महालीसुत्त

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼

_*महालीसुत्त*_

_*एक सविस्तर अभ्यास*_

https://mikamblemahesh.blogspot.com/2025/06/blog-post_6.html

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼

_महालीसुत्त हे दीघ निकायातील सहावे सुत्त आहे, जे भगवान बुद्धांनी कोसल देशातील श्रावस्ती येथे, मल्लिकाराम विहारामध्ये महाली आणि इतर काही प्रमुख भिक्षूंना दिलेल्या उपदेशांचे वर्णन करते. या सुत्तामध्ये प्रामुख्याने *दिव्य दृष्टी (दिब्बचक्खु)* आणि *दिव्य श्रवण (दिब्बसोत)* या आध्यात्मिक शक्तींची चर्चा आहे, तसेच बुद्धांच्या शिकवणीचे अंतिम ध्येय आणि त्याकडे घेऊन जाणारा मार्ग स्पष्ट केला आहे._

_*सुत्ताची पार्श्वभूमी*_

           ¬महाली सुत्तमध्ये महाली नावाचा लिच्छवी राजा बुद्धांकडे येतो आणि त्याने सुनक्कट्टा लिच्छवीच्या अनुभवाबद्दल प्रश्न विचारतो. सुनक्कट्टा, जो बुद्धांचा शिष्य होता, त्याने दिव्य दृष्टि साध्य केली होती, ज्यामुळे तो स्वर्गीय रूपे पाहू शकत होता, परंतु स्वर्गीय आवाज ऐकू शकत नव्हता. महालीला हे समजून घ्यायचं होतं की हे का घडलं._

_*बुद्धांचे स्पष्टीकरण: दिव्य दृष्टी आणि दिव्य श्रवण हे अंतिम ध्येय नाही*_

¬_महालीच्या प्रश्नावर भगवान बुद्ध स्पष्ट करतात की, भिक्षूंचे प्रव्रज्या घेण्याचे मुख्य कारण किंवा ध्येय दिव्य दृष्टी आणि दिव्य श्रवण प्राप्त करणे हे नाही. जरी काही भिक्षूंना या शक्ती प्राप्त होत असल्या तरी, बुद्धांच्या शिकवणीचे अंतिम ध्येय *अविद्यानाश (अज्ञान दूर करणे)* आणि *दुःखमुक्ती (सर्व दुःखातून सुटका)* हे आहे._

_बुद्ध पुढे सांगतात की, दिव्य दृष्टी आणि दिव्य श्रवण या शक्ती प्राप्त करण्यासाठी काही विशिष्ट गोष्टी आवश्यक आहेत, त्यामध्ये *शील (नैतिक आचरण)* अत्यंत महत्त्वाचे आहे._

_त्यानंतर, बुद्ध ध्यानाच्या उच्च उद्दिष्टांबद्दल सांगतात. *त्यांच्या शिष्यांचा मुख्य उद्दिष्ट दिव्य शक्ती प्राप्त करणे नाही, तर चार उच्च अवस्थांमध्ये प्रवेश करणे आहे*:_ 

१. *सोतापन्न (Stream-enterer)* – पहिल्या तीन बंधनांचा नाश करणारा.

२. *सकदागामी (Once-returner)* – लालसा, द्वेष आणि भ्रम यांचा कमी करणारा, आणि एकच जन्म उरलेला.

३. *अनागामी (Non-returner)* – पाच खालच्या बंधनांचा नाश करणारा, आणि मानवी जन्म न घेणारा.

४. *अर्हत (Arahant)* – सर्व बंधनांचा नाश करणारा, निर्वाण प्राप्त करणारा.

_शील आणि समाधी: आध्यात्मिक शक्तींचा आधार*_

_भगवान बुद्ध स्पष्ट करतात की, आध्यात्मिक शक्ती, जसे की दिव्य दृष्टी आणि दिव्य श्रवण, केवळ तेव्हाच प्राप्त होतात जेव्हा उपासक *शील (नैतिक आचरण)* मध्ये दृढ असतो आणि त्याने *समाधी (एकाग्रता)* प्राप्त केलेली असते. बुद्धांनी आठ प्रकारच्या समाधींची चर्चा केली आहे, ज्यात प्रारंभिक ध्यान (झान) आणि अधिक प्रगत अवस्थांचा समावेश आहे._

• *शील*: नैतिक आचरण, म्हणजेच पंचशील आणि अष्टशील यांचे पालन करणे. हे मानसिक शुद्धीकरणासाठी मूलभूत आहे.

