कूटदन्तसुत्त

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼

*कूटदन्तसुत्त* 

*(Kūṭadanta Sutta)*  

https://mikamblemahesh.blogspot.com/2025/06/blog-post_5.html

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼

 *१. सुत्ताचा स्रोत आणि स्थान*  

- *पाली ग्रंथ*: *दीघ निकाय* या दीर्घ सुत्त पिटकातील ५ वे सुत्त आहे. हे सुत्त पालि भाषेत लिहिलेले असून, त्यामध्ये भगवान बुद्ध आणि कूटदंत ब्राह्मण यांच्यातील संवाद आहे. यामध्ये यज्ञ बलिदान. याची चर्चा केली जाते, आणि बुद्ध यज्ञ करण्यापेक्षा नैतिक व शील जीवन जगण्याचे महत्त्व पटवून देतात.

*२. सुत्ताचा ऐतिहासिक आणि तात्त्विक संदर्भ*  

- *ब्राह्मणीय परंपरेवर टीका*: या सुत्तात बुद्ध वैदिक यज्ञपद्धती विशेषतः *पशुबलि*. यावर टीका करतात.  

- *बौद्ध यज्ञसंकल्पना*: बुद्ध सांगतात, *"अहिंसक, नैतिक आणि मानसिक शुद्धीचा मार्ग हाच खरा यज्ञ."*  

- *ब्राह्मणांच्या गैरसमजावर प्रहार*: कर्मकांडांऐवजी *प्रज्ञा ज्ञान.* आणि *शील नैतिकता.* यांना महत्त्व दिले आहे.  

*३. सुत्ताची रचना आणि भाषाशैली*  

- *पद्यात्मक स्वरूपात* रचलेले.  

- *प्रश्नोत्तर पद्धत*: ब्राह्मण कूटदन्तचे प्रश्न आणि बुद्धांचे तर्कसंगत उत्तरे.  

- *उपमा आणि दृष्टांत*: यज्ञाच्या खऱ्या अर्थाचे स्पष्टीकरण देताना अनेक उदाहरणे दिली आहेत.  

*४. सुत्ताचा सविस्तर सारांश*  

 *अ. कूटदन्त ब्राह्मणाची शंका*  

- कूटदन्त बुद्धांना विचारतो:  

  - *"भंते, पूर्वीचे ऋषीमुनी अनेक मोठे यज्ञ करत. पण आज योग्य यज्ञपद्धत कोणती?"*  

  - *"पशुबलिदान, सोमरसपान यांना धार्मिक फल मिळते का?"*  

*ब्राह्मणाचा प्रश्न*:  

   - कूटदन्त नावाचा एक ब्राह्मण बुद्धांकडे येतो आणि विचारतो की, *"यज्ञ करण्याची योग्य पद्धत कोणती?"* तो अनेक यज्ञांचे वर्णन करतो, पण त्याला समाधानी उत्तर मिळत नाही.  

*बुद्धांचा उपदेश*:  

   - बुद्ध सांगतात की, *खरा यज्ञ म्हणजे हिंसा, लोभ आणि अज्ञान यांचा त्याग*.  

   - ते स्पष्ट करतात की पशुबळी देणाऱ्या यज्ञांपेक्षा *दान, शील नैतिकता., आणि मेधावी बुद्धी* हेच श्रेष्ठ यज्ञ आहेत.  

   - खऱ्या ब्राह्मणाला *क्रोध, मोह आणि अहंकार सोडून* ज्ञानी व्हावे लागते.  

 *आ. बुद्धांचे उत्तर – यज्ञाचे खरे स्वरूप*  

१. *पारंपारिक यज्ञांवर टीका*:  

   - "हिंसा, लोभ आणि अज्ञान यावर आधारित यज्ञ निरर्थक आहेत."  

   - "अशा यज्ञांना देव किंवा पितर प्रसन्न होत नाहीत."  

   - बुद्ध म्हणतात, *"अहिंसा, सत्य, त्याग आणि समाधान यांनी केलेला मानसिक यज्ञ हाच श्रेष्ठ आहे."*  

   - पशुहत्या करणाऱ्या यज्ञांना कोणतेही पुण्यफल लाभत नाही, तर *मन शुद्ध करणे हाच खरा धर्म*.  

२ . *खऱ्या यज्ञाचे लक्षण*:  

   - *दान दानशीलता.* – स्वार्थरहित देणगी.  

   - *शील नैतिकता.* – सत्य, अहिंसा, अस्तेय.  

