले. पाचच्या वर्षी ते वैशाली येथील महावन कुटागारशाळेत राहिले. सहाव्या वर्षी ते मंकुल पर्वत येथे. सातवे तावंतीस देवलोक येथे , ८वे भर्गदेश येथील सुंसुमारगिरीच्या भेसकलावन येथे, ९वे कौशांबी, १०वे पारिलेय्यक जंगलात, ११वे नाला ब्राह्मणग्राम, १२वे वेरांजा येथे, १३वे चालिय पर्वतावर, १४वे जेतवनात, १५. कपिलवस्तु, १६वे आलवक यक्षाचे दमन करून आळवी येथे ,  १७ वे राजगृहात. १८ आणि १९वे चालिय पर्वतावर. २०वे राजगृहात वास्तव्य केले. अशा प्रकारे तथागत वीस वर्षे जिथे जिथे योग्य वाटेल तेथे वर्षावास व्यतीत केले. यापुढे त्यांनी स्थिर वर्षावासासाठी फक्त दोन निवासस्थाने केली.कोणती दोन ? जेतवन आणि पूर्वराम.* म्हणून, या अट्ठठकथेनुसार, बुद्धांच्या वर्षावासातील निवासस्थानाचा हा अस्सल अहवाल पुढीलप्रमाणे असेल:_

*वर्षावास*     *कोठे केला*

१            ऋषीपतन मृगदाय

२-४         राजगृह (वेणुवन)

५           वैशाली (महावनातील कुटगरशाळा) 

६           मंकुल पर्वत

७          तावंतीस देवलोक

८         सुंसुमारगिरी (भेसकलावन)

९         कौशांबी

१०      पारिलेय्यक वनखण्ड

११      नाला ब्राह्मणग्राम

१२      वेरांझा

१३      चालिय पर्वत

१४    श्रावस्ती (जेतवन)

१५     कपिलवस्तु

१६      आलवी

१७     राजगृह

१८-१९ चालिय पर्वत

२०     राजगृह

२१-२२ श्रावस्ती (जेतवन आणि पूर्वाराम)

       *_येथे हे उल्लेखनीय आहे की वैशालीजवळील वेलुव (किंवा बेलुव) गावात बुद्धांनी घालवलेल्या शेवटच्या वर्षावासाचा उल्लेख नाही._*

         _ही महत्त्वाची सुचना / माहिती 'मनोरथपुरणी' (तिकनिपात वण्णना) मध्येच दिली आहे. तो 'तथागत' बोधिप्राप्तीनंतर बहुधा वीस वर्षे देवमंदिरांत राहिला, जसे की कधी चापाल चैत्य, कधी सारन्दद चैत्य, कधी बहुपुत्र चैत्य, कधी सप्ताम्र चैत्य -_ 

_*"तथागतो हि पठमबोधीयं वीसति वस्सानि कदाची चापाले चेतिये, कदाची सारन्ददे, कदाची बहुपुत्ते, कदाची सत्तम्बे'ति एवं ये-मुय्येन देवकुलेसु येव विहासी' ति।.*_

*_मंगल होवो! कल्याण होवो! भले होवो!_*

*_!! ओम मणी पद्मे हूँ !!_*

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼

*_मराठी अनुवाद :- महेश कांबळे_*

*_दिनांक :- १९/०७/२०२३_*

*_संदर्भ :- पाली साहित्य का इतिहास*_

*_लेखक :- डॉ भरतसिंह उपाध्याय_*

https://mikamblemahesh.blogspot.com/2023/07/blog-post_19.html

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼

मला बुद्धधम्म का आवडतो ?

 🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼

*_मला बुद्धधम्म का आवडतो ?_*

*_!! ओम मणी पद्मे हूँ !!_*

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼

         _मला दिलेल्या या थोड्या वेळात मला दोन प्रश्नांची उत्तरे देण्यास सांगितले आहे. *पहिला प्रश्न आहे, मला बुद्धधम्म का आवडतो ? आणि दुसरा प्रश्न आहे. आजच्या परिस्थितीत तो जगाला कशा प्रकारे उपयोगी आहे ?*_

