🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼
*_बौद्ध धम्मातील पालि सुत्तांच्या आधारे अंधश्रद्धा निर्मूलन :_*
https://mikamblemahesh.blogspot.com/2025/06/blog-post.html
🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼
_*"अंधश्रद्धा ही माणसाच्या बुद्धीची शत्रू आहे."* - डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर._
_अंधश्रद्धा ही समाजाच्या मानसिक गुलामगिरीचे प्रतीक आहे. महात्मा फुले, सावित्रीबाई फुले, डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर, पेरियार यांसारख्या समाजसुधारकांनी अंधश्रद्धेविरुद्ध लढा दिला. आजही शिक्षण, जागरूकता आणि विज्ञानदृष्टीच्या प्रसाराद्वारे आपण अंधश्रद्धा निर्मूलनासाठी कार्य करू शकतो._
_अंधश्रद्धा निर्मूलन कार्यासाठी महाराष्ट्रात आणि भारतभर दोन व्यक्तींचे नाव आवर्जून आदरपूर्वक आजही घेतले जाते आणि ते म्हणजे डॉ नरेंद्र दाभोलकर आणि डॉ श्याम मानव. विषयाला सुरुवात करण्यासाठी आपण या दोघांची मते काय आहेत आणि सोबत थोडक्यात त्यांचे कार्य ही पाहूया :_
अ. _डॉ नरेंद्र दाभोलकर यांचा मुख्य आग्रह होता की, *"समाजाने विज्ञान, तर्क आणि बुद्धिवादाचा स्वीकार केला पाहिजे."* अंधश्रद्धा म्हणजे *"अज्ञानाचे शोषण"* ढोंगी साधू-बाबा, ज्योतिषी आणि अफवांचा फायदा घेऊन सामान्य माणसाची फसवणूक करतात. त्यांनी *भूत-प्रेत, जादू-टोणा, मंत्र-तंत्र, मानसिक रोगावर झाड-फुंकीचा उपचार* यांसारख्या अंधविश्वासांवर प्रहार केले. *महाराष्ट्रातील 'डाकिनी' आरोपांमुळे होणाऱ्या महिलांच्या छळाला* विरोध केला. डॉ दाभोलकर यांच्या मते, *"अंधश्रद्धा ही शिक्षणाच्या अभावात पसरते."* त्यांनी शाळा-कॉलेजांमध्ये **वैज्ञानिक दृष्टिकोनाचे प्रसारण**, तर्कशुद्ध चर्चा आणि अंधविश्वासांवर पुस्तके लिहिण्यावर भर दिला. दाभोलकर मानत होते की, *"माणसाची प्रगती त्याच्या मनातील भीती आणि अंधविश्वासांपासून मुक्त होण्यावर अवलंबून आहे."*_
आ. _डॉ. मानव यांचा मुख्य आग्रह आहे की, *"समाजाने कोणत्याही गोष्टीचा विचार तर्क, पुरावे आणि विज्ञानाच्या कसोटीवर केला पाहिजे."* त्यांच्या मते, *"अंधश्रद्धा म्हणजे अज्ञानाचा व्यवसाय"* ज्यामुळे ढोंगी बाबा, ज्योतिषी आणि अफवांचा फायदा घेऊन सामान्य जनतेची फसवणूक केली जाते. ते म्हणत, *"धर्म हा व्यक्तीचा वैयक्तिक विश्वास असू शकतो, पण तो समाजावर जबरदस्तीने लादू नये."* *"धार्मिक रूढीवाद आणि अंधश्रद्धा यातील फरक समजून घेणे गरजेचे आहे,"* असे त्यांनी सतत सांगितले. त्यांनी *भूत-प्रेत, जादूटोणा, डाकिनी आरोप, मंत्र-तंत्रांद्वारे झाडफुंकीचे उपचार* यांसारख्या अंधविश्वासांवर प्रखर टीका केली. *ग्रामीण भागातील महिला आणि दलित समाजावर होणाऱ्या अत्याचारांना* विरोध केला. डॉ. मानव यांच्या मते, *"अंधश्रद्धा ही शिक्षणाच्या अभावी पसरते."* त्यांनी *शाळा-कॉलेजांमध्ये वैज्ञानिक दृष्टिकोनाचे प्रसारण*, तर्कशुद्ध चर्चा आणि युवा पिढीला जागृत करण्यावर भर दिला. डॉ. मानव यांचा विश्वास होता की, *"माणसाची प्रगती त्याच्या मनातील भीती, अंधविश्वास आणि गुलाम मानसिकतेतून मुक्त होण्यावर अवलंबून आहे."* त्यांचे स्पष्ट म्हणणे होते *"श्रद्धा असावी, पण ती अंध नसावी!"*_
