आम्रपाली: एक संक्षिप्त परिचय

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼

*_आम्रपाली: एक संक्षिप्त परिचय_*

https://mikamblemahesh.blogspot.com/2025/06/blog-post_10.html

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼

 _थेरीगाथा हा पाली साहित्यातील एक महत्त्वाचा भाग आहे, ज्यात भिक्षुणींनी (थेरींनी) रचलेल्या कवितांचा संग्रह आहे. या कविता त्यांच्या आध्यात्मिक अनुभवांचे, त्यागाचे आणि निर्वाणाच्या प्राप्तीचे वर्णन करतात. थेरीगाथातील थेरी आम्रपालीबद्दल पाली सुत्तांच्या आधारे सविस्तर माहिती खालीलप्रमाणे आहे:_

_*आम्रपाली: एक संक्षिप्त परिचय*_

_आम्रपाली (पाली: Ambapālī), ही बुद्धकाळातील वैशालीची एक अत्यंत प्रसिद्ध आणि प्रभावशाली गणिका (नगरवधू) होती. तिच्या सौंदर्यामुळे, बुद्धीमत्तेमुळे आणि संपत्तीमुळे तिचे नाव दूरवर पसरले होते. ती केवळ एक गणिका नव्हती, तर एक कुशल नृत्यांगना, संगीतकार आणि कलाप्रेमी होती. तिच्याकडे वैशालीच्या राजकीय आणि सामाजिक जीवनात मोठा प्रभाव होता._ 

_*पाली परंपरेनुसार, आम्रपालीच्या आई-वडिलांची माहिती नाही, परंतु ज्या लोकांनी आम्रपालीचे पालनपोषण केले, त्यांना ती एका आंब्याच्या झाडाखाली मिळाली होती. यामुळे तिचे नाव आम्रपाली ठेवण्यात आले.* ती दिसायला खूप सुंदर होती, तिचे डोळे मोठे-मोठे आणि काया अत्यंत आर्कषक होती. जो कोणी तिला पाहत होता त्याची दृष्टी तिच्यावर खिळून राहत होती._ 

_आम्रपाली ही अनाथ कन्या जसजशी मोठी होऊ लागली तसतशी तिच्या अप्रतिम सौंदर्याची, लालित्याची, कौशल्याची व मोहकतेची ख्याती चारही दिशांना पसरू लागली. प्रतिष्ठित घराण्यांतील अनेक सरदार, नामदार तरुणांना तिचे आकर्षण वाटू लागले. तिच्यावरून *वैशाली नगरीत अराजक नको म्हणून मग तिला वैशालीच्या प्रमुख गणिकापदी नियुक्त करण्यात आले.* अनेक राजपुरुष, सरदार, धनवान तिच्या महाली पाहुणचार घेत. आपल्या रसरशीत लावण्याने व अदाकारीने आम्रपाली सर्व लब्धप्रतिष्ठितांची हृदये काबीज करत असे. यामुळे तिला अफाट संपत्ती आणि सामाजिक प्रतिष्ठा मिळाली, जी त्या काळात इतर स्त्रियांना सहसा मिळत नव्हती._ 

_तिच्याकडे प्रचंड संपत्ती होती, ज्यात सुंदर आम्रवन (आंबाचे उद्यान), अनेक दास-दासी आणि आलिशान रथ यांचा समावेश होता. वैशालीतील अनेक राजकुमार आणि धनाढ्य लोक तिच्या सहवासासाठी उत्सुक असत. तिच्या निवासाला एक प्रकारचा राजवाडाच मानले जात असे._ 

_तिच्या सौंदर्याची कीर्ती ऐकून वैशालीशी शत्रुत्व असलेल्या *मगधाच्या बिंबिसार* राजालाही आपले कुतूहल आवरता आले नाही. त्याने वैशालीवर हल्ला केला आणि काही दिवस आम्रपालीच्या महाली पांथस्थाच्या छद्मवेषात आश्रय घेतला. बिंबिसार राजा हा एक उत्तम कलावंत, कलासक्त व संगीतज्ञ होता. बघता बघता बिंबिसार व आम्रपाली एकमेकांच्या प्रेमात पडले. पण जेव्हा आम्रपालीला त्याचे खरे रूप कळले तेव्हा तिने त्याला तिथून जाण्याची व चालू युद्ध समाप्त करण्याची विनंती केली. प्रेमात बुडालेल्या बिंबिसाराने आम्रपालीच्या इच्छेचा मान राखून युद्ध संपवले. त्याच्या ह्या कृतीने वैशाली नगरीच्या नागरिकांनी त्याची भ्याड राजा म्हणून हेटाळणी केली. ह्या सर्व प्रकारात आम्रपालीने आपल्या नगरीशी इमान राखले._