              _*मला बुद्धधम्म पसंत आहे याचे कारण असे की, दुसरा कोणताही धर्म देत नाही अशा तीन तत्त्वांचे त्यात संयुक्तपणे शिकवण दिलेली आहेत.* इतर सर्व धर्म है देव, आत्मा आणि मृत्यूनंतरच्या जीवनाच्या चिंतेत पडले आहेत. *बुद्धधम्म मात्र प्रज्ञेची (म्हणजे अंधश्रद्धा आणि अलौकिकतेच्या विरूद्ध समजदारीची) शिकवण देतो. तो करूणेची शिकवण देतो. तो समतेची शिकवण देतो. या पृथ्वीतलावरील चांगल्या व सुखकारक जीवनासाठी माणसास याचीच तर गरज आहे. बुद्धधम्माची ही तीन तत्त्वे मला पटतात, तशीच ती जगालासुद्दा पटली पाहिजेत.* समाजाला देव किंवा आत्मा यापैकी कोणीही वाचवू शकत नाही. आणखी तिसरा एक असा विचार आहे की जो जगाला आणि खास करून जगाच्या आग्नेय आशियायी भागाला पटला पाहिजे. जग कार्ल मास्कच्या आणि त्याने जन्म दिलेल्या साम्यवादाच्या भीषण हल्ल्याला तोंड देत आहे. हे आव्हान अत्यंत गंभीर आहे. मार्स्कवाद आणि साम्यवाद ऐहिक गोष्टीशी संबंधित आहे. त्याने जगाच्या सर्व देशातील धार्मिक व्यवस्थांना हादरा दिलेला आहे. धार्मिक व्यवस्थांच्या बाबतीत हे स्वाभाविकच आहे, जरी आजचा काळ ऐहिक व्यवस्थेशी संबंधित नसला, तरीसुद्धा प्रत्येक ऐहिक गोष्टीचा पाया धार्मिक व्यवस्थाच असते. जेव्हा ऐहिक व्यवस्था अधिक काळ टिकाव धरू शकत नसते, तेव्हा दूरान्वये कां होईना, परंतु तिला धर्म प्रमाण्याचाच आधार घ्यावा लागतो._ 

        *_आग्नेय आशियातील बौद्द देशांचे मन साम्यवादाकडे वळल्याचे पाहून मला भयंकर आश्चर्य वाटते. याचा अर्थ त्यांना बुद्धधम्मच कळत नाही. माझा असा दावा आहे की बुद्धधम्मच मास्क आणि त्याच्या साम्यवादाला संपूर्ण उत्तर आहे._*

            _*रशियाच्या पद्धतीत साम्यवाद रक्तरंजीतपणे तो घडवून आणू पाहतो. बौद्ध समाज मात्र तो रक्तहीन मानसिक क्रांतीतून घडवून आणतो.* जे साम्यवादाचा स्वीकार करण्यास उत्सुक आहेत, त्यांनी हे लक्षात घ्यावे की, संघ हे साम्यवादी संघटन आहे. संघात खाजगी मालमत्ता नाही. हे परिवर्तन हिंसेच्या माध्यमातून घडवून आणलेले नाही. तर तो मानसिक परिवर्तनाचा परिणाम असून तो तरीही २५०० वर्षे टिकून राहिलेला आहे. त्याला कधी काही अवकळा आली असेल, परंतु विचार मात्र अजूनही बंधनकारकच आहे. *रशियाच्या साम्यवादाने याचे उत्तर दिलेच पाहिजे. त्याने तशाच दोन अधिक प्रश्नांची उत्तरे दिली पाहिजेत. पहिला प्रश्न असा की, साम्यवादी व्यवस्था सदासर्वदा कां आवश्यक असावी ? त्यांनी आपले कार्य सिद्ध केले आहे जे अन्यथा रशियाला करणे शक्य झाले नसते, हे कबूल केलेच पाहिजे. मग एकदा कां कार्य संपन्न झाले की मग लोकांना बुद्धाने शिकविल्याप्रमाणे प्रेमासह स्वातंत्र्य का असू नये ?* आग्नेय आशियायी देशांनी रशियाच्या जाळ्यात अडकण्यापूर्वी याबाबत सावधान असले पाहिजे. नंतर ते त्यातून कधीही बाहेर पडू शकणार नाहीत. त्यांना फक्त एवढेच करावयाचे आहे की बुद्धाचा आणि त्याने सम्यक कशाला म्हटले आहे याचा अभ्यास करून त्यांच्या शिकवणीला राजकीय आकार द्यायचा आहे. गरिबी सर्वत्र आहेच आणि ती तशी राहिलही. अगदी रशियातसुद्धा गरिबी आहे. परंतु गरिबी हे मानवी स्वातंत्र्याचा गळा घोटण्याचे निमित्त मात्र ठरू शकत नाही._

           _*दुर्दैवाने बुद्धाच्या शिकवणीचा योग्य ते अर्थ लावला जात नाही आणि ती समजून घेतली जात नाही. त्यांची शिकवण हे सत्य आणि सामाजिक सुधारणेचा संग्रह आहे याबद्दल संपूर्ण गैरसमज झालेला आहे. बुद्धाचा धम्म हे एक सामाजिक तत्त्वज्ञानही आहे, याची कां एकदा जाणीव झाली की मग त्याचे पुनरूज्जीवन करणे ही एक चिरंतन घटना ठरेल आणि मग बुद्धधम्म सर्वांनाच पटण्यासारखा कां आहे, हे जग समजू शकेल.*_

*_मंगल होवो! कल्याण होवो! भले होवो!_*

*_!! ओम मणी पद्मे हूँ !!_*

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼

*_संदर्भ :- १२ मे १९५६ रोजी बी.बी.सी. लंडन रेडिओवर दिलेले डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांचे भाषण*

*_संकलन :- महेश कांबळे_*

*_दिनांक :- १४/०७/२०२३_*

https://mikamblemahesh.blogspot.com/2023/07/blog-post_12.html

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼

पाच प्रकारचे शास्ता

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼

*_पाच प्रकारचे शास्ता_*

*_!! ओम मणी पद्मे हूँ !!_*

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼

*_भगवान बुद्धांनी महामौद्गल्लायानास सागितले की, "मौद्गल्लायन! जगात पाच प्रकारचे शास्ता असतात -_*

