परदेशात बौद्ध धम्माचा प्रसार

 🌷🌷🌷🌷🌷🌷🌷🌷🌷🌷🌷

  

 *_परदेशात बौद्ध धम्माचा प्रसार_*

🌷🌷🌷🌷🌷🌷🌷🌷🌷🌷🌷

                

           _परदेशात *सर्वप्रथम बौद्ध धम्म श्रीलंकेमध्ये पोहोचला, ते इसवी सनापूर्वीचे २०६ वे वर्ष होते.* केवळ *ब्रह्मदेशच सुवर्णभूमी आहे असे नाही, तर जावा, सुमात्रा आदी देशांचा सर्व भुभागच प्राचीन "सुवर्ण-दीप" आहे.* भारतीयांनी ह्या प्रदेशाला सुवर्णभूमी किंवा सुवर्णद्वीप नाव ह्यासाठी दिले की, तेथील व्यापाराने त्यांना सर्वात जास्त लाभ होत असे. ते तेथे इतक्या जास्त संख्येने पोहोचले की, ह्या सर्व प्रदेशाला दुसरे नावच *हिंद-चीन* पडले ते जेथे जेथे स्वाभाविकपणे आपला धम्म आपल्याबरोबर घेऊन गेले. *६८४ इ. मध्ये बौद्ध राजा जयनाग विजय हा सुमात्राचा शासक होता.*_

👉🏽 _*यव द्वीप / जावा*_
                  _सुमात्रापासून पुढे यव द्वीप म्हणजे आजचे जावा होय इ.स. ४१४-१५ मध्ये भारतातून सिलोनमध्ये जाऊन तेथून परतताना *फाहियान पाच महिने यव द्विपामध्ये राहिला होता.* त्यावेळी जावामध्ये बौद्धधम्म अत्यंत ओजपूर्ण अवस्थेत अस्तित्वात होता._

👉🏽 _*बाली द्वीप*_
           _यवद्विपापुढे बाली द्वीप आहे. ७ व्या शताब्दीच्या उत्तरार्धात जेव्हा *ईचिडने* बाली द्विपाची यात्रा केली होती, तेव्हा त्याच्या लिखाणाच्या अनुसार बालीमध्ये बौद्धधम्माच्या *मूळ सर्वस्तीवाद निकाय* ह्याचा प्रचार होता._

👉🏽 _*बोर्निर्यों*_
            _यव द्विपाच्या पुढील प्रदेश *बोर्निर्योंसुद्धा* बौद्ध धम्मापासून अलिप्त राहू शकला नाही. ह्याचे प्रमाण तेथील वास्तुशिल्प आहे._

👉🏽 *_चंपा_*
           _हिंद-चीनचा एक प्रदेश *'चंपा'* नावाने प्रसिद्ध होता. ७ शतकाच्या उत्तरार्धात प्रवासी *ईचिड* चंपाविषयी लिहितो - ह्या देशात अधिकांश *बौद्ध आर्य-सम्मितीय निकायाचे आहे.* पण काही लोक *सर्वस्तीवादि-निकायाचे* आहेत. असे वाटते की, ९ व्या शतकापूर्वीच तेथे सर्वस्तीवादाचा प्रचार होता._

👉🏽 *_फुनान_*
              _चंपा प्रदेशाच्या पश्चिमेकडे एक दुसरा प्रदेश होता. त्याला चिनी लोक *'फुनान'* म्हणत असत. फुनानच्या समृद्धीच्या काळात सयामदेखील त्यात समाविष्ट झालेला होता. तेथील ४ थ्या शतकातील शिलालेखावरून स्पष्ट होते की, समुद्र किनाऱ्यावरही कित्येक बौद्ध केंद्रे होती._