_ही मते आणि कार्य पाहून महाराष्ट्रातील अनेक तरुण या संघटनेत काम करीत आहेत. आज ह्या संघटनेत बौद्ध तरुणांचा कल वाढत चाललेला दिसून येतोय. मी ही एके काळी या संघटनेत प्रत्यक्ष काम केलं नसले तरी ह्यांच्या विचारांना जवळून ऐकल्यामुळे मला ही ह्या संघटनेत काम करण्याची ईच्छा होती... पण कामाच्या गडबडीमुळे प्रत्यक्ष वेळ देता येत नव्हता._
_त्याचदरम्यान बौद्ध साहित्य अभ्यासण्यासाठी मुंबई कालिना विद्यापीठात पाली मधून ५ वर्षांचा इंटिग्रेटेड कोर्स करण्यासाठी एडमिशन घेतले, आणि जीवन एकदम पालटूनच गेले. पालि भाषा अभ्यासासाठी घेतल्यामुळे त्रिपिटकातली अनेक पाली सूत्त वाचण्याची, ऐकण्याची, अभ्यास करण्याची सुवर्णसंधी प्राप्त झाली..... आणि एक गोष्ट कळली की वरील सर्व आदरणीय नाव घेतली ती सर्व ह्या शतकात कामं करीत होती, करीत आहे..... पण *भगवान बुद्धांनी २५०० वर्षांपूर्वीच अंधश्रद्धा निर्मूलनाची कामे केली होती* हे दिसून आले._
_भगवान बुद्धांच्या शिकवणुकीचा जे जे प्रामाणिक अभ्यास करतात ते ते सर्व अंधश्रद्धा निर्मूलनाचे कार्य करतात हे दिसून येईल. ह्या सुत्तांचा अभ्यास केल्यावर हे दिसून येते की, भगवंतांनी त्या काळात समाज सुधारणांचा उपक्रम हाती घेऊन त्यांच्या विचारांवर जो जो चालला त्याची प्रगतीच झाली. तो अंधश्रध्दा मुक्तच झाला. ह्याच कारणाने बाबासाहेबांनी तुम्हा आम्हाला बुद्धांचा धम्म दिला होता._
_पण खेदजनक बाब अशी आहे की, ज्या बुद्धांनी २५०० वर्षांपूर्वी जी अंधश्रद्धा निर्मूलनासाठी कामे केलीत ती आज त्यांच्या अनुयायांनाच माहित नाही. भगवान बुद्धांनी आपल्या उपदेशांमार्फत केलेल्या कामाची माहिती त्यांच्या आजच्या उपासकांना व्हावी म्हणून ८४००० धम्म स्कंधांपैकी काही सुत्तांची माहिती सारांश स्वरूपात खाली देत आहे._
१. *कलाम सुत्त (अंगुत्तरनिकाय ३.६५)* – *तर्क आणि स्वतंत्र विचार*
_बुद्धांनी *कालाम* (केसपुत्र) लोकांना अंधश्रद्धेपासून दूर राहण्यासाठी १० सूचना दिल्या:_
👉 *"परंपरेन"* (फक्त परंपरेमुळे),
👉 *"अनुसवेन"* (ऐकून आलेल्या गोष्टींवर),
👉 *"इतिकिराय"* (अफवांवर),
👉 *"पिटकसम्पदानेन"* (ग्रंथांच्या अधिकारावर),
👉 *"तक्कहेतु"* (तर्काच्या भ्रमावर),
👉 *"नयहेतु"* (तात्विक कल्पनांवर),
👉 *"आकारपरिवितक्केन"* (सतही विचाराने),
👉 *"दिट्ठिनिज्झानक्खन्तिया"* (मतांच्या आवडीनिवडीवर),
👉 *"भब्बरूपताया"* (वक्त्याच्या प्रतिष्ठेवर),
👉 *"समणो नो गुरु"* (गुरू म्हणून मानल्यावर)
_*शिक्षण*: कोणत्याही गोष्टीवर *प्रत्यक्ष अनुभव (ञान)* आणि *विवेक (पञ्ञा)* न घेता विश्वास ठेवू नका._
२. *अप्पमाद सुत्त (संयुत्तनिकाय ३.१७)* – *विज्ञानसम्मत दृष्टिकोन*
👉- बुद्ध सांगतात: *"अप्पमादेन संपादेथ"* (सजगतेने सत्य शोधा).
