🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼
*सामञ्ञफलसुत्त (Sāmaññaphala Sutta) –*
https://mikamblemahesh.blogspot.com/2025/06/blog-post_4.html
🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼
_हे सूत्त *दीघ निकायातील सीलक्खन्धवग्गपाळि मधील दोन क्रमांकाचे सूत्त आहे.* या सुत्ताचे सारांश स्वरूपात माहिती पुढीलप्रमाणे:_
*सुत्ताची पार्श्वभूमी*
_मगध प्रांतातील राजगृह येथील जेतवन विहारामध्ये बुद्धांनी राजा अजातशत्रूस हा उपदेश दिला आहे. *अजातशत्रु* (मगधाचा राजा, ज्याने आपल्या वडिलांचा वध केला) रात्री झोपेत येण्यास असमर्थ होता (पितृहत्येच्या पापाच्या खंतमुळे)._
*"कोणत्या तपस्वी किंवा ब्राह्मणाला भेटून आपल्या मनाला शांती मिळेल?"*
_त्याची ही अवस्था पाहून *राजवैद्य जीवक (जो राजाचा मित्र होता)* याने राजाला सल्ला दिला की, तुम्ही ह्यावेळी *बुद्धांना* जाऊन भेटा आणि तो ५०० अनुयायांसह जेतवनाला गेला._
*(अ) बुद्धांशी संवाद*
राजाने बुद्धांना विचारले:
*"भंते, संन्यस्त जीवन जगणाऱ्या श्रमणांना (बौद्ध भिक्खूंना) इहलोकी कोणते प्रत्यक्ष फळ दिसते?"*
*बुद्धांचे उत्तर – तीन चरणांत साधना*
बुद्धांनी स्पष्ट केले की *संघजीवनाचे फळ (सामञ्ञफल)* हे *तीन चरणांत* मिळते:
*(१) सील (नैतिकता) – प्रारंभिक फळ*
*पंचशीलाचे पालन:*
१. प्राणिहिंसा न करणे.
२. चोरी न करणे.
३. कामविकार टाळणे.
४. खोटे न बोलणे.
५. मद्य-मादक द्रव्ये टाळणे.
*इंद्रियसंयम:* डोळे, कान, नाक, जीभ, शरीर आणि मन यावर नियंत्रण.
*सतर्क जीवन:* प्रत्येक कृतीत सजगता.
*फळ:* निर्मळ अंतःकरण, पापाचा त्याग, नैतिक सुरक्षितता.
*(२) समाधी (एकाग्रता) – मध्यम फळ*
*विवेकपूर्ण निवड:* एकांतात राहून इंद्रियविषयांपासून दूर राहणे.
*पंच नीवरणांचा त्याग:*
१. कामच्छंद (वासना)
२. व्यापाद (द्वेष)
३. थीन-मिद्ध (आळस)
४. उद्धच्च-कुक्कुच्च (अस्थिरता)
५. विचिकित्सा (संशय)
*ध्यान चार स्तर:*
१. प्रीती-सुखाचा अनुभव.
२. एकाग्रता (वितर्क-विचार शांत होणे).
३. समतोलपणा (उपेक्षा).
४. शुद्ध सुख-दुःखातीत अवस्था.
*फळ:* अंतर्मनाची शुद्धता, दिव्य आनंदाची प्राप्ती.
*(३) ञाण-दस्सन (ज्ञान-दर्शन) – अंतिम फळ*
- **विपस्सना (अंतर्दृष्टी):**
- शरीर, भावना, मन आणि धम्म यांचे निरीक्षण.
- **अभिञ्ञा (अलौकिक शक्ती):**
१. पूर्वजन्माचे स्मरण.
२. दिव्यदृष्टी (कर्मफल पाहणे).
३. आसवांचा नाश (किलेसांचा अंत).
*चार आर्य सत्यांचे ज्ञान:*
१. दुःख (जगातील वेदना).
२. समुदाय (दुःखाची कारणे).