_*(१)* एक शास्ता अशुद्ध शीलाचा असूनही मी शुद्ध शीलाचा आहे असे दाखवतो. ह्या प्रकारच्या गुरूचे शील शिष्य गुपित ठेवतात आणि गुरुपण तसेच करावयास लावतो_

_*(२)* एक शास्ता अशुद्ध आजीविका करीत असूनही आपणाला शुद्ध आजीवकच समजतो_

_*(३)* एक शास्ता धर्मोपदेश अशुद्ध असतानाही शुद्ध समजतो_

_*(४)* एक शास्ता अशुद्ध व्याकरण (भविष्य कथन) करणारा असतो, पण स्वतःला भविष्य कर्ता समजतो_ 

_*(५)* ज्ञानदर्शन-ज्ञानाचा साक्षात्कार अशुद्ध असूनही शुद्धच समजतो.*_ 

         *_"मौद्गल्लायन ह्यातील एकही शास्ता शास्ता नाही."_*

*_मंगल होवो! कल्याण होवो! भले होवो!_*

*_!! ओम मणी पद्मे हूँ !!_*

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼

*_संदर्भ :- विनयपिटक_*

             *_संघभेदक क्खन्धक_*

*_संकलन :- महेश कांबळे_*

*_दिनांक :- ०९/०७/२०२३_*

https://mikamblemahesh.blogspot.com/2023/07/blog-post_9.html

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼

बौद्ध देशातील श्रामणेर परंपरा

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼

*_बौद्ध देशातील श्रामणेर परंपरा_*

*_!! ओम मणी पद्मे हूँ !!_*

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼

              _श्रामणेर बनणे हे फार पवित्र मानले जात असे. कोणीही माणूस आपली मानसिक तयारी नसेल तर एकाएकी श्रामणेर बनण्यास तयार होत नसे. आजही *बौद्ध राष्ट्रात अशीच श्रद्धेची भावना आहे. आपल्या मुलांनी आयुष्यात एकदा तरी श्रामणेर बनावे व आचार्यांच्या सहवासात काही दिवस राहून धम्माचे प्रशिक्षण घ्यावे, अशी पालक वर्गाची फार इच्छा असते. जर मुलाने तसे ठरविले तर त्यांना फार आनंद होतो व ते त्याचा श्रामणेरदीक्षा समारंभ खूप मोठा खर्च करून मोठ्या धुमधडाक्याने साजरा करतात. अनेकदा अशा मुलांची दीक्षेपूर्वी हत्तीवरून मिरवणूक काढली जाते. विहाराला भरपूर दान दिले जाते. कमीत कमी तीन महिने तरी मुलाने श्रामणेर म्हणून राहावे अशी तेथे प्रथा आहे.* गमतीसाठी, देखाव्यासाठी किंवा मिरविण्यासाठी म्हणून कोणीही थोड्या दिवसांसाठी श्रामणेर बनत नाहीत. धम्मरॅलीच्या नावाने मिरवत लोकांना धम्माच्या नावाखाली इतर काही उपदेश करीत बसत नाहीत. असे प्रकार करणे म्हणजे धम्मपरंपरेचे विडंबन होय._

             _*बौद्ध देशातील लोक फार श्रद्धेने व धम्म- परंपरेचे पावित्र्याने पालन करण्याच्या भावनेने श्रामणेर बनतात. ब्रह्मदेशातही असेच आहे. तेथे श्रामणेराला 'शिम्ब्यू' असे म्हणतात. थाईलँडमध्ये तर कोणी मुलगा जर तरूणपणात श्रामणेर बनला नसेल, तर त्याला लग्नाचे वेळी कोणी मुलगी देत नाहीत. या श्रमण परंपरेचा भंग करणाऱ्या किंवा त्यामध्ये दोष निर्माण करणाऱ्या भिक्खूला थाईलँडमध्ये दोन-दोन वर्षाची कारावासाची सजा केली जाते व भिक्खू जीवनातून कायमचे हाकलून दिले जाते. वर्षावासाच्या काळात तीन महिने श्रामणेर बनून विहारात राहण्यासाठी तेथील सरकारी कर्मचाऱ्यांना भर पगारी सुट्टी मिळत असते. उपोसथाच्या व इतर सणावारांच्या दिवशी विहारात खास प्रशिक्षण देण्याचे व साधना सरावाच्या मार्गदर्शनाचे कार्य केले जाते. दर रोज सकाळी व संध्याकाळी भिक्खूवर्ग सुत्त पठण करून साधना करीत असतो. त्यात जिज्ञासू उपासक वर्गसुद्धा सहभागी होत असतो.*_ 

