🌷🌷🌷🌷🌷🌷🌷🌷🌷🌷🌷
*_अधम्म_*
🌷🌷🌷🌷🌷🌷🌷🌷🌷🌷🌷
*_अधम्म कशाला म्हणावे?_*
*१) अनैसर्गिक गोष्टींवर विश्वास ठेवणे, या अधम्म म्हणावे.*
*२) ईश्वरावर विश्वास ठेवणे, याला अधम्म म्हणावे.*
*(३) ब्रह्म सायुज्यावर (ब्रह्माच्या अस्तित्वावर) आधारित धम्मास अधम्म म्हणावे.*
*(४) आत्म्यावर विश्वास ठेवण्याला अधम्म म्हणावे.*
*(५) धम्माच्या पुस्तकांचे केवळ वाचन करून, आचरण न करणे, यास अधम्म म्हणावे.*
*(६) धार्मिक पुस्तकांना अचूक असल्याचे गृहीत धरणे, यास अधम्म म्हणावे.*
*(७) यज्ञकर्म करणे, यास अधम्म म्हणावे.*
*(८) कल्पनाश्रित विश्वास ठेवण्यास, अधम्म म्हणावे.*
*१) अनैसर्गिक गोष्टींवर विश्वास ठेवणे, या अधम्म म्हणावे.*
_परा-प्राकृतिक वादाचे खंडन करण्यात भगवंतांचे तीन हेतू होते :-_
*(अ)* _पहिला हेतू हा की, मनुष्य बुद्धिवादी बनला पाहिजे._
*(आ)* _दुसरा हेतू असा की, मनुष्याने स्वातंत्र्यपूर्वक सत्याचा शोध घेतला पाहिजे._
*(क)* _तिसरा हेतू असा की, मिथ्या-विश्वासाच्या मुख्य कारणाला समूळ नष्ट करायला पाहिजे._
_हा *'हेतुवाद (कारण असतेच असे कथन)'* बुद्धधम्माचा प्रमुख सिद्धांत आहे. *भगवंतांनी मल्लांची नगरी अनुपिय येथे विहार करीत असताना भग्गव परिव्राजकांना खालील गोष्टी सांगितल्या. त्यापूर्वी त्यांनी सुनक्खतासही हेच स्पष्ट केले होते की -*_
*(अ) _ते सामान्य माणसाच्या शक्तीच्या बाहेरील पराप्राकृतिक चमत्कार दाखवीत नसतात._*
*(आ) _ते सृष्टीच्या आरंभाचे रहस्य सांगावयाची हमी देत नाहीत._*
*(इ) _त्यांचा धम्म त्यांच्या स्वतःच्या बुद्धत्वामुळे निर्माण झाला आणि दुःखाचा अंत करावयास त्या धम्मानुसार आचरण करावे लागते._*
*२) ईश्वरावर विश्वास ठेवणे, याला अधम्म म्हणावे.*
_भगवान बुद्ध म्हणतात, 'ईश्ववराश्रित धर्म कल्पनाश्रित आहे'. *धम्माची धुरा ईश्वर व मनुष्यातील संबंध नसून, मनुष्य व मनुष्य यांच्यातील संबंध आहे. मनुष्याने मनुष्याशी कसा व्यवहार करावा, ह्याचे निवेदन म्हणजेच धम्म होय; जेणेकरून सर्वजण सुखी राहू शकतील.* भगवान बुद्ध धार्मिक अवडंबराचे विरोधक होते. कारण त्या सर्वांच्या मुळाशी मिथ्या विश्वास असतो व अंधश्रद्धा असते. तथागतांचा आर्य अष्टांगिक मार्गाचा सम्यक दृष्टी हा महत्वाचा भाग असून मिथ्या विश्वास हा त्याचा शत्रू आहे._
*(३) ब्रह्म सायुज्यावर (ब्रह्माच्या अस्तित्वावर) आधारित धम्मास अधम्म म्हणावे.*
_तथागटांच्या वेळी *'वेदान्त'* प्रचलित होता. त्यांत ब्रह्म व जीव एकच असल्याचे मानलेले आहे. भगवंतांचे म्हणणे असे की, प्रत्येक गोष्टीला काहींना काही प्रमाण असायलाच पाहिजे. प्रमाण दोन प्रकारचे :-_