_*पाली सुत्तांमधील आम्रपालीचा उल्लेख:*_

_आम्रपालीचा उल्लेख अनेक पाली सुत्तांमध्ये आढळतो, विशेषतः *महापरिनिब्बान सुत्त (दीर्घनिकाय १६)* आणि *विनयपिटक (महावग्ग)* मध्ये. या सुत्तांमध्ये तिच्या जीवनातील काही महत्त्वाचे प्रसंग आणि तिने बुद्धांना कसे दान दिले याचे वर्णन आहे._

१. *महापरिनिब्बान सुत्त:* _या सुत्तामध्ये असे वर्णन आहे की बुद्ध आपल्या भिक्षुसंघासह वैशालीच्या आम्रवन (आम्रपालीच्या बागेत) येथे पोहोचले. आम्रपालीला बुद्धांच्या आगमनाची माहिती मिळाली. तिने आपला आलिशान रथ तयार केला आणि अत्यंत उत्साहाने बुद्धांना भेटायला गेली. ती बुद्धांच्या दिशेने निघाली, तिचा रथ आणि तिचा थाट पाहून लोक थक्क झाले._

२. *आदरपूर्वक निमंत्रण:* _बुद्धांच्या सान्निध्यात पोहोचल्यावर आम्रपाली रथातून उतरली, बुद्धांना अभिवादन केले आणि त्यांच्या समोर बसली. तिने बुद्धांना आणि त्यांच्या भिक्षुसंघाला दुसऱ्या दिवशी आपल्या निवासस्थानी भोजनासाठी आमंत्रित केले._

३. *बुद्धांचे निमंत्रण स्वीकारणे:* _बुद्धांनी शांतपणे तिचे निमंत्रण स्वीकारले._

*_लिच्छवींचा ईर्ष्या आणि आम्रपालीचा दृढनिश्चय:_*

• _वैशालीचे शक्तिशाली लिच्छवी राजकुमारही बुद्धांना आपल्या नगरात भोजनासाठी आमंत्रित करण्याच्या तयारीत होते. तेही आपले सुंदर रथ घेऊन बुद्धांना भेटायला आले._
• _मार्गात त्यांना आम्रपाली दिसली, तिने आपल्या आम्रवृक्षाच्या बागेतून बुद्धांना निमंत्रण दिल्याचे तिने सांगितले. हे ऐकून लिच्छवींना धक्का बसला, कारण त्यांना वाटले होते की तेच बुद्धांना पहिले निमंत्रण देतील. त्यांनी आम्रपालीला तिच्या निमंत्रणाचे हक्क विकत घेण्याचा प्रयत्न केला._
• _लिच्छवींनी आम्रपालीला म्हटले, "अगं आम्रपाली, तू हे निमंत्रण आम्हांला विकशील का? आम्ही तुला लाखो रुपये देऊ." पण आम्रपालीने अत्यंत दृढतेने नकार दिला._ 