👉🏽 _*कम्बोज / कंबोडिया*_
               _कम्बोज / कंबोडिया ह्या बौद्धधम्म आणि ब्राह्मण धर्म ह्यांचे जणूकाही विवादस्थळच होते. वर्णाश्रमधर्माची विजयपताका फडकविल्यानंतर बोद्ध धम्म टिकू शकला नाही. कम्बोज / कंबोडिया मधील जगप्रसिद्ध *अंगोर वट हा पूर्वीचा बौद्ध विहार होता.* कम्बोज / कंबोडियामध्ये बौद्धधम्माला पुष्कळच बरे-वाईट दिवस पाहावे लागले. *त्यावेळी तेथे स्थविरवाद स्थापन झाला होता.*_

👉🏽 _*सयाम / थायलँड*_
            _ब्रह्मदेशाच्या पूर्व भागाला आणि माया द्विपाच्या उत्तरेला सध्याचे *थायलँड* आहे, ज्याचे नाव पूर्वी *सयाम* असे होते. हे सांगणे कठीण आहे की, तेथे बौद्धधम्माचा प्रवेश कधी झाला मागील २००० वर्षांत काही काळ थायलंडमध्ये *महायान पंथ* प्रामुख्याने होता, तर काही काळ *स्थविरवाद* प्रमुख राहिला. *सध्या स्थविरवादि बौद्धधम्म तेथील राजकीय-धम्म आहे.*_
             

                 _बौद्धधम्माचा प्रचार *पश्चिम एशियामध्येही* झाला. *स्वेन - चाङच्या* वेळी समरकन्दमध्ये बौद्ध विहार होते. *बाख्तरचा बौद्ध विहार* अतिशय विशाल आणि प्रसिद्ध होता. भारताच्या उत्तर-पूर्वेला *काशगर, कुचा, खोतन, तुफिन वगैरे नगर आणि प्रदेशांतही बौद्धधम्म अजूनही अस्तित्वात आहे.* इ.स.च्या ३ ऱ्या शतकामध्ये *कुचा हे बौद्ध धम्माचे फार मोठे केंद्र होते.* तेथे १००० मंदिरे आणि विहार होते. विहार तर फारच सुंदर कलेचे माहेरघर होते. विद्याध्यायन करण्याकरिता परदेशातील विद्यार्थी भारतात येत असत._
             
👉🏽 _*युनानी / ग्रीक*_
                 _ग्रीक संस्कृती भारतीय संस्कृतीप्रमाणेच एक मोठी संस्कृती होती. नीतिशास्त्र, कला, व्यापार, राजनीती या सर्व क्षेत्रांमध्ये ती भारतीयांच्या मागे तर नव्हेच, परंतु मूर्तिकला, नाट्यकला यांसारख्या काही क्षेत्रांमध्ये त्यांची संस्कृती भारतीयांपेक्षाही सरस होती. नंद राजांच्या शेवटच्या राज्यकाळात सिकंदरने पंजाबवर चढाई केली. त्यावेळी जरी ग्रीक लोकांचे राज्यशासन सुदृढ झालेले नव्हते, तरीदेखील भारतामध्ये ग्रीक व्यापारी आणि सैनिक लाखोंच्या संख्येने वास्तव्य करू लागले होते. *त्या अभिमानी 'म्लेंछ' लोकांना भारतीय बनविण्याकरिता बौद्धांनीच पुढाकार घेतला होता. परकीय (यवन) मिनान्डर आणि शक कनिष्क यांच्यासारख्या प्रतापी राजांनी बौद्धधम्माचा स्वीकार केला त्या घटनेला आकस्मिक घटना म्हणता येणार नाही. एवढेच नव्हे तर जनपद आणि एकसत्ताक राज्य तसेच आर्य आणि म्लेंछ यांच्यातील अंतर नाहीसे करावयास बौद्ध धम्माची खूपच मदत झाली*_*सम्राट मिनान्डरचा* काळ प्रथम शताब्दीचा मानला जातो. *सम्राट मिनान्डरच्या निमंत्रणावरून आलेले तेथिल प्रथम बौद्धधम्म प्रचारक, भिक्खू मातङ व भिक्खू धम्मरत्न हे होते.* 

