संगमेश्वर तालुक्यातील धार्मिक चळवळ

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼

*_संगमेश्वर तालुक्यातील धार्मिक चळवळ_*

https://mikamblemahesh.blogspot.com/2025/05/blog-post_81.html

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼

       _*सन १९५८ नंतर संगमेश्वर तालुका सामाजिक दृष्ट्या रिपब्लिकन पक्षाच्या गटबाजीमुळे दुभंगलेला राहीला.* त्याचे परिणाम समाजाच्या सामाजिक, धार्मिक जीवनावर झाले. *सन १९७४ पर्यंत तालुक्यातील कार्यकर्त्यांनी राजकीय गटाच्या सोयीनुसार भारतीय बौद्ध महासभा, बुद्ध शासन सभा या धार्मिक संस्थांचे काम केले व करीत आहे.*_

           _*सन १९७४ मध्ये गटनिहाय रिपब्लिकन पक्षाचे एकीकरण झाल्यानंतर संगमेश्वर तालुक्यात श्री एस. आर. जाधव (कुडवली) यांच्या अध्यक्षतेखाली भारतीय बौद्ध महासभा या धार्मिक संस्थेचे कामकाज सुरु झाले. पुढील पांच वर्षातच या संस्थेचा कारभार गुंडाळण्यात आला.*_

          _*कोकण प्रांतातील समाजाच्या सामाजिक, शैक्षणिक, आर्थिक, धार्मिक व सांस्कृतिक विकास उनतीसाठी बोधीसत्व डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांनी दिनांक २५ मे १९४१ रोजी बौद्धजन पंचायत समिती या संस्थेची स्थापना केली. या संस्थेला कोकणवासीय कामधेनू म्हणतात.* समितीच्या संघटन, शिस्त आणि संस्कार या त्रिसूत्री कार्यप्रणालीमुळे कोकणातील बौद्ध समाज जीवनावर समितीचा अनन्यसाधारण प्रभाव राहिला आहे. समितीचे समाज परिवर्तन चळवळीतील अग्रस्थान व कार्य विचारात घेऊन तालुक्यातील कार्यकर्त्यांनी समितीचे काम तालुका स्तरावर सुरु करण्याचा विचार केला._

        _*श्री. वाय. जी. पवार गुरुजी (परचुरी) यांच्या पुढाकाराने मा. घनःश्याम तळवटकर, सभापती बौ. पं. समिती यांच्या उपस्थितीत दिनांक २२ एप्रिल १९७९ रोजी डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर स्मारक देवरुख येथे बौद्धजन पंचायत समिती तालुका शाखा, संगमेश्वर या संस्थेचा कार्यारंभ सोहळा संपन्न झाला.*_

 _बौद्धजन पंचायत समिती तालुका शाखा कार्यकारिणीची निवड करण्यात आली, ती येणेप्रमाणे......_ 

_*अध्यक्ष श्री. एस. आर. जाधव (कुडवली), उपाध्यक्ष-सर्वश्री सुरेश गो जाधव (देवळे), दा. य. कदम, डॉ. डी. बी. कांबळे (करंजारी), चिटणीस- सर्वश्री गो. रा. कदम (कुंभारखणी), उपचिटणीस-श्री. र. श. पवार, खजिनदार सर्वश्री एस. जी. मोहिते, जयराम रामजी कांबळे (देवडे), हिशोब तपासणीस वाय. जी. पवार, सभासद-सर्वश्री ज.भा. कदम (आंबेडखुर्द), सुरेश पवार, राजाराम रावजी कदम, शांताराम रामजी गमरे, राजाराम नामदेव जाधव, सावळाराम लक्ष्मण जाधव, आर. डी. कांबळे, रावजी कुशा जाधव, सुरेश रामजी पवार गुरुजी, गंगाराम गोविंद कांबळे, तु. स. मोहिते, गं.भि. पवार, शिवराम विठ्ठल पवार, लक्ष्मण देऊ कदम._

*_बौद्धजन पंचायत समितीच्या कामकाजासाठी गट व गटप्रतिनिधींची नावे खालील प्रमाणे जाहीर झाली._*

*_१) चिखली गट :_*

सावळाराम लक्ष्मण जाधव, नारायण शिवराम कांबळे, आनंदा सखाराम गमरे, भिकाजी सजना कदम.