              _*विहाराचे प्रांगणात मुख्य प्रशिक्षणाचे सभागृह असते. त्याला पाली भाषेत 'साला' (म्हणजे शाला) असे म्हणतात. त्यावरून मराठी भाषेत 'शाळा' हा शब्द आलेला आहे.* अशी काही शालागृहे असतात. त्यामध्ये अत्यंत सजावटीपूर्ण बुद्धमूर्ती बसविलेली असते. भिक्खूंना बसण्यासाठी त्यापुढे किंवा उजव्या बाजूच्या भिंतीलगत चांगला रुंद चौथरा बांधलेला असतो. *बुद्धमूर्तीपुढे मेणबत्ती व अगरबत्ती लावल्या जातात. त्रिवार पंचांग प्रणाम केला जातो. हे सर्व आदरसूचक असते. बुद्धाची प्रार्थना केली जात नाही, तर वन्दना केली जाते व त्यांच्या शिकवणीचे सुत्रपठण जाते. बुद्धाला नवस केला जात नाही किंवा त्यांच्याकडे काही मागितले जात नाही. केले जी काही प्राप्ती करून घ्यायची ती धम्माचे आचरणातून होते. म्हणून बुद्धविहारात धम्माचे जास्तीत जास्त आचरण करण्यावर भर दिला जातो. या शालागृहात ग्रंथालय व अभ्यासिकासुद्धा असतात. उपोसथाचे पालन करण्यासाठी खास 'उपोसथागार' म्हणून स्त्री-पुरूषांसाठी वेगवेगळी निवासस्थाने असतात. भिक्खू व श्रामणेर यांच्या निवासासाठी स्वतंत्र खोल्यांची इमारत असते, तिला 'भिक्खूनिवास' असे म्हणतात. तसेच भिक्खूंसाठी अनेक ठिकाणी लाकडी कुटी बांधलेल्या असतात. वेगवेगळ्या आचार्यांची मोठी निवासस्थाने असतात व तेथे आचार्य आपल्या श्रामणेरांसह राहतात. ते एक आचार्यांचे संकुल असते. विहाराच्या परिसरात अशी अनेक संकुले असतात. मुलांच्या धम्मपाठशालेसाठी कधी कधी स्वतंत्र इमारत बांधलेली असते. भिक्खुकुटीच्या जवळपास सुमारे वीस ते तीस फुटांचे मातीचे फूटपाथ असतात. ते 'चंक्रमण' करण्यासाठी म्हणजे चलत ध्यान-साधना (Walk- ing Meditation) करण्यासाठी वापरले जातात.*_

             *_बाबासाहेबांना ही अशाच प्रकारच्या बौद्ध संस्कृतीचे पुनर्जीवन करायचे होते, ह्या बौद्ध राष्ट्रांकडून आपण काही आदर्श घेऊन आपल्या देशातही अशी संस्कृती राबविण्यासाठी प्रयत्न करायला हवे._*

*_मंगल होवो! कल्याण होवो! भले होवो!_*

*_!! ओम मणी पद्मे हूँ !!_*

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼

*_संदर्भ :- विहार संस्कृती_*

*_लेखक :- पूज्य भदंत विमलकीत्ती गुणसिरी_*

*_संकलन :- महेश कांबळे_*

*_दिनांक :- ०७/०७/२०२३_*

https://mikamblemahesh.blogspot.com/2023/07/blog-post_6.html

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼

बुद्धविहार

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼

*_बुद्ध विहार_*

*_!! ओम मणी पद्मे हूँ !!_*

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼           

           _*प्रत्येक धर्माचे एक धर्मस्थळ असते. हिंदूंचे मंदिर, मुसलमानांची मस्जित, ख्रिश्चनांचे चर्च, जू लोकांचे सिनेगॉग तर पारसी लोकांची अग्यारी वगैरे, तसे बौद्ध लोकांचे बुद्धविहार किंवा नुसते विहार असे समजले जाते. परंतु हा समज मुळीच बरोबर नाही.* भारतापुरते बोलायचे तर बुद्धधम्माचा स्वीकार केल्यानंतर बौद्धांनी याच समजुतीनुसार ठिकठिकाणी बुद्धविहारांची निर्मिती केलेली आहे. धर्मांतरानंतर अवघ्या सातच आठवड्यात डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांचे निधन झाले. तेव्हा भारतीयांना बुद्धधम्म पूर्णपणे नवाच होता. त्याची शिकवण माहित असणे सोडाच परंतु बुद्धधम्माची एखादी ठळक खूणसुद्धा येथे अस्तित्वात नव्हती. त्यावेळी साहजिकच बौद्ध बनलेल्या लोकांना वाटले की, *जशी इतर धर्मियांची धर्मस्थळे आहेत, त्याप्रमाणे बौद्धांचे बुद्धमंदिर असले पाहिजे. त्यालाच बुद्धविहार असे म्हणतात.*_