👉🏽 *_युरोपियन देशात बौद्ध धम्म_*
                _*सोव्हियत-रशियातील* कित्येक गणतंत्र राज्ये अशी आहेत की, जेथे बौद्ध धम्माची प्राचीन परंपरा आपापल्या स्वरूपांत कमी-अधिकपणे अजूनही विद्यमान आहेत. हल्ली इंग्लंड, जर्मनी, फ्रांस इ. सर्व देशांत बौद्धधम्माच्या प्रचाराचे कार्य चालू आहे._

👉🏽  *_कोरिया आणि जपान_*
               _चीनमधून *इ स ३७२ च्या साली बौद्धधम्म कोरियात पोहोचला.* कोरियामधून *इ स ५५२ मध्ये तो जपानमध्ये पोहोचला. ह्या देशामध्ये बौद्धधम्माचे महायानी रूपच अस्तित्वात आहे.* कित्येक जपानी भिक्खू धम्म प्रचाराचे कार्य अतिशय आवडीने करतात. भारतात व अमेरिकेत बौद्धधम्माच्या प्रचारास त्यांचा बराच हातभार लाभलेला आहे._

👉🏽 *_पूर्व एशिया आणि एशिया_*
            _इ स  ४ थ्या आणि ५ व्या शतकात बौद्धधम्म *इंडोचीन, चीन, फारमोसा, जावा, मंगोलिया, यार्कंन्द,  बॉक, बोखारा, अफगाणिस्तान येथे पसरला. पुढे श्रीलंकेमधून इ स  नंतर ४५० साली ब्रह्मदेशात पोहोचला. त्यांनतर क्रमाक्रमाने आराकान, कम्बोडिया व पेगुमध्ये तो पोहोचला.* अजूनही बौद्धधम्म तेथे प्रचलित असून तेव्हापासूनच बौद्धधम्म तेथील *राष्ट्रधर्म* झालेला आहे._

👉🏽 *_तिबेट_*
              _*तिबेटमध्ये बौद्धधम्माचा प्रचार ७ व्या शताब्दीमध्ये झाला.* तिबेट चिनपेक्षा भारताच्या अधिक जवळ असूनही तेथे बौद्धधम्माचा प्रचार उशिरा होण्याचे कारण मुख्यतः तेथील जातींची भटकीवृत्ती असावी, असे म्हटले जाते. *तिबेटी भाषेमध्ये बुद्ध-वचनाला 'कंजूर' म्हटले जाते. 'कं' चा अर्थ 'बुद्ध' आणि 'जूर' चा अर्थ 'शास्त्र'.* बौद्धधम्माचा प्रवेश झाल्यावर सुमारे १०० वर्षांनंतर तिबेटचा प्रसिद्ध विहार 'समये' निर्माण झाला. *शाक्य महापंडित आनंदध्वजांनी १३ व्या शतकात मंगोलियामध्ये जाऊन धम्मप्रचार केला त्यावेळी भारतात बौद्धधम्माचा दीप केवळ टिमटिमत होता.*_

👉🏽 *_मेक्सिको आणि अमेरिका_*
              _*इ स सनाच्या ५ व्या शताब्दीमध्ये पाच बौद्ध भिक्खू रशियाच्या उत्तर सीमेकडून कालक्रमना करीत कामश्चाटका द्वीपसमूहातून जात, पॅसिफिक महासागरांतून प्रवास करीत अलासकामार्गे अमेरिकेस पोहोचले आणि दक्षिणेस मेक्सिकोपर्यंत पोहोचले.* मेक्सिकोमधील मूळ रहिवाशांचे आचार-विचार बौद्धांशी मिळतेजुळते आहेत. मेक्सिकोमधील *'आगवे'* नावाच्या वृक्षापासून तयार केलेले कापड, तेथील राहण्याच्या चालीरीती, वस्त्र विणण्याच्या पद्धती, कागद तयार करावयाच्या पद्धती ई. वर्णन *चिनी प्रवासी ह्यूएन* कडून चिनमधील ५ व्या शताब्दीमधील *याना युआनच्या* कारकिर्दीतील वर्णनावरून माहिती मिळते._