   - *भावना मानसिक शुद्धता.* – मत्सर, क्रोध, लोभाचा त्याग.  

३ . *महायज्ञ उत्कृष्ट यज्ञ.*:  

   - *अध्यात्मयज्ञ*: ध्यान, विपस्सना सचेतनता..  

   - *ज्ञानयज्ञ*: प्रज्ञा ज्ञान. वाढवणे.  

 *इ. बुद्धांची कथा – राजा महाविजित याचा यज्ञ*  

- बुद्ध एका पूर्वजन्मीच्या राजाची कथा सांगतात:  

  - राजा महाविजित मोठा यज्ञ करतो, पण *हत्येऐवजी दान, सदाचार आणि समाधान* यावर भर देतो.  

  - याचा परिणाम म्हणून त्याचा प्रजांवर *शांतता आणि समृद्धी* लाभते.  

 *५. सुत्ताचे तात्त्विक शिकवण*  

१. *अहिंसा अप्पमाद.*:  

   - "हिंसेविना केलेला यज्ञ हाच श्रेष्ठ."  

२ . *नैतिक जीवन शील.*:  

   - "चांगुलपणा, सत्यनिष्ठा हेच देवत्वाकडे नेतात."  

३ . *ज्ञानाचे महत्त्व प्रज्ञा.*:  

   - "अंधश्रद्धेपेक्षा विवेक श्रेष्ठ."  

 *६. आधुनिक युगातील प्रासंगिकता*  

✅ *पर्यावरणवाद*: हिंसक यज्ञांऐवजी शांततेचा संदेश.  

✅ *समाजसुधारणा*: जातीय कर्मकांडांवर बुद्धांची टीका.  

✅ *वैयक्तिक विकास*: मानसिक शुद्धता आणि नैतिकतेवर भर.  

 *७. सुत्तातील महत्त्वाचे सुत्त*  

 *"न हिंसन्ति यज्ञकामा, न घातन्ति न पीडयन्ति।  दानं शीलं च मेधा च, एतो यज्ञो परो मतो॥"*  

 *अर्थ*:  

 *"यज्ञाची इच्छा असणाऱ्यांनी हिंसा करू नये, प्राण्यांना मारू नये. दान, नीती आणि ज्ञान हाच परम यज्ञ समजावा."*  

*कूटदन्तसुत्त Kūṭadanta Sutta. मध्ये वर्णन केलेले १६ प्रकारचे यज्ञ*  

*१६ यज्ञांची यादी आणि त्यावर बुद्धांची टीका*  

*१. अग्निष्टोम यज्ञ*  

- *वैदिक पद्धत*: सोमरस मादक पेय. चढवून अग्नीला आहुती दिली जाते.  

- *बुद्धांची टीका*: मादक पदार्थांचा वापर हा अध्यात्माला विरोधी.  

*२. अत्यग्निष्टोम यज्ञ*  

- *वैदिक पद्धत*: अग्निष्टोमपेक्षा अधिक भव्य आणि खर्चिक.  

- *बुद्धांची टीका*: ऐश्वर्याचा गर्व हा मोक्षाच्या मार्गात अडथळा.  

*३. वाजपेय यज्ञ*  

- *वैदिक पद्धत*: राजा स्वतःच्या सत्तेच्या प्रदर्शनासाठी करत असे.  

- *बुद्धांची टीका*: हे अहंकाराचे प्रतीक, समाजातील विषमता वाढवते.  

*४. राजसूय यज्ञ*  

- *वैदिक पद्धत*: राज्याभिषेकाच्या वेळी केले जाणारे यज्ञ.  

- *बुद्धांची टीका*: राजकीय सत्तेचे धर्मीकरण हे अनैतिक.  

*५. सर्वमेध यज्ञ*  

- *वैदिक पद्धत*: *१०० घोडे, १०० गाई, १०० मनुष्ये* यांची बलिदाने दिली जात.  

- *बुद्धांची टीका*: ही मानवी आणि प्राण्यांच्या हत्येची घोर प्रथा.  

*६. नरमेध यज्ञ*  

- *वैदिक पद्धत*: मानवी बलिदान विशेषतः शूद्र/दलित..  

- *बुद्धांची टीका*: हिंसक आणि अमानुष प्रथा.  

*७. अश्वमेध यज्ञ*  

- *वैदिक पद्धत*: घोड्याची बलिदान देऊन राज्यविस्तार केला जात असे.  