*_२) अंत्रवली गट :_*

राघो सखाराम मोहिते, राजाराम राघो कदम गुरुजी, रमेश मोहिते (कळंबस्ते), शंकर देवजी जाधव

*_३) संगमेश्वर गट :_*

ज.भा. कदम, गो. रा. कदम

*_४) फुणगुस गट :_* रमेश पवार

*_५) वाशी गट :_*

रावजी कुशा जाधव, रत्नू गोविंद कांबळे

*_६) ताम्हाणे गट :_*

कृष्णा ताम्हणकर, दौलता आंबवलकर, रुपचंद देवजी कांबळे

*_७) देवरुख गट :_*

एस. आर. जाधव, राजाराम रामजी कदम, धर्माजी अमृता मोहिते, धोंडीराम पांडुरंग जाधव

*_८) तुळसणी गट :_*

तु. स. मोहिते, राजाराम नामदेव जाधव

*_९) काटवली गट :_* अ. वि. जाधव

१०) मारळ आंगवली गट : सुरेश पवार 

*_११) देवळे-साखरपा गट :_*

दा. य. कदम, सुरेश जाधव गुरुजी, डॉ. बी. डी. कांबळे, गंगाराम दाभोळकर

_तथापि *१० मे १९८५ रोजी डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर स्मारक सभागृह देवरुख येथे श्री. प्रकाश तथा बाळासाहेब आंबेडकर हयांचे नेतृत्वाखाली आयोजित करण्यात आलेल्या शेतकरी मेळाव्यात बौ.पं. समिती तालुका शाखेचे अध्यक्ष श्री. एस. आर. जाधव हयांनी संस्थेच्या घटनात्मक तरतूदीनुसार कोणत्याही कार्यवाहीचा अवलंब टाळून व कार्यकारिणीच्या गांव शाखा पदाधिकाऱ्यांची पूर्व मंजूरीशिवाय एकतर्फी बौ. पं. समिती तालुका शाखा बरखास्त केली; त्याच बरोबर श्री प्रकाश आंबेडकर हयांच्या राजकीय पक्षाचा आश्रय घेऊन भारतीय बौद्ध महासभा या धार्मिक संस्थेचा कार्यारंभ घोषित केला.* यावेळी देवरुख विभागातील बी. सी. कांबळे यांच्या राजकीय पक्षात व धार्मिक संस्थेत काम करणाऱ्या बहुसंख्य कार्यकर्त्यांनी श्री. एस. आर. जाधव हयांचे तालुका नेतृत्व मान्य केले होते आणि यदाकदाचित *सार्वजनिक चळवळीतील डावपेचात्मक धोरण म्हणूनच श्री. एस. आर. जाधव हयांनी बौ. पं. समिती शाखा बरखास्त केली असावी असा संशय आल्याशिवाय राहत नाही.*_

*_श्री. जाधव हांचे वरील घोषणेनंतर सन १९८५ ते १९९० पर्यंत देवरुख विभाग, साखरपा अकरा गांव विभाग, सोळागाव माखजन विभाग या विभागात भारतीय बौद्ध महासभेचे धार्मिक कामकाज सुरु होते व उर्वरीत तालुक्यात सर्वश्री सुरेश गोविंद जाधव (अध्यक्ष(, रत्नाकर धो. मोहिते (उपाध्यक्ष), ज. भा. कदम (चिटणीस), अ. वि. जाधव, सुरेश पवार, गो. रा. कदम हांच्या पुढाकाराने बौद्धजन पंचायत समिती तालुका शाखा संगमेश्वर या संस्थेचे कार्य पुनः रपि जोमाने सुरु करण्यात आले व हे कार्य सन १९९० पर्यंत चालू होते._*

_सन १९९० मध्ये संगमेश्वर तालुक्यातील आंबेडकरी अनुयायांनी रिपब्लिकन पक्षाच्या सर्व गटनिहाय संघटना बरखास्त करुन तालुका स्तरावर राजकीय ऐक्य साकार केले. याबाबतचा उहापोह स्वतंत्र प्रकरणात केला आहे. या राजकीय ऐक्यानंतर तालुक्यात सामाजिक, धार्मिक एकजीव संघटन निर्माण करणे अनिवार्य बाब होती._