*_आम्रपालीचे भिक्षुणी जीवन (थेरीगाथा):_*

• _आम्रपालीने हळूहळू सांसारिक जीवनातील मोह आणि अनित्यतेचा अनुभव घेतला. बुद्धांच्या शिकवणीचा तिच्या मनावर खोल परिणाम झाला._
• *संवेग (आध्यात्मिक धक्का):* _थेरीगाथेतील तिच्या कवितांमधून हे स्पष्ट होते की तिने आपल्या तरुणपणीचे सौंदर्य आणि ऐश्वर्य पाहिले होते. पण जसजशी ती वृद्ध झाली, तिचे शरीर बदलायला लागले. तिने स्वतःच्या शरीरातील वृद्धत्व, रोग आणि अनित्यतेचा अनुभव घेतला. तिच्या सुंदर केसांना पांढरे केस येऊ लागले, तिचे दात पडले, त्वचा सुरकुतली. हे बदल तिला संसाराच्या अनित्यतेची जाणीव करून देणारे ठरले._
• *प्रव्रज्या (भिक्षुणी होणे):* _या संवेगातून प्रेरित होऊन तिने अखेरीस भिक्षुणी म्हणून प्रव्रज्या घेतली. तिने आपले ऐश्वर्य, संपत्ती आणि सामाजिक स्थान सोडून दिले आणि बौद्ध संघाचा भाग बनली._
• *निर्वाणाची प्राप्ती:* _थेरीगाथेमध्ये आम्रपालीची एक कविता आहे (गाथा २८२-२९१). यात ती आपल्या पूर्वीच्या जीवनातील वैभवाचे आणि नंतरच्या आध्यात्मिक शांततेचे वर्णन करते. ती आपल्या कवितेत म्हणते:_ 

*“काळका भमरवण्णसादिसा, वेल्लितग्गा मम मुद्धजा अहुं.*

*ते जराय साणवाकसादिसा, सच्चवादिवचनं अनञ्ञथा.*

माझे केस पूर्वी काळसर मधमाशीप्रमाणे होते, कुरळे व चमकदार. आता ते वृद्धत्वामुळे करडे आणि विरळ झाले आहेत. हे सगळं खरे आहे – सत्यवचन कधीही खोटं ठरत नाही.

*“वासितोव सुरभी करण्डको, पुप्फपूर मम उत्तमङ्गजो* 

*तं जरायथ सलोमगन्धिकं, सच्चवादिवचनं अनञ्ञथा.*

पूर्वी माझ्या डोक्याला सुवासिक फुलांनी भरलेली टोपलीसारखा गंध दरवळत असे. आता तो गंध नाहीसा झाला – वृद्धत्वामुळे सर्वच बदलले आहे.

हे सत्यच आहे – सत्य हे नेहमीच तसंच राहतं.

*“काननंव सहितं सुरोपितं, कोच्छसूचिविचितग्गसोभितं.* 

*तं जराय विरलं तहिं तहिं, सच्चवादिवचनं अनञ्ञथा.*

पूर्वी माझा चेहरा रंगीबेरंगी फुलांनी भरलेल्या बागेसारखा तेजस्वी होता. आता वृद्धत्वामुळे तो चेहरा हरवलेला, विरळ आणि फिकट झाला आहे.

हे सत्यच आहे – सत्याला पर्याय नसतो.

*“कण्हखन्धकसुवण्णमण्डितं, सोभते सुवेणीहिलङ्कतं.*

*तं जराय खलितं सिरं कतं, सच्चवादिवचनं अनञ्ञथा.*

पूर्वी मी सुंदर केस गुंफून, दागिन्यांनी सजवलेली असे. आता वृद्धत्वाने माझं डोकं थकलंय, केस सैल झाले आहेत.

हे सत्यच आहे – सत्य बदलत नाही.

*“चित्तकारसुकताव लेखिका, सोभरे सु भमुका पुरे मम.*

*ता जराय वलिभिप्पलम्बिता, सच्चवादिवचनं अनञ्ञथा.*

पूर्वी माझी भुवया, रेखाचित्रकाराने काढल्यासारख्या आकर्षक होत्या. आता त्या वृद्धत्वामुळे सैल पडल्या आहेत.

हे सत्यच आहे – सत्य नेहमी अचूक असते.

 *“भस्सरा सुरुचिरा यथा मणी, नेत्तहेसुमभिनीलमायता.*

 *ते जरायभिहता न सोभरे, सच्चवादिवचनं अनञ्ञथा.*

माझे डोळे जसे निळसर मणी असतात तसे तेजस्वी होते. आता वृद्धत्वामुळे ते तेज हरवलं आहे.

हे सत्यच आहे – सत्य चुकीचं ठरत नाही.