               _इतरांची जशी धर्मस्थळे आहेत, तसे बुद्धविहार हे बौद्धांचे धर्मस्थल नाही, असे जे म्हटले आहे, ते अगोदर समजावून घेणे आवश्यक आहे. त्यासाठी आपणास प्रत्यक्ष भगवान बुद्धांचे काळात जाणे आवश्यक आहे. *बुद्धविहार हा आधुनिक शब्द आहे. मूळचा शब्द आहे केवळ 'आराम'. 'आराम' याचा अर्थ आहे आनंद किंवा शांती उपभोगण्याचे स्थळ किंवा परिसर.* पूर्वी राजे-रजवाडे, धनवान श्रेष्ठी (व्यापारी) व श्रीमंत जमिनदार आपल्या ऐश-आरामासाठी निसर्गरम्य अशा ठिकाणी उद्यान व महाल बांधित असत. हल्ली त्याला आपण 'फार्म हाऊस' म्हणतो, तसा तो प्रकार होता, परंतु सर्व सुविधांनी युक्त अशा एकांतातील वास्तूला 'आराम' म्हटले जाई. *भिक्खू अरण्यात राहून धम्मात आनंद घेत असत म्हणून त्यांना 'धम्मे आरामो अस्स' म्हणजे धम्मात रममाण होणारे म्हणजे धम्मरत होणारे असे म्हणतात. म्हणून त्यांच्यासाठी धम्मात रममाण होऊन राहाता येईल अशा प्रकारची गावाजवळ, निसर्गरम्य असलेल्या जागेवर, एकांत ठिकाणी निवासाच्या सोई उपलब्ध करून देणारी वास्तु बांधणे म्हणजे आराम बांधणे अशी संकल्पना निर्माण झाली व ती अंमलात आली. त्या आरामांनाच विहार असे नाव लाभले.* अशी विहारे मगध देशात म्हणजे हल्लीच्या बिहार राज्यात सर्वात जास्त होती म्हणून *मगध हे नाव बदवून ते बिहार असे झाले. बिहार हे विहार या शब्दाचे हिन्दी रूपांतर आहे.*

_*पहिले विहारदान बिंबिसार राजाने आपले वेळूवनाराम* दान देऊन तेथे मोठी वास्तु निर्माण करून बुद्ध व भिक्षुसंघासाठी व्यवस्था केली._

_*अनाथपिंडीकाने जेतवन उद्यान* विकत घेऊन तेथे एक प्रचंड इमारत बांधून बुद्ध व त्यांच्या संघास दान दिले त्याचे नाव *अनाथपिण्डिकस्स आराम* असे पडले. जेत राजकुमारानेह आपले अर्धे उद्यान दान दिले म्हणून त्याला *जेतवनाराम* असेही म्हणत._

_*मिगारमाता विशाखा* हिने सत्तावीस करोड सुवर्णमुद्रा खर्चून प्रचंड इमारत बांधली आणि बुद्ध व त्यांच्या संघास दान दिले त्याचे नाव *पूर्वाराम* असे पडले._

            _ज्यांना आपण आज बुद्धविहारे म्हणतो त्यांची निर्मिती अशा प्रकारे झालेली आहे. त्या विहारातून भगवान बुद्ध आणि त्यांचा भिक्खूसंघ राहू लागला व धम्माचा प्रचार करू लागला. *शहराच्या जवळ असल्यामुळे शहरवासीय तेथे जाऊन, भिक्खूसंघाला दान देऊन त्यांच्या धम्मदेसनेचा लाभ घेऊ लागले. अशा प्रकारे आराम ही धम्म प्रशिक्षण, धम्माचरण, व धम्मदेसनेची प्रमुख केन्द्रे म्हणून विकास पावली.*_

           _*जरी विहारे भिक्खू संघाला दान दिली जात असली, तरी भिक्खूसंघ त्यांचा मालक होऊन बसत नसे. तर अनिर्बंधपणे त्यांचा वापर करीत असे. भिक्खूंची तेथे सतत ये- जा चालत असे व सर्व देखभाल स्थानिक बौद्ध उपासकवर्ग करीत असे. येऊन जाऊन का होईना, परंतु संघाचा तो सहवास लोकांच्या दृष्टीने अमूल्य होता. नाही तर त्यांच्या शिवाय धम्मज्ञान मिळविण्याचा दुसरा कोणताही मार्ग नव्हता. आज बौद्ध राष्ट्रांतील विहारेसुद्धा अशाच पद्धतीने निर्माण केली जातात व वापरली जातात. उपासकवर्ग त्यांचा मालक व पालक असतो, परंतु चालक मात्र मुळीच नसतो.*_ 

           _*विहाराची देखभाल करण्याची व भिक्खूंना साहाय्य करण्याची सेवा देण्यासाठी 'आरामिक / आरामिका' नावाने ओळखल्या जाणाऱ्या उपासक उपासिकांची नेमणूक करीत असतात. त्यांना आपल्या भाषेत सेवेकरी असे म्हणतात.* विहारामध्ये काही ठिकाणी आचार्यांची परंपरा चालते, तर काही ठिकाणी आचार्य बदलत राहतात. अनेकदा भिक्खू आचार्य स्वतः होऊन विहार सोडून अन्य कामगिरीवर निघून जातात. मग संघाचे वतीने नवीन आचार्यांची नेमणूक केली जाते किंवा उपासक वर्ग कोणा तरी आचार्यांना निमंत्रित करून तेथे राहण्याची विनंती करतो व संघ त्याला मान्यता देतो._