_संगमेश्वर तालुक्यातील हे सामाजिक, धार्मिक ऐक्य मुंबई व ग्रामिण भागातील कार्यकर्त्यांच्या सहमतीने, आचार-विचाराने होणे जरुरीचे होते. संगमेश्वर तालुक्याचे राजकीय ऐक्य घडविताना श्री. वि. ल. मोहिते यांच्या नेतृत्वाखाली मुंबईतील समस्त कार्यकर्त्यांनी पुढाकार घेतला आणि रिपब्लिकन पार्टी ऑफ इंडिया, संगमेश्वर या नावाने राजकीय पक्षाचे काम सुरु केले. ग्रामिण भागातील कामकाजासाठी प्रमुख निमंत्रक श्री. एस. आर. जाधव (कुडवली), निमंत्रक - श्री. अशोक बा. पवार (धामणी), बाळाराम ल. जाधव (आंबव) यांची निमंत्रक समिती गठीत झाली. *तालुका ग्रामिण भागात धार्मिक संघटना किंवा ऐक्य घडविताना या राजकीय पक्षाच्या निमंत्रक समितीने अथवा ग्रामिण भागातील धार्मिक संघटना पदाधिकाऱ्यांनी (ज्यांनी धार्मिक ऐक्यासाठी पुढाकार घेतला) मुंबईतील आर. पी. आय. संगमेश्वर संघटनेला/कार्यकर्त्यांना विश्वासात घेतले नाही. इतकेच नव्हे तर "भारतीय बौद्ध महासभा" या धार्मिक संस्थेचे कामकाज सुरु करण्यापूर्वी ज्यांनी तालुक्याचे राजकीय ऐक्य घडविले त्यांना व भारतरत्न डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर जन्मशताब्दी वर्ष समिती (संगमेश्वर) मुंबई संस्थेला बेदखल केले.*_

     _यावेळी *संगमेश्वर तालुका ग्रामिण भागात भारतीय बौद्ध महासभा, तालुका शाखा संगमेश्वर, बौद्धजन पंचायत समिती, तालुका शाखा संगमेश्वर व बुद्ध शासन सभा, तालुका शाखा  संगमेश्वर या धार्मिक संस्था कामकाज करीत होत्या. या तिन्ही संस्थाचे पदाधिकारी व निमंत्रक समितीचे कार्यकर्ते यांची दिनांक २७ मे १९९० रोजी देवरुख येथे बैठक पार पडली. या बैठकीत बौ. पं. समिती तालुका शाखा संगमेश्वरचे चिटणीस "श्री. ज. भा. कदम (आंबेडखुर्द) यांनी सूचना (ठराव) मांडली की संगमेश्वर तालुक्यात एकच धार्मिक संस्था असावी व हे धार्मिक ऐक्य झाल्याशिवाय आर. पी. आय. पक्ष बांधणी होऊ नये." या बैठकीत धार्मिक ऐक्य घडविण्यासाठी प्रमुख निमंत्रक म्हणून सर्वश्री एस. आर. जाधव (कुडवली), अशोक बा. पवार यांची निवड झाली. श्री. ज. भा. कदम यांची सूचना स्विकारुन धार्मिक ऐक्याच्या कामाला लागले.*_