• *समाधी*: एकाग्रता आणि ध्यान. शील शुद्ध असल्याशिवाय समाधीची खरी खोली प्राप्त होत नाही. समाधीमुळे मन शांत आणि स्थिर होते, ज्यामुळे आध्यात्मिक शक्ती विकसित होण्याची शक्यता वाढते.

_बुद्ध म्हणतात की, ज्या उपासकाने पूर्णपणे शील पाळले आहे आणि समाधी विकसित केली आहे, तो आपल्या मनाला योग्य दिशेने लावल्यास दिव्य दृष्टी आणि दिव्य श्रवण प्राप्त करू शकतो. परंतु, *या शक्ती प्राप्त करणे हे बुद्धांच्या शिकवणीचे अंतिम ध्येय नाही.*_

*_अंतिम ध्येय: विमुक्ती (मुक्ती)_*

_बुद्ध महालीला स्पष्ट करतात की, भिक्षूंचे अंतिम ध्येय हे *अविद्यानाश* करून *दुःखमुक्ती* प्राप्त करणे आहे. हेच *विमुक्ती* किंवा *निर्वाण* आहे. यासाठी साधकाला *अष्टांगिक मार्गाचे* (सम्यक दृष्टी, सम्यक संकल्प, सम्यक वाचा, सम्यक कर्मान्त, सम्यक आजीव, सम्यक व्यायाम, सम्यक स्मृती, सम्यक समाधी) पालन करावे लागते._

_*अष्टांगिक मार्ग आणि फलप्राप्ती*_

_बुद्ध अष्टांगिक मार्गाचे महत्त्व पुन्हा एकदा अधोरेखित करतात. हा मार्ग दुःखाच्या निवृत्तीसाठी आणि अंतिम ध्येय निर्वाण प्राप्त करण्यासाठी आवश्यक आहे. *ज्या उपासकाने या मार्गाचे पूर्णपणे पालन केले आहे, तोच खऱ्या अर्थाने दुःखातून मुक्त होतो.*_

_या सुत्तामध्ये बुद्धांनी आठ ध्यान (झान) अवस्थांचे वर्णन केले आहे, ज्या समाधीच्या विकासासाठी महत्त्वाच्या आहेत:_

१. *पहिले ध्यान (पथम् झान)*: एकांत, विचार आणि वितर्कयुक्त, परंतु प्रीती (आनंद) आणि सुखासह.

२. *दुसरे ध्यान (दुतियं झान)*: विचार आणि वितर्क शांत झाल्यावर, आंतरिक शांती आणि एकाग्रता, प्रीती आणि सुखासह.

३. *तिसरे ध्यान (ततियं झान)*: प्रीतीचा त्याग करून, उपेक्षा (उदासीनता) आणि स्मृतीसह, सुखाचा अनुभव.

४. *चौथे ध्यान (चतुत्थं झान)*: सुख आणि दुःख दोन्हीचा त्याग करून, उपेक्षा आणि शुद्ध स्मृतीसह.

५. *आकासानंचायतन (अनंत आकाश)*: आकाश अनंत आहे अशा भावनेवर लक्ष केंद्रित करणे.

६. *विज्ञानानंचायतन (अनंत विज्ञान)*: विज्ञान अनंत आहे अशा भावनेवर लक्ष केंद्रित करणे.

७. *आकिंचन्यायतन (काहीही नाही)*: काहीही अस्तित्वात नाही अशा भावनेवर लक्ष केंद्रित करणे.

८. *नेवसञ्ञानासञ्ञायतन (नाही संज्ञा, नाही असंज्ञा)*: जिथे संज्ञा (बोध) आणि असंज्ञा (अबोध) दोन्ही नाहीत अशी अवस्था.