*(१) प्रत्यक्ष प्रमाण*
*(२) अनुमान प्रमाण*
_ब्रह्माला कोणीच प्रत्यक्ष पाहिले नाही आणि ब्रह्माचे अस्तित्व आहे, ह्याचे अनुमान करणेही अशक्य आहे. यास्तव धर्म ब्रह्मावर आधारित आहे, असे म्हणणे मूर्खपणाचे व आंधळेपणाचे होय. ब्रह्मच यथार्थ नसल्यामुळे *'ब्रह्माश्रित धर्म'* व्यर्थ आहे._
*(४) आत्म्यावर विश्वास ठेवण्याला अधम्म म्हणावे.*
_भगवान बुद्धांनी म्हटलेले आहे की, जो धर्म आत्म्यावर आधारित आहे, *त्याला कल्पनाश्रित धर्म* म्हणावे. *आजपर्यंत कोणीच आत्म्याला पाहिलेले नाही. तो अज्ञात व अदृश्य आहे.* मन किंवा चित्त वास्तव आहे, आत्मा नाही. *आत्म्यावरील विश्वाससुद्धा 'ब्राह्मणि' धर्माचेच अंग होय.* त्यानुसार 'आत्मा' अमर असुन दुसऱ्या जन्मात तो दुसरे शरीर धारण करतो. *'आत्म्याविषयी' लोकांत नाना प्रकारची मते व नाना प्रकारच्या कल्पना आहेत. आत्म्याचे अस्तित्व नाकारून भगवंतांनी 'नामरूपाचा' सिद्धान्त पुढे मांडळा आहे. हा सिद्धांत म्हणजे मानवाचा अतिशय सूक्ष्म, कठोर विश्लेषणाचा परिणाम होय. 'नामरूप' एका प्राण्याचे सामूहिक (म्हणजे त्याच्या सर्व इंद्रियांना एकत्रित धरून ठेवलेले) नाव आहे.*_
*_प्रत्येक प्राणी काही भौतिक व काही मानसिक तत्त्वांच्या संमिश्रणाने बनलेला आहे. त्या तत्त्वांनाच 'स्कंध' म्हणतात. पृथ्वी, जल, वायू व अग्नी ह्या चार भौतिक तत्त्वांच्या परिणामांनी शरीर बनलेले आहे. याव्यतिरिक्त ज्याच्यायोगे प्राण्यांची रचना होते, तिला 'चेतना (नाम-स्कंध) म्हणतात. नाम स्कंधाच्या अंतर्गत वेदना (सहा इंद्रिये व त्यांच्यापासून होणारी अनुभूती), संज्ञा व संस्कार आहेत. ह्या तीनमध्ये विज्ञानाचाही (चेतनेचा) समावेश होतो. जेव्हा विज्ञानाचा (चित्ताचा, चेतनेचा) उदय होतो, तेव्हा मनुष्यात जीव निर्माण होतो. म्हणजेच चित्त मनुष्याच्या जीवनात प्रधान वस्तू आहे. चित्ताची प्रकृती ज्ञानमूलक, भावनामुलक व क्रियाशील असते. मनुष्य किंवा प्राणी ज्या क्रिया करतो, त्या चित्ताद्वारे पूर्ण केल्या जातात. तथागत म्हणतात की, सर्व कार्य चित्ताद्वारे केले गेल्यावर आत्म्याची आवश्यकताच काय? आणि ज्याचे 'कार्यच' नाही, असा 'आत्मा' मानणे कितपत संयुक्तिक आहे? अशा प्रकारे आत्म्याचे अस्तित्व भगवंतांनी असिद्ध केले असून आत्म्याचा स्वीकार करणे अधम्म होय, असे म्हटले आहे._*
*(५) धम्माच्या पुस्तकांचे केवळ वाचन करून, आचरण न करणे, यास अधम्म म्हणावे.*
_मनुष्य अनेक ग्रंथांचे वाचन करू शकतो, पण ते जर त्याला काही समजलेच नाही तर त्याचे वाचन निष्प्रयोजन आहे. व्यर्थ विषयांच्या हजार श्लोकांपेक्षा धम्माचा केवळ एकच श्लोक जाणला, परंतु त्यानुसार आचरण केले, तर त्यास मोक्षाचा मार्ग म्हणता येईल._