*“सण्हतुङ्गसदिसी च नासिका, सोभते सु अभियोब्बनं पति.*

*सा जराय उपकूलिता विय, सच्चवादिवचनं अनञ्ञथा.*

माझी नाकासारखी नाक अगदी सुडौल आणि सुंदर होती. आता ते वृद्धत्वामुळे वाकलेलं, वळलेलं वाटतं.

हे सत्यच आहे – सत्य हे निश्चित आहे.

 *“कङ्कणं व सुकतं सुनिट्ठितं, सोभरे सु मम कण्णपाळियो.*

*ता जराय वलिभिप्पलम्बिता, सच्चवादिवचनं अनञ्ञथा.*

माझे कान दागिन्यांनी सुशोभित होते, ते शोभिवंत दिसत होते. आता वृद्धत्वामुळे ते सैल, सडलेले झाले आहेत.

हे सत्यच आहे – सत्य कधीच विसरता येत नाही.

*“पत्तलीमकुलवण्णसादिसा, सोभरे सु दन्ता पुरे मम.*

*ते जराय खण्डिता चासिता,  सच्चवादिवचनं अनञ्ञथा.*

पूर्वी माझे दात मोत्यांसारखे पांढरे आणि सुंदर होते. आता वृद्धत्वामुळे ते गळाले, तुटले आहेत.

हे सत्यच आहे – सत्य कायमच खरं असतं.

*“काननम्हि वनसण्डचारिनी, कोकिलाव मधुरं निकूजिहं.*

*तं जराय खलितं तहिं तहिं, सच्चवादिवचनं अनञ्ञथा.*

मी पूर्वी मधुर स्वरात बोलत असे, कोकिळेसारखे. आता वृद्धत्वामुळे माझा आवाज थरथरतो, अस्पष्ट होतो.

हे सत्यच आहे – सत्य सदा अचल असते.

 *“सण्हकम्बुरिव सुप्पमज्जिता, सोभते सु गीवा पुरे मम.*

*सा जराय भग्गा विनामिता, सच्चवादिवचनं अनञ्ञथा.*

माझी मान पूर्वी मृदू, स्निग्ध व आकर्षक होती. आता वृद्धत्वाने ती वाकलेली, थकलेली झाली आहे.

हे सत्यच आहे – सत्यच शाश्वत आहे.

*“वट्टपलिघसदिसोपमा उभो, सोभरे सु बाहा पुरे मम.*

*ता जराय यथ पाटलिब्बलिता,  सच्चवादिवचनं अनञ्ञथा.*

माझे हात पूर्वी सुंदर, गुळगुळीत व सुडौल होते. आता वृद्धत्वामुळे ते सैल, थकलेले झाले आहेत.

हे सत्यच आहे – सत्याचे खंडन होत नाही.

 *“सण्हमुद्दिकसुवण्णमण्डिता, सोभरे सु हत्था पुरे मम.*

*ते जराय यथा मूलमूलिका, सच्चवादिवचनं अनञ्ञथा.*

माझे हात गोंडस आणि दागिन्यांनी सजलेले होते. आता ते वृद्धत्वामुळे सुकलेले आणि कुरकुरीत झाले आहेत.

हे सत्यच आहे – सत्य सदैव टिकतं.

 *“पीनवट्टसहितुग्गता उभो, सोभरे सु थनका पुरे मम.*

*थेविकीव लम्बन्ति नोदका, सच्चवादिवचनं अनञ्ञथा.*

माझे स्तन पूर्वी तरुणपणाने फुललेले, सुडौल होते. आता ते वयोमानानुसार लटकले आहेत.

हे सत्यच आहे – सत्याला पर्याय नाही.

*“कञ्चनस्सफलकंव सम्मट्ठं, सोभते सु कायो पुरे मम.*

*सो वलीहि सुखुमाहि ओततो, सच्चवादिवचनं अनञ्ञथा.*

पूर्वी माझं शरीर चकाकणाऱ्या सोन्यासारखं दमकायचं. आता ते सगळीकडे सुरकुतलेलं, वयोमानाचं घर झालंय.

हे सत्यच आहे – सत्य सदैव तसंच राहतं.

 *“नागभोगसदिसोपमा उभो, सोभरे सु ऊरू पुरे मम.*

*ते जराय यथा वेळुनाळियो, सच्चवादिवचनं अनञ्ञथा.*

माझे मांड्या पूर्वी नागाच्या गाठीसारख्या घनदाट आणि बलवान होत्या. आता त्या उसाच्या नळीसारख्या पोकळ वाटतात.