_या ध्यान अवस्थांच्या अभ्यासाने उपासक आपले मन शुद्ध करतो आणि अंतिम विमुक्तीसाठी तयार होतो._

_*डॉ बाबासाहेब आंबेडकर यांनी ह्या सुताचा आपल्या ग्रंथात वापर केला आहे का? बुद्ध आणि त्यांचा धम्म या ग्रंथा मधील कोणत्या खंडात ?*_

                    _डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांनी *"दीघ निकाय"मधील "महालीसुत्त"* चा उल्लेख *"बुद्ध आणि त्यांचा धम्म"* या ग्रंथात केला आहेया सुत्ताचा संदर्भ विशेषतः तिसऱ्या खंडात, "भगवान बुद्धांनी काय शिकविले" (Book III – What the Buddha Taught) या भागात मिळतो._

*"बुद्ध आणि त्यांचा धम्म" मधील संदर्भ:*

१. *खंड:* *भाग ३ – भगवान बुद्धांनी काय शिकविले?* या प्रकरणात आंबेडकर सांगतात:  

     > _"बुद्धांनी महालीसुत्तात स्पष्ट केले आहे की ध्यानाचा उद्देश केवळ अलौकिक शक्ती (ऋद्धि) प्राप्त करणे नसून, मनाच्या मलिनतेचा नाश करून निर्वाण प्राप्त करणे हा आहे."_  

     - त्यांनी येथे *तीन ज्ञाने (तिविज्जा)* आणि *आसवखय* (क्लेशांचा नाश) या संकल्पनांची चर्चा केली आहे.

२. *प्रमुख विषय:*  

   - ध्यानाचा खरा हेतू *निर्वाण* आहे, न की दिव्यदृष्टी किंवा चमत्कार.  

   - *महालीसुत्त* हे बुद्धांच्या *प्रज्ञा (ज्ञान) आणि शील (नीती)* यावरील भराचे उदाहरण म्हणून वापरले आहे.  

*आंबेडकरांचा दृष्टिकोन:*

• _त्यांनी हे सुत्त *अंधश्रद्धा आणि चमत्कारांवरील बौद्धिक वर्चस्व* उल्लंघन करण्यासाठी वापरले._

• _*"बुद्ध आणि त्यांचा धम्म"* मध्ये बुद्धांच्या शिकवणीचे *वैज्ञानिक आणि तार्किक* स्वरूप सिद्ध करण्यासाठी अशा सुत्तांचा आधार घेतला आहे._  

_*महालीसुत्ताचे मुख्य मुद्दे*_

• *अंतिम ध्येय*: बुद्धधर्माचे अंतिम ध्येय दिव्य शक्ती प्राप्त करणे नसून, *अविद्यानाश* आणि *दुःखमुक्ती (निर्वाण)* आहे.

• *शील आणि समाधीचे महत्त्व*: दिव्य दृष्टी आणि दिव्य श्रवण यांसारख्या आध्यात्मिक शक्तींच्या विकासासाठी *शील (नैतिक आचरण)* आणि *समाधी (एकाग्रता/ध्यान)* मूलभूत आहेत.

• *अष्टांगिक मार्ग*: दुःखमुक्तीसाठी *अष्टांगिक मार्गाचे* पालन करणे आवश्यक आहे.

• *आध्यात्मिक प्रगतीचा क्रम*: शील, समाधी आणि प्रज्ञा (ज्ञान) हा आध्यात्मिक प्रगतीचा क्रम आहे.

• *सत्य आणि मिथ्या*: बुद्ध स्पष्ट करतात की, खऱ्या आध्यात्मिक प्रगतीसाठी केवळ ऐहिक शक्तींवर लक्ष केंद्रित करण्याऐवजी अंतिम सत्य आणि मुक्तीवर लक्ष केंद्रित करणे महत्त्वाचे आहे.

_महालीसुत्त हे स्पष्ट करते की, भगवान बुद्धांनी शिकवलेला मार्ग हा केवळ चमत्कारिक शक्तींच्या प्राप्तीसाठी नाही, तर तो *आंतरिक शुद्धीकरण, ज्ञान आणि दुःखातून पूर्णपणे मुक्त होण्यासाठी* आहे. दिव्य दृष्टी आणि दिव्य श्रवण यासारख्या शक्ती या मार्गातील उपउत्पादने असू शकतात, परंतु त्या कधीही अंतिम ध्येय नसतात._

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼

*_लेखन : - महेश कांबळे_*

*_दिनांक :- ०६/०६/२०२५_*

📜 *संदर्भ*:  

१. *"The Buddha and His Dhamma"* – डॉ. बी.आर. आंबेडकर  

२. *पाली तिपिटक*  

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