👉- _अंधश्रद्धा ही *अविज्ञान (अविञ्ञा)* आणि *आळस (कौसीद्य)* यातून निर्माण होते. सजगतेने कार्यकारण समजून घेतल्यास भ्रम नष्ट होतात._
३. *तेविज्ज सुत्त (दीघनिकाय १३)* – *दैवतवाद आणि यज्ञयागांवर प्रहार*
👉 - _ब्राह्मणांना उद्देशून बुद्ध म्हणतात: *"न ज्ञानेन तपसा वा, न सिलेन वतधम्मता… ब्रह्मलोकं उपपज्जति"* (फक्त यज्ञ किंवा देवतांची उपासना केल्याने मुक्ती मिळत नाही)._
👉 - _*शिक्षण*: देव, भूत, पितर यांच्या भीतीपोटी केलेले कर्म (जसे की बलिदान) हे अंधश्रद्धा आहे. मुक्ती ही *मार्गञ्ञ* (अष्टांगिक मार्ग) अनुसरणातून मिळते._
४. *घटिकार सुत्त (मज्झिमनिकाय १२१)* – *चमत्कारांवर संशय*
👉 - _बुद्ध स्पष्ट करतात: *"यो खो समणो वा ब्राह्मणो वा इद्धिविधं पञ्ञापेति… तं मया न तथातो समनुपस्सति"* (जो साधू किंवा ब्राह्मण अलौकिक शक्ती (इद्धि) दाखवतो, त्याचा विश्वास ठेवू नका)._
👉 - _*शिक्षण*: चमत्कार हे *माया (भ्रम)* आहेत. खरा मार्ग म्हणजे *शील (नीती), समाधी (ध्यान),* आणि *पञ्ञा (प्रज्ञा)*._
५. _*अम्बलट्ठिक राहुलोवाद सुत्त (मज्झिमनिकाय ६१)* – *कार्य-कारणाचे तत्त्व*_
👉 - _राहुलाला शिकवताना बुद्ध म्हणतात: *"यं किञ्चि समुदयधम्मं, सब्बं तं निरोधधम्मं"* (जे काही उदयाला येते, ते नाश पावते)._
👉 - _*शिक्षण*: घटनांचे *नैसर्गिक कारण* समजून घेणे (उदा: आजार = शरीरातील दोष, न की भूतप्रेत) हे अंधश्रद्धा दूर करते._
६. _*ब्रह्मजाल सुत्त (दीघनिकाय १)* – *६२ प्रकारच्या भ्रमांचे खंडन*_
👉- _या सुत्तात बुद्ध *अनंत लोक, अलौकिक शक्ती, आत्मा, ईश्वर* यासारख्या कल्पनांवर प्रहार करतात._
👉- _*"सब्बं मुसा, सब्बं फलुसं"* (सर्व मिथ्या आणि निराधार आहे) असे सांगून ते *प्रतीत्यसमुत्पाद* (प्रत्येक गोष्ट परस्परावलंबी आहे) या वास्तविकतेकडे वळवतात._
७. *विमंसक सुत्त (मज्झिमनिकाय ४७)* – *स्वतःच्या बुद्धीने तपासणे*
👉 - _*"विञ्ञू हि सो परमं दुक्खं अप्पमत्तो सम्पप्पजति"* (जो ज्ञानी आहे, तो सजगतेने सत्य शोधतो)._
👉 - _बुद्ध शिष्यांना सांगतात: *"माझ्या शिकवणीवर अंधविश्वास ठेवू नका, तुमच्या अनुभवाने तपासा."*_
८. *सिगालोवाद सुत्त (दीघनिकाय ३१)* – *लौकिक जीवनातील अंधश्रद्धेचे खंडन*
👉 - _ह्या सुत्तात बुद्ध *सिगाल* नावाच्या गृहस्थाला अंधश्रद्धेपासून दूर राहण्याचे उपदेश देतात._
👉 - *६ दिशांना नमस्कार* (पूर्व, पश्चिम इ.) करण्याच्या रूढीवर टीका करून बुद्ध सांगतात:
👉 - _*"न मातृघातको, न पितृघातको..."* (फक्त दिशांना नमस्कार करून माता-पित्याचा सन्मान होत नाही)._
👉 - _*शिक्षण*: रूढीवादी कर्मकांडांऐवजी *व्यावहारिक नीतीमत्ता* (शील) आणि *बुद्धिप्रामाण्य* महत्त्वाचे आहे._
९. *चूलकम्मविभंग सुत्त (मज्झिमनिकाय १२०)* – *कर्मकांड आणि जातिव्यवस्थेवर प्रहार*