- *बुद्धांची टीका*: प्राण्यांच्या वेदना आणि युद्धप्रवृत्तीला प्रोत्साहन.  

*८. गोमेध यज्ञ*  

- *वैदिक पद्धत*: गायींची हत्या करून देवतांना आहुती.  

- *बुद्धांची टीका*: गाय ही उपयुक्त प्राणी, तिची हत्या पाप.  

*९. अग्निचयन यज्ञ*  

- *वैदिक पद्धत*: अग्नीच्या ढिगारे बनवून त्याची पूजा.  

- *बुद्धांची टीका*: निरर्थक आणि वेळेचा अपव्यय.  

*१०. पुरुषमेध यज्ञ*  

- *वैदिक पद्धत*: पुरुषाचे विशेषतः दास. बलिदान.  

- *बुद्धांची टीका*: मानवाधिकारांचे उल्लंघन.  

*११. सत्रयज्ञ*  

- *वैदिक पद्धत*: दीर्घकाळ १२ वर्षे. चालणारे यज्ञ.  

- *बुद्धांची टीका*: संसाधनांचा अपव्यय आणि सामान्य जनतेवर बोजा.  

*१२. अध्वर्यु यज्ञ*  

- *वैदिक पद्धत*: विशेष ब्राह्मणांकडून केले जाणारे जटिल कर्मकांड.  

- *बुद्धांची टीका*: केवळ ब्राह्मणांना फायदा, सामान्यांना वंचित ठेवणे.  

*१३. पाकयज्ञ*  

- *वैदिक पद्धत*: अन्न शिजवून देवतांना अर्पण.  

- *बुद्धांची टीका*: अन्न देवतांऐवजी गरजूंना द्यावे.  

*१४. सौत्रामणी यज्ञ*  

- *वैदिक पद्धत*: सोमरस पिऊन केलेले यज्ञ.  

- *बुद्धांची टीका*: मद्यपान हे अधःपतनाचे कारण.  

*१५. प्रायश्चित्त यज्ञ*  

- *वैदिक पद्धत*: पापे पुसण्यासाठी केलेले यज्ञ.  

- *बुद्धांची टीका*: पापाची परतफेड यज्ञाने होत नाही, तर कर्माने होते.  

*१६. श्राद्ध यज्ञ*  

- *वैदिक पद्धत*: पितरांसाठी केलेले अन्नदान.  

- *बुद्धांची टीका*: मृतांऐवजी जिवंत गरजूंना मदत करावी.  

*बुद्धांचा पर्यायी यज्ञ महायज्ञ.*  

बुद्धांनी वरील १६ यज्ञांऐवजी *तीन श्रेष्ठ यज्ञ* सुचवले:  

१. *दानयज्ञ*: गरजूंना अन्न, वस्त्र, औषध देणे.  

२. *शीलयज्ञ*: नैतिक आचरण अहिंसा, सत्य..  

३. *भावनायज्ञ*: मनाची शुद्धता मेत्ता, करुणा..  

 *डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर आणि कूटदन्तसुत्त*  

         _डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांनी बौद्ध धर्माच्या अभ्यासात *कूटदन्तसुत्त* या सुत्ताचा उल्लेख केला आहे आणि त्याच्या तात्त्विक संदेशाचा वापर केला आहे, विशेषतः *ब्राह्मणवादी कर्मकांड, जातीय असमता आणि हिंसक यज्ञपद्धतींवर* टीका करताना.  डॉ. आंबेडकर म्हणतात, *"ही १६ यज्ञे जातीय असमता आणि हिंसेचे प्रतीक आहेत. बुद्धांनी याला 'अविद्येचा खेळ' म्हटले आहे."*  

- त्यांच्या मते, *बौद्ध धर्माचा महायज्ञ दान, शील, भावना. हा समतावादी आणि विज्ञाननिष्ठ मार्ग आहे.*_  

 *१. आंबेडकरांच्या लेखनातील संदर्भ*  

 *(अ) "The Buddha and His Dhamma" (१957) या ग्रंथात*  

- या ग्रंथात आंबेडकर स्पष्ट करतात की, *बुद्धांनी वैदिक यज्ञविधींना विरोध केला* आणि *अहिंसा, समता आणि तर्कशुद्ध धर्म* यावर भर दिला.  

- *कूटदन्तसुत्त* हे यासाठी एक महत्त्वाचे उदाहरण आहे, कारण यात बुद्ध *पशुबलि आणि ब्राह्मणीय कर्मकांडांना निरर्थक* ठरवतात.  