👉🏽 *_ग्वाटेमाला_*
            _ग्वाटेमाला येथे *गौतम आणि शाक्य* ही दोन्ही नावे अनेक नावाशी मिळतीजुळती आहेत. *ग्वातिमाला हा "गौतमालय" शब्दाचा अपभ्रंश आहे.* त्यांच्या *पुरोहितास 'ग्वाटेमोट-विज'* म्हणतात. तो शब्द गौतम शब्दाशी संलग्न आहे. *यास्काका, शाकाटापेक, जाकाटलाम, शाकापुलास हे शब्द 'शाल्क' शब्दाशी संलग्न आहेत*. *पोलेस्के* येथे एक बुद्धमूर्ती आहे जिला *'शाकमोल' म्हणजे 'शाक्य मुनी'* म्हणतात. *कोलोरॅडो नदीच्या पात्रात* एक द्वीप आहे ज्याच्या एका पुरोहिताचे नाव *गौतुशाका (गौतम शाक्य)* असे आहे. येथे पुष्कळ बुद्धमूर्ती, भिक्खूमूर्ती, हत्तींचे पुतळे, चीनच्या पॅगोडा सारखी मंदिरे, स्तूप, विहार इ. पाहावयास मिळतात. *खरे म्हणजे तेथे हत्ती कधीच नव्हते, तरीपण हत्तींचे पुतळे बघावयास मिळतात._
                  *_या सर्व गोष्टीमुळे हे सिद्ध होते की १४०० वर्षांपूर्वी बौद्धभिक्खू अमेरिकेस गेले होते आणि त्यांनी तेथे धम्माचा प्रसार केला म्हणजे कोलंबसापूर्वी १००० वर्षांपूर्वीच बौद्ध भिक्खू तेथे पोहोचले होते._*
                  _ज्या देशात बौद्ध नाहीत तेथे आत्ता बौद्धधम्मास अनुकूल वातावरणाची लक्षणे दिसत आहेत. बौद्ध धम्माच्या प्रमुख ग्रंथांची भाषांतरे प्रसिद्ध होत आहेत. अनेक लेख समालोचनांत, मासिकांत व वर्तमानपत्रांत प्रसिद्ध झाले आहेत आणि प्रतिष्ठित लेखकांद्वारे उत्कृष्ट प्रकारे संपादित पुस्तके नावाजलेल्या छापखान्यातून छापून निघत आहे. यांशिवाय बौद्धधम्मीयच नव्हे तर इतर प्राध्यापकांनीही जनतेसमोर वेळोवेळी बौद्धधम्मावर व्याख्याने देण्याचे कार्यक्रम पाश्चिमात्य देशांत सुरू केले आहेत. *जपानी भिक्खुंच्या 'शिन श्यु' ह्या संप्रदायाने होनोलुलु, सानफ्रान्सिस्को सॉक्रॉमेन्टो आणि अमेरिकेतील इतर ठिकाणी धम्मप्रसारांच्या कार्यामध्ये धम्मप्रसारक मंडळे स्थापित केलेली आहेत.* बौद्ध धम्मातील कर्माची व पुनर्जन्माची कल्पना पाश्चिमात्य देशांची मनाची पकड घेत आहे. मानवाच्या न्यायाविषयीच्या नैसर्गिक प्रवृत्तीला ही तत्त्वे सहजपणे पटणारी असल्यामुळे आणि ती अगदी योग्य असल्याचे त्वरित दृष्टीस येते, त्यामुळे त्यांचा झपाट्याने प्रसार व स्वीकार होत आहे._
🌷🌷🌷🌷🌷🌷🌷🌷🌷🌷🌷
*संदर्भ :*
*१) Buddhist Discovery of America, Harper's Magazine for July 1901*
*२) Intelligent Man's Guide to Buddhism*
*३) बौद्धधर्म - एक बुद्धिवादी अध्ययन*
*४) Buddhist Catechism*
*५) बौद्ध धर्माचा साध्यंत इतिहास*
*६) बौद्धधम्म जिज्ञासा*

*संकलन : महेश कांबळे*
*२३/१०/२०२१*
https://mikamblemahesh.blogspot.com/?m=1
🌷🌷🌷🌷🌷🌷🌷🌷🌷🌷🌷