हे सत्यच आहे – सत्य चुकत नाही.

 *“सण्हनूपुरसुवण्णमण्डिता, सोभरे सु जङ्घा पुरे मम.*

*ता जराय तिलदण्डकारिव, सच्चवादिवचनं अनञ्ञथा.*

माझ्या पायांचे गुडघे पूर्वी सुंदर सोन्याच्या कडेपासून शोभलेले होते. आता ते वृद्धत्वाने काठीसारखे वाटतात.

हे सत्यच आहे – सत्य सदैव तसंच असतं.

 *“तूलपुण्णसदिसोपमा उभो, सोभरे सु पादा पुरे मम.*

*ते जराय फुटिता वलीमता, सच्चवादिवचनं अनञ्ञथा.*

माझे पाय पूर्वी मऊ आणि कमलासारखे होते. आता ते वृद्धत्वामुळे फुटलेले, सुरकुतलेले आहेत.

हे सत्यच आहे – सत्य अटळ आहे.

 *“एदिसो अहु अयं समुस्सयो, जज्जरो बहुदुक्खानमालयो.*

*सोपलेपपतितो जराघरो, सच्चवादिवचनं अनञ्ञथा”.*

हे शरीर पूर्वी शोभादायक, आकर्षक होतं. आता ते वृद्धत्वामुळे रोग, दुःख आणि जर्जरतेचं घर झालंय.

हे सत्यच आहे – सत्याचं रूप कधीच बदलत नाही.

... अम्बपाली थेरी....

• *अम्बपाली थेरिगाथा (Therīgāthā 252–270)* _चा मूळ पाली मजकूर आहे, ज्यात आम्रपाली थेरिने तिच्या आयुष्याचा आणि सौंदर्याचा जसा क्षय झाला, तसेच वृद्धत्वाने जीवनावर कसे परिणाम केले याचे आत्मपरीक्षण केले आहे. ही गाथा (कविता) अंबपाली थेरीने तिच्या आध्यात्मिक जागृतीनंतर आणि शरीराच्या अनित्यतेची जाणीव झाल्यावर रचली होती._
• _ही गाथा आपल्याला हे शिकवते की *सौंदर्य, यौवन, संपत्ती या सगळ्याचा शेवट वृद्धत्व, क्षय आणि मृत्यू आहे.* आम्रपाली आपल्या अनुभवांतून हे सांगते की फक्त सत्य, धर्म आणि आत्मज्ञानच चिरंतन आहे. म्हणून तिने अखेर बौद्ध धर्म स्वीकारून निर्वाणाचा मार्ग पत्करला._
• _अंबपाली थेरीची ही गाथा *अनित्यता (Anicca), दुःख (Dukkha) आणि अनात्मता (Anattā)* या बौद्ध धर्माच्या मूलभूत शिकवणींचे उत्तम उदाहरण आहे. अंबपालीने तिच्या आयुष्यात सौंदर्य, संपत्ती आणि वैभवाचा अनुभव घेतला होता. परंतु, तिने स्वतःच्या शरीरातील बदल अनुभवले, वृद्धत्वाची जाणीव झाली आणि तिला या क्षणभंगुर सुखातून मुक्तीची इच्छा झाली._
• _या गाथेमध्ये ती आपल्या तरुणपणीच्या सौंदर्याची तुलना वृद्धावस्थेतील शरीराच्या बदलांशी करते, हे दर्शवते की कोणतीही गोष्ट स्थायी नाही. तिच्या सौंदर्याचे वर्णन तिच्या पूर्वीच्या जीवनातील आसक्ती दर्शवते, तर नंतरच्या ओळींमध्ये ती त्या आसक्तीतून मुक्त होऊन दुःखनाशाची आणि निर्वाणाची प्राप्ती झाल्याचे घोषित करते._
• _ही गाथा केवळ अंबपालीची वैयक्तिक कथा नसून, ती प्रत्येकासाठी एक संदेश आहे की भौतिक गोष्टी आणि शरीराची क्षणभंगुरता ओळखूनच खऱ्या आणि शाश्वत शांतीची प्राप्ती होऊ शकते._