👉 - _बुद्ध सांगतात: *"न जच्चा वसलो होति, न जच्चा होति ब्राह्मणो"* (जन्माने कोणी हीन किंवा ब्राह्मण होत नाही)._
👉 - *अंधश्रद्धेचे उदाहरण*:
- _"नदीत स्नान केल्याने पाप धुतले जाते" यावर टीका: *"न हि नक्खत्तेन पापानि, धोन्ती वारिविचक्खुना"* (पापे फक्त पाण्याने धुतली जात नाहीत)._
👉 - _*शिक्षण*: शुद्धीकरणासाठी *कर्म (क्रिया)* आणि *मनःशुद्धी* महत्त्वाची, न की बाह्य कर्मकांड._
१०. *कुटदंत सुत्त (दीघनिकाय ५)* – *यज्ञ आणि बलिदानावर टीका*
👉 - बुद्ध *ब्राह्मण कुटदंत* याला सांगतात:
- _*"न त्वेव अहं सङ्गामे वज्जिनं पातयामि, न अञ्ञतरं पातयामि"* (यज्ञात प्राण्यांच्या बलिदानामुळे कोणत्याही फलप्राप्ती होत नाही)._
👉 - *पर्यायी यज्ञ*:
- _*दान (चारित्र्य)*, *शील (नीती)*, *मैत्री (सर्वांप्रती करुणा)* यांना "श्रेष्ठ यज्ञ" म्हणून सांगितले आहे._
👉 - _*शिक्षण*: हिंसक कर्मकांडांऐवजी *अहिंसा* आणि *आंतरिक शुद्धता* गरजेची आहे._
११. *अपण्णक सुत्त (मज्झिमनिकाय ६०)* – *भविष्यवाणी आणि नियतीवर विश्वास ठेवू नये*
👉 - _बुद्ध सांगतात: *"यो खो पन्नकं गण्हाति, सो दुक्खं न पारयति"* (जो भाग्यवादावर विश्वास ठेवतो, तो दुःखातून मुक्त होऊ शकत नाही)._
👉 - *उदाहरण*:
- _ज्योतिषी सांगतात, "चंद्रग्रहणामुळे अनर्थ होईल", पण बुद्ध म्हणतात: *"एवं दोसा न निवारेति, न चंदिमा सूरियं वा गण्हाति"* (ग्रहण हे नैसर्गिक घटना आहेत, त्यांच्यामुळे अनर्थ होत नाही)._
👉 - _*शिक्षण*: *स्वकर्म* (पुरुषार्थ) हाच नियती ठरवतो, न की ग्रहनक्षत्रे._
१२. _*वासेट्ठ सुत्त (मज्झिमनिकाय ९८)* – *वर्णभेद आणि ईश्वरवादाचे खंडन*_
👉 - _बुद्ध **वासेट्ठ** आणि **भारद्वाज** या दोन ब्राह्मणांना सांगतात:_
👉 - _*"न ते देवा अकत्सु पज्जं, ये वर्णं अजानन्ति"* (देवांनी मानवांना जातींमध्ये विभागले नाही)._
👉 - _*"कम्मुना वसलो होति, कम्मुना होति ब्राह्मणो"* (कर्मानुसार व्यक्ती हीन किंवा श्रेष्ठ होते)._
👉- _*शिक्षण*: जाती, दैवतवाद, आणि ईश्वरी नियती हे *अविज्ञानाचे प्रतीक* आहेत._
१३. _*महापरिनिब्बान सुत्त (दीघनिकाय १६)* – *अंतिम उपदेश*_
👉 - बुद्ध आपल्या अंतिम काळात सांगतात:
- _*"अत्तदीपा विहरथ अत्तसरणा"* (स्वतःचाच दीप (मार्गदर्शक) बना)._
- _*"यो धम्मं पस्सति, सो मं पस्सति"* (जो धम्म पाहतो, तो मला पाहतो)._
- _*शिक्षण*: गुरू, देवता, किंवा मंत्रांऐवजी *स्वतःच्या प्रज्ञेचा* आधार घ्या._
१४. *अलगद्दूपम सुत्त (मज्झिमनिकाय २२)* – *धर्माची उपमा*
- बुद्ध धर्माला *"पुल"* सारखे सांगतात:
- _*"सेत्थं धम्मं पजानाति, न तं गण्हाति न पजहाति"*(जो धर्म जाणतो, तो कोणत्याही गोष्टीला अंधपणे चिकटून राहत नाही)._
- _*शिक्षण*: धर्म हा *साधन* आहे, साध्य नाही. अंधश्रद्धा म्हणजे **साधनालाच साध्य समजणे*._