३. निरोध (दुःखाचा अंत).
४. मार्ग (दुःखनिरोधाचा मार्ग – अष्टांगिक मार्ग).
*फळ:* अर्हत्पद, संसारचक्रातून मुक्ती.
_डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांनी आपल्या पुस्तक *"The Buddha and His Dhamma"* मध्ये *सामञ्ञफलसुत्त (Sāmaññaphala Sutta)* चा उल्लेख केला आहे. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांनी हे सुत्त बौद्ध तत्त्वज्ञान आणि संघाच्या महत्त्वाचे उदाहरण म्हणून वापरले आहे. त्यांच्या पुस्तकातील *भाग ४: धम्माचा संदेश* येथे या सुत्ताचा संदर्भ आढळतो, ज्यामध्ये बुद्धांच्या शिकवणीतील नैतिकता, ध्यान आणि ज्ञानप्राप्तीच्या मार्गाचे विवेचन केले आहे. डॉ बाबासाहेब आंबेडकर यांनी हे सुत्त बौद्ध धम्माच्या सामाजिक आणि नैतिक पैलूंचे दर्शन घडवण्यासाठी वापरले आहे. त्यांच्या मते, बुद्धांची शिकवण केवळ आध्यात्मिक नसून ती समतावादी आणि तर्कसंगत समाजनिर्मितीचा भाग आहे._
_भगवंतांनी ह्या उपदेशात विपश्यनेसोबत इतर प्रमुख मुद्द्यांवर भाष्य केले आहे, *ज्यांना हे सूत्त अभ्यासाचे असल्यास त्यांनी जरूर अभ्यासावे.* आपण ह्या सूत्ता मधील फक्त *विपश्यना* ह्यावर थोडक्यात माहिती घेणार आहोत._
*ध्यान – सामञ्ञफलसुत्तामध्ये*.......*ध्यानाच्या चार अवस्था* यांचे सविस्तर वर्णन आहे. हे ध्यान *समाधी (एकाग्रता) प्राप्त करण्याचा मार्ग* दर्शवते आणि बौद्ध साधनेचा महत्त्वाचा भाग आहे.
*१. ध्यानाच्या चार अवस्था*
बुद्धांनी राजा अजातशत्रुला सांगितले की, *"भिक्खू इंद्रियसंयम, सतर्कता आणि समाधी साधून ध्यानाच्या चार अवस्थांत प्रवेश करतो."*
*(१) पहिले ध्यान*
*अवस्था:*
- विषयांपासून दूर राहून *वितर्क (प्रारंभिक विचार)* आणि *विचार (सूक्ष्म चिंतन)* सहित.
- *प्रीती (आनंद)* आणि *सुख* निर्माण होते.
- *उदाहरण:*
> _*"सो अप्पनकेन एव कायेन पीतिमन सुखं च पटिसंवेदेति."*_
_("तो आपल्या शरीराला आनंद आणि सुखाने भरून टाकतो.")_
*(२) दुसरे ध्यान*
- *अवस्था:*
- *वितर्क-विचार शांत* होतात.
- मन *एकाग्र* होते, *अंतर्मनाची प्रीती* आणि *सुख* वाढते.
- *उदाहरण:*
> _*"अज्झत्तं सम्पसादनं चेतसो एकोदिभावं."*_
_("अंत:करण शांत होऊन मन एकरूप होते.")_
*(३) तिसरे ध्यान*
- *अवस्था:*
- *प्रीतीचा त्याग* करून *समतोल मन* (उपेक्षा) प्राप्त होते.
- *शुद्ध सुख* अनुभवते.
- *उदाहरण:*
> _*"उपेक्खको च विहरति सतो च सम्पजानो, सुखं च कायेन पटिसंवेदेति."*_
_("तो उपेक्षेने राहतो, सजग असतो आणि शरीराला सुख अनुभवते.")_
*(४) चौथे ध्यान*
- *अवस्था:*
- *सुख-दुःखाचा अंत* होतो.