*_सहस्समपि चे वाचा अनत्थपदसंहिता ।_*
*_एकं अत्थपदं सेय्यो यं सुत्वा उपसम्मति ।।_*
*(६) धार्मिक पुस्तकांना अचूक असल्याचे गृहीत धरणे, यास अधम्म म्हणावे.*
_*तथागत कालामांना उपदेश करताना म्हणाले*, "कालामांनो! एखादी गोष्ट केवळ ह्याकरिता तुम्ही तिला खरी मानू नका ती केवळ परंपरेने प्राप्त झाली म्हणून, केवळ पुष्कळसे लोक तिचे समर्थक आहेत म्हणून, केवळ ग्रंथात लिहिलेली आहे म्हणून, केवळ वरवर पाहता ती पटणारी दिसते म्हणून, केवळ ती विश्वास करण्यास अनुकूल आहे म्हणून, केवळ ती पाहिली असता खरी वाटते म्हणून, किंवा केवळ ती एखाद्या पूज्य आचार्यांनी सांगितलेली आहे म्हणून खरी मानू नका."_
_"कालामांनो! जेव्हा तुम्ही केवळ स्वतःच्या अनुभवाने हे जाणाल की, "ह्या गोष्टी अहितकर आहेत, निंदनीय आहेत, सद्गुणी पुरुषांद्वारा निषिध्द मानल्या गेल्या आहेत, ह्या गोष्टी केल्याने कष्ट होतात, दुःख होते'. तेव्हा हे कालामांनो! तुम्ही त्यांचा त्याग केला पाहिजे."_
*(७) यज्ञकर्म करणे, यास अधम्म म्हणावे.*
_ब्राह्मणी धर्म यज्ञावर अवलंबित होता. यज्ञामध्ये सुरापान, पशूंचे बळी आणि हर प्रकारचा आमोद-प्रमोद असे; परंतु त्यांना धर्मामध्ये सम्मीलित केले गेलेले होते. तथागतांस हे सर्वथा नामंजूर होते. कूटदन्त, उज्जय आणि उदायी या ब्राह्मणांशी झालेल्या संभाषणात तथागतांनी ते स्पष्ट केलेले आहे._
*(८) कल्पनाश्रित विश्वास ठेवण्यास, अधम्म म्हणावे.*
_अशा तऱ्हेचे प्रश्न त्यावेळी विचारले जात असत :-_
*१)* मी पूर्वी होतो काय?
*२)* मी पूर्वी नव्हतो काय?
*३)* मी पूर्वी काय होतो?
*४)* मी कशापासून कसा झालो?
*५)* मी भविष्यात काय होईन?
_त्याचप्रमाणे संदेहशील प्रश्न विचारले जातात :-_
*१)* मी आहे का?
*२)* मी नाही का?
*३)* प्राणी कुठून आले आणि कुठे जातील?
_त्याचप्रमाणे आत्म्याविषयीचे तसेच प्रश्न विचारले जातात आणि विश्वाच्या आरंभाविषयी व अंताविषयी प्रश्न विचारले जात._
_*तथागतांचे म्हणणे असे होते की, या प्रकारचे प्रश्न 'अव्याकृत' आहेत.* म्हणजे त्यांचा जाणूनबुजून उलगडा केलेला नाही. त्या प्रश्नाचे उत्तर माणूस सर्वज्ञ असेल, तोच देऊ शकतो; परंतु अशी कोणतीही व्यक्ती राहूच शकत नाही. म्हणून आशा तऱ्हेच्या प्रश्नांना तथागतांनी धम्मापासून दूरच ठेवले._
🌷🌷🌷🌷🌷🌷🌷🌷🌷🌷🌷
*संदर्भ :*
*१) The Buddha & His Dhamma*
*२) बौद्धधम्म जिज्ञासा*
*संकलन : महेश कांबळे*
*३१/१०/२०२१*
https://mikamblemahesh.blogspot.com/?m=1
🌷🌷🌷🌷🌷🌷🌷🌷🌷🌷🌷