ह्या वरील सुत्तांचा अभ्यास करून अंधश्रद्धेच्या मुळावरच घाला घालता येईल! अंधश्रध्दा निर्मूलन समाजातील बऱ्याच घटकांना अपेक्षित आहे..... खास करून बौद्ध अनुयायांना. बाबासाहेब आंबेडकर १५/१०/१९५६ रोजी नागपूर येथील भाषणात म्हणतात की,..._
*_“मात्र तूमचीही जबाबदारी मोठी आहे. तुमच्याबद्दल इतर लोकांना आदर वाटेल, मान सन्मान वाटेल अशी तुम्ही कृती केली पाहिजे. हा धर्म म्हणजे आपण एक गळ्यात मढे अडकवून घेत आहोत असे मानू नका. बौध्द धर्माच्या दृष्टीने भारताची भूमी सध्या शुन्यवत आहे. म्हणून आपण उत्तम रितीने धर्म पाळण्याचा निर्धार केला पाहिजे. नाही तर महार लोकांनी तो निंदाजनक स्थितीस आणला असे होऊ नये, म्हणून आपण दृढ निश्चय केला पाहिजे. हे आपल्याला साधले तर आपण आपल्या बरोबर देशाचा, इतकेच नव्हे तर जगाचाही उध्दार करु. कारण बौध्द धर्मानेच जगाचा उध्दार होणार आहे.”_*
_*बाबासाहेबांनी जगातील सर्वोत्तम धम्म तुम्हां आम्हाला दिला आहे, पण जर आजही आपण अंधश्रध्दा पाळत असू, घराच्या दर्शनीय भिंतीवर बुद्धांचा आणि बाबासाहेबांचा फोटो आणि आत तुमच्या कुळाचा देव असेल तर, अमावास्येच्या रात्री नारळ, लिंबू कापत असू, विदर्भात तर ऐकण्यास मिळते की तिथे बुद्ध विहारातच वित्तू नावाच्या बाबाचा फोटो / मूर्ती ठेवलेली असते.... जर ह्या सर्व बाबी खऱ्या असल्या नाही आहेतच तर काय आपण उत्तम रितीने धर्म पाळण्याचा प्रयत्न केला काय किंवा करतो काय? आपल्या कृतीने बुध्द धम्म निंदाजनक स्थितीस आणला असे झाले तर नाही ना? याचा अंतर्मुख होवून सर्वांनी विचार करायला नको काय?*_
*_निष्कर्ष:_*
_पालि सुत्तांमध्ये अंधश्रद्धेचे मूळ *अविज्ञान (अविञ्ञा)* आणि *तण्हा (लालसा)* यात सापडते. बुद्धांनी *"एहि पस्सिक"* (ये आणि पाहा) या तत्त्वावर भर दिला आहे. ह्या सुत्तांमधील मुख्य संदेश:_
१. *अंधश्रद्धा ⇨ अविज्ञान ⇨ दुःख* (अविद्याच्या जंजाळातून बुद्धीने मुक्त व्हा).
२. *"तुम्हीच तुमच्या कर्माचे मालक आहात"* (कोणत्याही बाह्य शक्तीवर निष्कारण विश्वास ठेवू नका).
३. *"प्रत्यक्ष अनुभव"* आणि *"तर्क"* हेच खरे शस्त्र आहे.
४. *"सब्बे संखारा अनिच्चा"* (सर्व संस्कार अनित्य आहेत) — *धम्मपद २७७*
५. *तर्क (युक्ति)* आणि *प्रत्यक्ष अनुभव (ञान)* वापरा.
६. *कार्य-कारण (प्रतीत्यसमुत्पाद)* समजून घ्या.
७. *ध्यान (सती)* आणि *सजगता (अप्पमाद)* वाढवा.
८. *ग्रंथ, गुरू किंवा परंपरा* यांना अंधपणे न स्वीकारता स्वतःच्या बुद्धीवर विश्वास ठेवा.
९. *"न हि वेरेण वेरानि, सम्मन्तीध कुदाचनं"* (द्वेषाने द्वेष नष्ट होत नाही, प्रज्ञेने होतो) – *धम्मपद ५*
🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼
*_लेखन : महेश कांबळे_
*_संदर्भ :
१. त्रिपीटकातील पालि सूत्त
२. धम्मपद
३. बाबासाहेबांचे १५/१०/१९५६ चे भाषण
*_दिनांक ०२/०६/२०२५_*
🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼
No comments:
Post a Comment