- मन *पूर्णपणे शुद्ध* आणि *समतोल* होते.
- *उदाहरण:*
> _*"सुखस्स च पहाना दुक्खस्स च पहाना."*_
_("सुख आणि दुःख या दोन्हीचा त्याग केल्याने शुद्ध समाधी प्राप्त होते.")_
*२. ध्यानाचे महत्त्व*
१. *नीवरणांचा नाश:* काम, द्वेष, आळस, चंचलता आणि संशय या * ५ अडथळ्यांवर* मात.
२. *मनःशांती:* ध्यानामुळे मन *निर्मळ* आणि *निर्विकार* होते.
३. *विपस्सनेचा पाया:* ध्यानातून *अंतर्दृष्टी (विपस्सना)* जागृत होते.
*सामञ्ञफलसुत्ताच्या संदर्भात समाधी*
- हे ध्यान *समाधीचा भाग* आहे, जे *सामञ्ञफल (संघजीवनाचे फळ)* प्राप्त करण्यासाठी आवश्यक आहे.
- बुद्ध सांगतात:
> _*"एवं समाहिते चित्ते परिसुद्धे परीयोदाते..."*_
("अशा प्रकारे समाधिस्थ मन शुद्ध झाल्यावर...")
- *अंतिम फळ:* ध्यानामुळे *अभिञ्ञा (अलौकिक ज्ञान)* आणि *निब्बाण* प्राप्त होते.
-*राजा अजातशत्रुची प्रतिक्रिया*
- राजा म्हणाला:
*"भंते, जर मी हे सामञ्ञफल आधी ऐकले असते, तर मी पितृहत्या केलीच नसती!"*
- बुद्धांनी उत्तर दिले:
*"राजा, तू तुझ्या पापाची कबुली दिलीस, ते पुण्य आहे. पश्चात्ताप करून धम्माचरण केल्यास तुला मुक्ती मिळेल."*-
===========
*निष्कर्ष*
सामञ्ञफलसुत्तानुसार, **ध्यान बौद्ध साधनेचा अटळ भाग आहे*. ते *मनाची शुद्धता, एकाग्रता आणि अंतिमतः निब्बाण* प्राप्त करून देते.
> _*"समाधिमा योगी स्थिर, तोच खरा ज्ञानी."*_
> — धम्मपद
===========
*सुत्ताचे तात्पर्य आणि शिकवण*
१. *पाप आणि प्रायश्चित्त:* अजातशत्रुची कथा सांगते की पश्चात्तापाने मन शुद्ध होते.
२. *बौद्ध साधनेची पद्धत:* शील → समाधी → प्रज्ञा हा क्रम महत्त्वाचा.
३. *संघजीवनाचे महत्त्व:* गृहत्यागी जीवनाला प्रत्यक्ष फळे आहेत.
४. *तत्त्वज्ञानांचा खंडन:* इतर ६ तत्त्वज्ञानी (जैन, आजीवक इ.) यांच्या मतांचे खंडन करून बुद्ध धम्माचे श्रेष्ठत्व सिद्ध केले.
५. ह्या सुत्तात *बौद्ध धम्माचा संपूर्ण मार्ग* स्पष्ट केला आहे. *नैतिकता, ध्यान आणि ज्ञान* या तीन पायांवर निब्बाणाची प्राप्ती होते, हे राजा अजातशत्रुसह सर्वांना समजावले आहे.
🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼
*संदर्भ आणि अभ्याससाहित्य*
- *पाली साहित्य:* दीघ निकाय, सीलक्खन्धवग्गपाळि
- *अनुपिटक:** बुद्धघोषकृत *सुमंगलविलासिनी*.
- *मराठी साहित्य:** "दीघ निकाय" (लोकवाङ्मय गृह प्रकाशन).
- *धम्मपद*
- *The Buddha & His Dhamma*
*_लेखन : - महेश कांबळे_*
*_दिनांक :- ०४/०६/२०२५_*
🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼
No comments:
Post a Comment