विहार आणि त्याचे सामान

               🌷🌷🌷🌷🌷🌷🌷🌷🌷🌷🌷

                   *_विहार आणि त्याचे सामान_*

               🌷🌷🌷🌷🌷🌷🌷🌷🌷🌷🌷

                   _त्यावेळी भगवान बुद्ध राजगृहाच्या वेळूवनातील कलदक निवापात विहार करीत होते. *त्यावेळेपर्यंत भगवान बुद्धांनी भिक्खुंसाठी शयन आसनाचे विधान केले नव्हते आणि भिक्खू जिकडे-तिकडे अरण्यात, वृक्षाखाली, पर्वत, गिरी, कदर, गुफा, स्मशान, चौडे चौडे मैदान किंवा पुआलाच्या गजीचे विहार करीत असत. त्यातच राहणे, चारीकेसाठी जाणे, खाली मान करून ईर्यापथ (चांगली रहन-सहन) युक्त होऊन निघत असत.*_

             _त्यावेळी राजगृहाच्या मुख्य धनिक श्रेष्टी दुपारी बागेकडे गेला असता भिक्खुंना पाहून त्याच्या मनात असा विचार आला की, हे भिक्खू किती सभ्यतेने चालले आहेत किती ते चांगले दिसत आहेत, ते पाहून त्याचे मन भरून गेले, प्रसन्न झाले. तो राजगृहक श्रेष्टी भिक्खुंजवळ जाऊन त्यांना म्हणाला की, तो त्यांच्यासाठी *विहार बांधून ते भिक्षु संघासाठी दान देऊ इच्छितो.* भिक्खुंनी त्याला सांगितले की, *भगवंतांनी विहाराचे विधान केले नाही आहे* श्रेष्टीने त्या भिक्षु संघास विनंती केली की, आपण भगवंतांना माझी ईच्छा सांगा, भिक्षु संघाने त्याला सांगितले की, तूझी इच्छा आम्ही भगवंतांस सांगतो._

      _ते भिक्खू भगवान बुद्ध होते तेथे गेले. जाऊन त्यांना त्रिवार अभिवादन करून एकीकडे बसून त्यांनी भगवंतांना विचारले, *"भगवान! राजगृहक श्रेष्टी विहार बनवू इच्छितो, त्यासाठी आपले काय म्हणणे आहे?"_

              _भगवंतांनी ह्यासंबंधी ह्याच प्रकरणात धार्मिक कथा सांगून भिक्खुंना म्हणाले -*"भिक्खुंनो! मी अनुमती देतो पाच प्रकारच्या लेण्या (लयनो निवास स्थानो) ची" -*

*१) विहार*

*२) अड्ढयोग (गरुळकीसारखे तिरपट घर)*

*३) प्रासाद (महाल)*

*४) हर्म्य (दोन मजली घर)*

*५) गुहा (लेणी-गुफा)*

          *_लेण्या-गुफा ह्या चाफा प्रकारच्या असतात १) विटांची गुफा २) दगडाची गुफा ३) लाकडाची गुफा ४) मातीची गुफा_*

            _दुसऱ्या दिवशी राजगृहक श्रेष्टीला भिक्खू संघाने सांगितले की, "गृहपती! भगवंतांनी विहाराची आज्ञा दिली आहे आत्ता जसे तुम्हाला योग्य वाटेल ते कार्य करा." तेव्हा श्रेष्टीने *साठ विहार बांधले* आणि भगवंतांजवळ जाऊन त्यांना अभिवादन करून भोजनासाठी निमंत्रित केले आणि ते भगवंतांनी मौन होऊन स्वीकारले. भगवंतांस आणि भिक्षु संघास जेवण वाढल्यानंतर आज जेवण पूर्ण झाल्यानंतर श्रेष्टी भगवंतांस म्हणाला, "भन्ते! पुण्याच्या इच्छेने मी हे साठ विहार बांधले आहेत. तरी भगवान! मला त्या विहाराच्या विषयी काय करावयास पाहिजे ते सांगाल काय?"_

*_त्रिकाल आणि चारही दिशांच्या संघास विहाराचे दान_*

            _*"तर गृहपती! तू त्या साठ विहारांना आगत-अनागत तीनही काळ आणि चारही दिशा अर्थात अखिल विश्वाच्या भिक्खू संघासाठी प्रतिष्ठापित कर."*_