_या घटनातून दोन गोष्टी स्पष्ट होतात._

_*१)* एक तर भिक्खूसंघ आपल्या जवळ राहावा, ही उपासकांची इच्छा प्रगट होते. त्याचे सरळ कारण एवढेच होते की भिक्खूंच्या सान्निध्यात राहिल्याशिवाय धम्माचे ज्ञान मिळणे व आचरणाच्या पद्धती शिकणे अशक्य होते. म्हणून संघाचे मार्गदर्शन सतत मिळत राहावे, म्हणून संघ लोकवस्तीच्या जवळ राहावा, ही गृहस्थ वर्गाची गरज होती._

_*२)* दुसरी गोष्ट म्हणजे विहार हे भिक्खूसंघाच्या निवासासाठी असावे व त्यामध्ये राहून भिक्खूंना आपली साधना म्हणजे धम्माचे अध्ययन व आचरण करता यावे. त्यांची अशी काही सोय केल्याशिवाय त्यांचा निरंतर सहवास लाभणे व त्यांनाही धम्माचे योग्य प्रकारे पालन करणे शक्य होणार नव्हते. अशा प्रकारे विहारे बांधून ती भिक्खूसंघाला दान देण्याची परंपरा निर्माण झाली._

*_मंगल होवो! कल्याण होवो! भले होवो!_*

*_!! ओम मणी पद्मे हूँ !!_*

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼

*_संदर्भ :- विहार संस्कृती_*

*_संकलन :- महेश कांबळे_*

*_दिनांक :- ०६/०७/२०२३_*

https://mikamblemahesh.blogspot.com/2023/07/blog-post_5.html

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼

धम्मदीक्षा

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼

*_धम्मदीक्षा घेतल्याशिवाय बौद्ध म्हणून मानले जाणार नाही_* 

*_!! ओम मणी पद्मे हूँ !!_*

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼

          _'सामान्य माणसाचे धर्मांतर नावापुरते असते. त्याला खरेखुरे धर्मांतर म्हणता येत नाही. बौद्ध धर्म नष्ट करण्यासाठी ब्राम्हणांनी ज्या देवदेवतांची स्थापना केली त्यांचीही तथाकथित सामान्य बौद्धजन भगवान बुद्धाबरोबरच आराधना करीत असतात. सर्वसामान्य बौद्धजनांच्या या दृष्टिकोणामुळेच मुख्यतः बौद्धधर्म भारतातून नाहीसा झाला. भविष्यकाळात बौद्ध धर्माची भक्कम पायावर स्थापना करावयाची असेल तर सामान्य लोकांना धर्माशी बांधून घ्यावे लागेल. असे पूर्वी घडले नाही. कारण *बौद्ध धर्मात तेव्हा फक्त संघात प्रवेश देण्याचा समारंभ होत असे. मात्र धम्मप्रवेशासाठी असा समारंभ आयोजित केला जात नसे.* ख्रिस्ती धर्मामध्ये मात्र दोन समारंभ असतात. १) बाप्तीस्मा म्हणजे ख्रिस्त धर्मी नामकरणाचा समारंभ २) धर्मगुरू म्हणून नियुक्ती करण्याचा समारंभ. *भारतात बौद्ध धर्माचा प्रसार करण्यासाठी आंदोलन करायचे असेल तर या बाबतीत ख्रिस्तीधर्माचा कित्ता गिरवला पाहिजे. 'बौद्ध धर्मामध्ये संघदीक्षा होती व आजही आहे. परंतु धम्मदीक्षा नव्हती. धम्मदीक्षा नसल्याकारणाने मनुष्य बौद्ध धर्मातून जैन धर्मात व जैन धर्मातून अन्य धर्मात वावरत असे. सर्व धर्म सारखे अशी त्याची भावना असे. त्यामुळे तो कोणत्याच धर्माला चिकटून रहात नसे. बौद्ध धर्माच्या -हासाला हे एक मोठे कारण झाले.* 'असे पुनश्च घडू नये म्हणून धर्म दीक्षा प्रचारात आणणे अत्यंत आवश्यक झाले आहे *ख्रिस्ती धर्मातील बॅप्टिझम म्हणजे धर्मदीक्षा आणि ऑर्डिनेशन म्हणजे संघदीक्षा. बौद्ध धर्माच्या पुनरूज्जीवनात दोन्ही दीक्षांना स्थान दिले पाहिजे. सर्वांनाच संघ दीक्षा घेण्याची आवश्यकता नाही. पण त्याला बौद्ध धर्म स्वीकारायचा असेल त्याने धम्मदीक्षा घेतलीच पाहिजे. त्याशिवाय कोणालाही बौद्ध म्हणून मानले जाणार नाही.* धम्मदीक्षा, कोणाही धम्मदीक्षा घेतलेल्या माणसाला देता येते. त्याला भिक्षूच पाहिजे असे नाही. *हा विधी करतांना स्नान, शुभ्रवस्त्र परिधान, नव्या मडक्यात पाणी व त्यात पिंपळाच्या झाडाची फांदी आणि त्याला (मडक्याला) शुभ्र धागा गुंडाळलेला एवढी तयारी केल्यानंतर धर्मांतर करणाऱ्याकडून प्रश्नोत्तरे (म्हणजे २२ प्रतिज्ञा) वदवून घ्यावीत.'*_