*आम्रपालीच्या कथेचे व्यापक महत्त्व:*

• _आम्रपालीची कथा दर्शवते की बुद्धांचा धर्म कोणत्याही सामाजिक पार्श्वभूमीतील व्यक्तीसाठी खुला होता. ती एक गणिका असूनही, तिने धर्माचा स्वीकार केला आणि आध्यात्मिक प्रगती केली, जी तत्कालीन समाजात फारशी सामान्य गोष्ट नव्हती._
• _तिच्या कथेमधून *अनित्यतेचे (impermanence)* तत्त्वज्ञान स्पष्ट होते. सौंदर्य, संपत्ती आणि भौतिक सुख क्षणभंगुर आहेत हे तिने स्वतःच्या अनुभवातून सिद्ध केले. यातूनच तिला वैराग्य प्राप्त झाले._
• _तिने बुद्धांवर पूर्ण विश्वास ठेवला, त्यांना दान दिले आणि त्यांचे शिष्यत्व पत्करले. तिची कथा दर्शवते की योग्य मार्गदर्शनाने आणि प्रयत्नांनी कोणीही व्यक्ती दुःखातून मुक्त होऊ शकते._
• _आम्रपालीची कथा बौद्ध धर्मात स्त्रियांना दिलेल्या महत्त्वपूर्ण स्थानाचे प्रतीक आहे. भिक्षुणी संघाची स्थापना झाल्यानंतर अनेक स्त्रियांनी आध्यात्मिक प्रगती केली, ज्यात आम्रपाली प्रमुख होती._

_थोडक्यात, *आम्रपाली केवळ एक सुंदर आणि प्रभावशाली महिला नव्हती, तर एक अशी आध्यात्मिक साधक होती जिने आपल्या आयुष्यातील सर्व सुखे सोडून अंतिम सत्याचा शोध घेतला आणि निर्वाण प्राप्त केले.* पाली सुत्तांमधील तिचे वर्णन तिच्या अद्वितीय जीवनाचे आणि तिच्या आध्यात्मिक प्रवासाचे सखोल चित्र सादर करते._

_आम्रपाली (अथवा आम्रपाळी) या थेरिगाथेतील प्रमुख पात्रांपैकी एक आहे आणि तिच्यावर अनेक संशोधन लेख आणि शोधनिबंध लिहिले गेले आहेत. तिच्या जीवनाचा आणि बौद्ध धर्मातील स्थानाचा अभ्यास करणारे संशोधन विविध शास्त्रज्ञांनी केले आहे._

*प्रमुख संशोधक आणि त्यांच्या योगदानांचा सारांश:*

१. *डॉ. रिचर्ड फॉक्स* – _त्यांनी 'The Therigatha: Poems of the First Buddhist Women' या ग्रंथात थेरिगाथेतील स्त्रियांच्या कवितांचा सखोल अभ्यास केला आहे._

२. *डॉ. सुसान मॅककॉन* – _'Women in the Footsteps of the Buddha' या पुस्तकात त्यांनी बौद्ध धर्मातील स्त्रियांच्या भूमिकेचा आणि त्यांच्यावरील सामाजिक दृष्टीकोनाचा अभ्यास केला आहे._

३. *डॉ. रिचर्ड गेट्ज* – _'Buddhist Women and the Feminist Movement' या लेखात त्यांनी बौद्ध धर्मातील स्त्रियांच्या स्थानाचा आणि त्यांच्या योगदानाचा अभ्यास केला आहे._

_या संशोधनांमध्ये आम्रपालीच्या जीवनातील विविध पैलूंवर प्रकाश टाकला गेला आहे, ज्यात तिचे आध्यात्मिक परिवर्तन, तिचे बौद्ध धर्मातील स्थान, आणि तिच्या काळातील स्त्रियांच्या सामाजिक स्थितीचा समावेश आहे._

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼

_*संदर्भ : खुद्दक निकाय, थेरीगाथा, १३ वीसतिनिपातो, १ अम्बपाली थेरीगाथा*_

_*लेखक : महेश कांबळे_*

_दिनांक : ०९/०६/२०२५_

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