            _*"होय भन्ते" म्हणून राजगृहाच्या श्रेष्टीने भगवंतांस उत्तर देऊन त्या साठ विहाराला आगत-अनागत चातुर्दिश संघाला प्रदान केले.* तेव्हा भगवंतांनी श्रेष्टीच्या दानाचे स्वीकार केला._

           _लोकांनी ऐकले की, भगवंतांनी आता विहाराची अनुमती दिली आहे आणि ते सत्कारासहित विहार बांधावयास लागले. त्यावेळी ते सर्व विहार दारा आणि खिडक्याशिवाय उघडेच असत. सर्प, विंचू, गोमी त्यात घुसत असत. म्हणून भगवंतांनी भिक्खुंना बोलावून सांगितले की -_

*_विहाराचे दरवाजे_*

                _"भिक्खुंनो! मी अनुमती देतो *विहाराला कवाडे लावण्याची, दरवाजा चौकटयुक्त, त्याला उदुखली, उत्तर पाशक, पिट्ठिसंघाट (चवकट), अविजन छिद्र, अविजन दोर, अग्गलवट्टिक, त्याला अरगळ, कपी सीस (चटकणी), घटिक (बोम), कुलूप - ताले लावण्याची. कुलूप तीन प्रकारची होती - १) लोखंडाचे कुलूप २) लाकडाचे कुलूप ३) सिंकेचे कुलूप, नंतर यंत्र कुलुप, त्याला सुचिका (चाबी, कुंजी) काही विहार गवताचे असावे, तेव्हा त्यात वारंवार थंडी किंवा उन्ह येऊ नयेत म्हणून त्याला लिपन्यासाठी ओगुम्बन (सिमेंटसारखी वस्तू) लावण्याची अनुमती दिली."*_

*_विहाराला खिडक्या_*

        *_खिडक्या तीन प्रकारच्या लावाव्या -_*

*१) वेदिका वातायाण*

*२) जाळीदार वातायाण*

*३) छडांची वातायाण*

           *_खिडक्यांना पडदे असावे (चक्कलिका), भिसिका (छज्जा)._*

*_विहारात बाज (खाट) चौकी_*

              *_मीड (चटाई) पण असावी. तसेच बाज, मस्सारक (गादीदार बाज), बुदीका (चादरवाली बाज), कुलीर पादक बाज, आसन्दीका बाज, आहक पाद (गादिदार चौकी), सप्तांग (कुर्सी), भद्रपीठ (बेताची चौकी), एरळ पादक (गादीदार अमलक वटीका) (आवळ्याच्या आकाराची गोल बऱ्याच पायाची), काच्छक (खसमुज)._*

*_खूब आणि अंथरूण_*

             _कापसाचे (तुलीका) प्रकार_

*१) वृक्ष तुलीका*

*२) लत्ता तुलीका (मदारचा ऋचिका कापूस)*

*३) पोटकी तुल (कापूस),

          _त्यापासून बनणारे सामान - बाज विणण्यासाठी सुताचे सुंब, अष्पदक (सतरंजी), उशी (विम्बोहक) गाद्या इत्यादि_

*_विहाराची रंगाई व विहारात नाना प्रकारचे कमरे_*

             _*विहाराला पांढरा, गेरूआ किंवा काळा रंग देण्याची अनुमती, विहारात जातक कहाण्याच्या चित्राची पेंटिंग, पायऱ्या, कोठरी, आलिंद, ओसरी, उपस्थान शाळा, पाणी शाळा, विहार, परिवेण, आराम, प्रासादछत, विहाराच्या प्रांगणात परकोट नसल्याने विहारात गुरेढोरे येत असत आज लावलेले चांगले चांगले झाड गुरेढोरे खात असत. तेव्हा भगवंतांनी पाहिले आणि त्यांनी विहाराला परकोट करण्यासाठी वेळूचा अथवा कूप लावण्याची अनुमती दिली. पण त्यातूनही जनावरे येत होती. मग भगवंतांनी विहाराला पक्क्या ईटांचा पक्का परकोट करून त्याला भव्य प्रवेशद्वार करण्याची व त्याला मोठे फाटक लावण्याचीपण अनुमती दिली*_

🌷🌷🌷🌷🌷🌷🌷🌷🌷🌷🌷

*संदर्भ :*

*१) सेनासन क्खन्धक (चूल्लवग्ग)*

*२) विनय पिटक*

*संकलन : महेश कांबळे*

*२७/१०/२०२१*

https://mikamblemahesh.blogspot.com/?m=1

🌷🌷🌷🌷🌷🌷🌷🌷🌷🌷🌷