*_मंगल होवो! कल्याण होवो! भले होवो!_*

*_!! ओम मणी पद्मे हूँ !!_*

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼

*_संदर्भ :-_*

*१)* भी. रा. आंबेडकर, बौद्ध धम्म दीक्षा पाठ, १९५६

*२)* कलकत्त्याच्या महाबोधी सोसायटीचे सरचिटणीस देवप्रिय वलीसिंह यांना लिहिलेल्या पत्रात - १९५५

*_संकलन :- महेश कांबळे_*

*_दिनांक :- ०५/०७/२०२३_*

https://mikamblemahesh.blogspot.com/2023/07/blog-post_4.html

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼

श्रामणेर

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼

 *_श्रामणेर_*

*_!! ओम मणी पद्मे हूँ !!_*

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼

           _बुद्धधम्मात भिक्खू भिक्खूनी बनण्याची परंपरा आहे, त्याचा एक खास विधी-संस्कार आहे. *ब्राह्मणाप्रमाणे कोणी जन्माने भिक्खू बनत नसतो किंवा जन्मजात वारसाहक्कानेही भिक्खू बनत नसतो. तर भिक्खू धम्मानुसार केलेल्या आचरणाने म्हणजेच कर्माने घडत असतो. हे कर्म करण्यासाठी जेव्हा कोणी पुढे येतात तेव्हा त्यांना भिक्खू-भिक्खूनीची दीक्षा घ्यावी लागते आणि आपली जडण-घडण करण्यासाठी प्रशिक्षण घ्यावे लागते, राबावे लागते.* या बाबतीत डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांनी आपल्या 'भगवान बुद्ध आणि त्यांचा धम्म' या ग्रंथात फार योग्य प्रकारे मार्गदर्शन केलेले आहे. ते येणे प्रमाणेः_

*_'संघातील घटकांचे श्रामणेर आणि भिक्खू असे दोन वर्ग पाडले जात.' (५.१.२-१६) 'त्रिशरण आणि दसशील ग्रहण केलेला प्रत्येक मुलगा श्रामणेर बने. (५.१.२-१८) 'भिक्खू व्हायला दोन अवस्थांतून जावे लागेः पहिली प्रवज्जा होई आणि दुसरी उपसंपदा. उपसंपदा घेतल्यानंतर तो भिक्खू ठरे.' (५.१.२-२४) 'श्रामणेराला कोणत्याही काळी संघ सोडून उपासक बनता येत असे. श्रामणेर हा भिक्खूच्या स्वाधीन असून भिक्खूच्या सेवेत आपला काळ व्यतीत करीत असे. त्याने उपसंपदा घेतलेली नसे.' (५.१.२-२३) 'श्रामणेराला उपाध्यायाने त्याचा परिव्राजक ( श्रामणेर) म्हणून स्वीकार केल्यावर त्याच्या सेवेत आणि संरक्षणात राहावे लागे. ' (५.१.२-२६) 'हा शिक्षणाचा काळ संपल्यानंतर उपसंपदेसाठी खास बोलाविलेल्या संघ सभेत उपाध्यायाला श्रामणेरावर उपसंपदेचा अनुग्रह करावा अशी संघाला विनंती करावी लागे.' (५.१.२ - २७) 'जो भिक्खूपदाचा प्रार्थी तो श्रामणेर त्या पदाला योग्य आहे की नाही याची खात्री संघाला करून घ्यावी लागे. ही खात्री करून घेण्यासाठी श्रामणेराला काही ठराविक प्रश्नांची उत्तरे द्यावी लागत.' (५.१.२-२८) 'जेव्हा संघ उपसंपदेची अनुमती देईल तेव्हाच श्रामणेराला भिक्खूपद मिळे.' (५.१.२-२९) 'भिक्खूनी संघात प्रवेशासंबंधी नियम भिक्खूसंघ प्रवेशाच्या नियमासारखेच असत.' (५.१.२-३०)_*

_*बौद्ध राष्ट्रात अशा प्रकारे भिक्खू किंवा भिक्खूनी बनण्याची परंपरा चालू आहे. तशीच महिनाभर किंवा वर्षावासाच्या काळातील तीन महिने श्रामणेर बनण्याची परंपरासुद्धा आहे. परंतु एकाएकी कोणी असे टेंपररी श्रामणेर बनत नसतात. तर आचार्यांच्या सान्निध्यात राहून गंभीरपणे धम्म जाणण्याची आणि तसे काही आचरण करून पाहाण्याची जिज्ञासा निर्माण झाली तरच लोक अल्प काळासाठी श्रामणेर बनतात. परंतु श्रामणेर बनल्यानंतर तो कालावधी संपेपर्यंत ते विहारातच आचार्यांच्या बरोबर राहून सतत धम्म शिकत आणि आचरण करीत राहतात. त्यांना कोठे एकटे फिरण्याचा, एकटे राहण्याचा, विधी- संस्कार करण्याचा, प्रवचन देण्याचा आणि कोणाकडे काही मागण्याचा मुळीच काही अधिकार नसतो आणि लोक कटाक्षाने या शिस्तीचे पालन करतात.*_ 