 *(आ) "Revolution and Counter-Revolution in Ancient India" (रचना अधुरी)*  

- या लेखात आंबेडकर म्हणतात:  

 *"बुद्धांनी कूटदन्तसुत्तात स्पष्ट केले की, खरा धर्म म्हणजे शुद्ध आचरण, दान आणि ज्ञान. हिंसक यज्ञांना कोणतेही स्थान नाही."*  

- हा विचार आंबेडकरांच्या *सामाजिक न्याय* आणि *कर्मकांडविरोधी* भूमिकेशी जुळतो.  

 *२. आंबेडकरांच्या भाषणांतील उल्लेख*  

- *१९५० च्या दशकातील भाषणांमध्ये* ते सांगत:  

- *"ब्राह्मणीय धर्माने यज्ञांच्या नावाखाली हिंसा आणि जातीय भेदभाव केला. पण बुद्धांनी कूटदन्तसुत्तात हीच गोष्ट नाकारली."*  

- *नागपूर धर्मांतर (१९५६)* च्या वेळी त्यांनी हे सुत्त उद्धृत केले, ज्यामुळे दलित समुदायाला *बौद्ध धर्माची नैतिक श्रेष्ठता* समजली.  

 *३. कूटदन्तसुत्त आणि आंबेडकरवादी विचार*  

१. *कर्मकांडविरोध*:  

   - आंबेडकरांना हे सुत्त महत्त्वाचे वाटले, कारण यात *"अंधश्रद्धेऐवजी तर्क"* यावर भर आहे.  

२. *समतावाद*:  

   - बुद्धांनी ब्राह्मणाला सांगितले की, *"जन्माने नव्हे, कर्माने ब्राह्मण"* – हा विचार आंबेडकरांच्या *जातिविरोधी चळवळीशी* सुसंगत आहे.  

३. *अहिंसा आणि बौद्ध नैतिकता*:  

   - कूटदन्तसुत्तातील *"दान, शील, भावना"* ही तत्त्वे आंबेडकरांच्या *धम्मचक्र प्रवर्तनाशी* जुळतात.  

 *निष्कर्ष*  

- *आंबेडकर कूटदन्तसुत्ताला एक सामाजिक-धार्मिक क्रांतीचे साधन* मानतात.  

- हे सुत्त *ब्राह्मणवादी हिंसा, जातीय भेदभाव आणि अंधश्रद्धा* यावर प्रहार करते, म्हणून ते आंबेडकरांच्या विचारप्रणालीत महत्त्वपूर्ण आहे.  

- *"The Buddha and His Dhamma"* मध्ये थेट उल्लेख नसला तरी, या सुत्ताचा आशय आंबेडकरवादी दृष्टिकोनात स्पष्टपणे दिसतो.  

- कूटदन्तसुत्त हे *बौद्ध धर्माच्या अहिंसा, करुणा आणि तर्कशुद्धतेचे* एक उत्कृष्ट उदाहरण आहे. यात *कर्मकांडांपेक्षा आंतरिक शुद्धतेला* महत्त्व दिले आहे. आजच्या काळातही हे सुत्त *वैज्ञानिक दृष्टिकोन, नैतिकता आणि सामाजिक प्रबोधन* यासाठी प्रेरणादायी आहे.  

- बुद्धांच्या मते, खरे यज्ञ म्हणजे माणुसकी, दान, शील, सेवा आणि करुणा. सोळा यज्ञ हे प्रत्यक्षात "नैतिक व समाजोपयोगी कृती" आहेत – पारंपरिक वैदिक यज्ञांपेक्षा वेगळे, अधिक व्यावहारिक आणि अहिंसात्मक.

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼

*_लेखन : - महेश कांबळे_*

*_दिनांक :- ०५/०६/२०२५_*

📜 *संदर्भ*:  

१. *"The Buddha and His Dhamma"* – डॉ. बी.आर. आंबेडकर  

२. *"Dr. Ambedkar and Buddhism"* – संपादक: सुरेंद्र जोंधळे  

३. *"Revolution and Counter-Revolution in Ancient India"* (अपूर्ण ग्रंथ)  

४. पाली तिपिटक 

५. "बुद्धवचन" मराठी अनुवाद – ले. डॉ. भिक्षु आनंद. 

६. "The Sutta Nipāta" Trans. by Ven. Bhikkhu Bodhi.

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