         *_थाईलँडमध्ये तर श्रामणेर एकटा राहतांना किंवा भिक्षाटन करतांना दिसला, तर त्याला अटक केली जाते आणि संघाचरणाचा भंग केला म्हणून तुरूंगवासाची सजा ठोठावली जाते. त्यामुळे धम्म सखोलपणे जाणण्याची आणि त्याप्रमाणे काही आचरण करून पाहण्याची प्रबळ इच्छा निर्माण झाल्याशिवाय कोणीही अल्प काळासाठीसुद्धा श्रामणेर बनत नसतात. अशा प्रकारची तेथे धम्मश्रद्धेची संस्कृती आहे. म्हणून एखाद्या तरूणाच्या किंवा तरूणीच्या मनात श्रामणेर किंवा श्रामणेरी बनण्याची इच्छा निर्माण झाली, तर त्यांच्या पालकांना फार आनंद होतो. मग ते त्यांच्या श्रामणेर दीक्षेसाठी दानधर्मात मोठ्या प्रमाणात खर्च करतात. श्रामणेर बनणाऱ्यांची कधी कधी तर हत्तीवरून अभिवादनाची मिरवणूक काढतात. पालकांना वाटते की आपला मुलगा किंवा मुलगी आता सर्वश्रेष्ठ जीवनमार्गाला लागले आहेत. पुढे चालून जर ते भिक्खू किंवा भिक्खूनी बनले तर आपल्या जीवनाचे आणि मुलांच्या जीवनाचे सोने झाले असे त्यांना वाटते. म्हणून अल्पकाळासाठी श्रामणेर बनण्यालासुद्धा तेथे प्रचंड महत्त्व असून ते धम्मश्रद्धेचे महान प्रतिक आणि आदर्श मानला जातो._*

_या विवेचनावरून पहिली गोष्ट स्पष्ट होते ती अशी की *श्रामणेर बनायचे असते ते भिक्खू बनण्यातील पहिले पाऊन टाकण्यासाठी किंवा धम्माचरणाचा भिक्खू जीवनातून अनुभव घेण्यासाठी होय. म्हणजेच आचार्याच्या संगतीत राहून गंभीर धम्माचरणाचा धडा गिरविण्याचा प्रयत्न करण्यासाठी होय.* त्यातून जर भिक्खू जीवन जगण्याची श्रामणेराला उत्कट इच्छा झाली, तर त्याने भिक्खू बनण्याचे पुढील पाऊल उचलायचे. जर तशी इच्छाशक्ती निर्माण झाली नाही तर चीवर त्याग करून पुन्हा गृहस्थ जीवनात परतायचे. *अगोदरच काही दिवस श्रामणेर राहायचे आणि मग पुन्हा गृहस्थ उपासक बनायचे असे ठरवून श्रामणेर दीक्षा घ्यायाची नसते, असे केल्याने धम्माची मूळ चेतना आणि पावित्र्य नष्ट होते आणि श्रामणेर बनणे हा एक पोरखेळ होऊन जातो. श्रामणेर बनण्याच्या मूळ उद्देशाप्रमाणे धम्मभावना वाढत नाही, धम्माच्या अथांगतेची, धम्माच्या दिव्यत्वाची अजिबात कल्पना येत नाही आणि त्यामुळे धम्मश्रद्धा वाढत नाही.* धम्मश्रद्धेच्या अभावी माणूस शुष्क बनतो आणि त्याच्या दृष्टीने धम्म निरस बनतो. अशा प्रकारे माणसाचे अतोनात नुकसान होते._

_आपल्याकडची परिस्थिती अशी आहे की, अधिकांश पालकांना आपला मुलगा भिक्खू बनावा असे मुळीच वाटत नसते. मुला-मुलींनासुद्धा तसे कधी वाटत नसते. म्हणून *मिरविण्याच्या किंवा देखाव्याच्या, किंवा प्रसिद्धीच्या भावनेने किंवा धार्मिक कार्यक्रम आहे म्हणून इतरांनी आग्रह केल्यामुळे काही लोक अल्पकाळासाठी श्रामणेर बनत असतात. म्हणून सुरूवातच मुळी खोटेपणातून होत असते. त्यामुळे भारतात मुळची पवित्र परंपरा आजपर्यंत सुरूच झालेली नाही.*_

_*डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांनी फार मोठ्या श्रद्धेने बुद्धधम्माचा स्वीकार केला आणि आपल्या लाखो अनुयायांना त्याच श्रद्धेने दिला. म्हणून धम्मश्रद्धेचे मोल ओळखून ते कायम जोपासण्याचा बौद्धजनांनी प्रयत्न केला पाहिजे.* ह्या वर्षावास काळात आपण सम्यक संकल्प करून अधिकाधिक ज्ञानार्जन करून बाबासाहेबांच्या स्वप्नांतील बौद्धमय भारत देश बनविण्यासाठी प्रयत्न करूया._

*_मंगल होवो! कल्याण होवो! भले होवो!_*

*_!! ओम मणी पद्मे हूँ !!_*

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼

*_संदर्भ :- धम्म संस्कार म्हणजे काय?_*

*_संकलन :- महेश कांबळे_*

*_दिनांक :- ०३/०७/२०२३_*

https://mikamblemahesh.blogspot.com/2023/07/blog-post.html

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