         _तालुका ग्रामिण भागात *दिनांक २९ सप्टेंबर १९९० रोजी श्री. एस. आर. जाधव (कुडवली) यांच्या अध्यक्षतेखाली डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर स्मारक देवरुख येथे जाहीर सभा पार पडली. या सभेत तालुक्यातील कार्यरत भारतीय बौद्ध महासभा, बौद्धजन पंचायत समिती, बुद्ध शासन सभा या तिन्ही संस्थांच्या तालुका शाखा विसर्जित करुन दिनांक २९ सप्टेंबर १९९८ पासून संगमेश्वर तालुक्यात डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांनी सन १९५४ मध्ये प्रस्थापित केलेल्या दि बुद्धीस्ट सोसायटी ऑफ इंडिया तथा भारतीय बौद्ध महासभा (नोंदणी क्र. एफ-९८२ मुंबई) या धार्मिक संस्थेचे कामकाज सुरु करणेबाबत निर्णय झाला. या सभेत तालुका शाखा कार्यकारी मंडळाची निवड झाली. अध्यक्ष- श्री संजय हरी कांबळे (फणसट), उपाध्यक्ष-श्री. सुरेश गो. जाधव (देवळे), जनरल सेक्रेटरी-श्री. ज. भा. कदम (आंबेडखुर्द), कार्य. सेक्रेटरी-श्री. राजाराम रा. कदम (देवरुख), सहाय्यक सेक्रेटरी-सर्वश्री विजय दौ. कांबळे (चाफवली), रामचंद्र धों. कांबळे (किरबेट), गंगाराम पां. जाधव (पाटगांव), बाबूराव पां. कांबळे (कोळंबे), सिद्धार्थ शि. जाधव (आंबव), सुभाष क. जाधव (मेढे), खजिनदार श्री. राजाराम ना. जाधव (कर्ली), सहाय्यक खजिनदार श्री. राहुल ब. मोहिते (उमरे), सदस्य- सर्वश्री सुदाम रा. गमरे (बोरसुत), अजित प. कांबळे (म्हावळंगे), देवदास भां. कांबळे (कडवई) हे पदाधिकारी होते.*_

        _पुढे *भारतीय बौद्ध महासभा तालुका शाखेने दिनांक २७ मे १९९० रोजीच्या बैठकीतील निर्णयानुसार धार्मिक ऐक्यानंतर सामाजिक व राजकीय ऐक्यासाठी पुढाकार घेतल्याचे किंवा काम केल्याचे दिसून येत नाही.*_

            _*संगमेश्वर तालुका बौद्धजन सेवा संघ आणि भारतीय बौद्ध महासभा तालुका शाखा संगमेश्वर या दोन्ही संस्थाच्या दिनांक १९ मे १९९६, दिनांक ३ डिसेंबर १९९६ रोजीच्या संयुक्त बैठकीत या संस्थानी तालुक्यात परस्पर संस्थाच्या कामकाजाला पुरक व समाजहिताचे कार्य करण्याचे निर्णय होऊन सुद्धा "भारतीय बौद्ध महासभा" तालुका शाखेने तालुका सेवा संघाच्या कामकाजाला प्रखर विरोध करण्याची भुमिका घेतली.*_

          _सन १९९० साली संगमेश्वर तालुक्यातील मुंबईस्थित व ग्रामिण भागातील बौद्धजन भावकी संघटना, सर्व विभागीय सामाजिक संघटना, भारतरत्न डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांचे जन्मशताब्दी वर्ष साजरे करण्यासाठी "भारतरत्न डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर जन्मशताब्दीवर्ष समिती (संगमेश्वर) मुंबई" या संस्थेची स्थापना केली. या संस्थेच्या मार्फत *तालुक्यातील बौद्ध जनतेला भूषणावह असणारे विविध उपक्रम राबवून मौजे देवरुख येथे डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांचा पुर्णाकृती पुतळा उभारण्याचे कार्य पार पडले.* या महत्वपूर्ण ऐतिहासिक कामकाजासाठी तालुका बौद्ध समाजातील बौद्धजन भावकी संघटना व महिला मंडळे, वैयक्तिक दानशूर देणगीदारांचे सक्रीय योगदान राहीले आहे. *यावेळी तालुक्यातील अन्य राजकीय व धार्मिक संघटनांचे सहकार्य लाभले नाही किंवा त्यांनी दिले नाही. तसेच मौजे देवरुख येथील डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर पुतळा निर्मितीशी किंवा उभारणीत भारतीय बौद्ध महासभा तालुका शाखेचा काहीही संबंध नाही. तथापी तालुका सेवा संघाने भारतीय बौद्ध महासभा तालुका शाखा संगमेश्वर पदाधिकाऱ्यां समवेत अनेक वेळा पत्रव्यवहार करुन बैठकांचे आयोजन केले आणि तालुक्यात सामाजिक व धार्मिक काम एकजुटीने व्हावे यासाठी प्रयत्न केले, त्यास यश आले नाही.*_

          _त्यामुळे *भारतीय बौद्ध महासभा तालुका शाखा संगमेश्वरच्या पदाधिकाऱ्यांनी डॉ. बाबासाहेव आंबेडकर पुतळा परिसर सुशोभिकरणास व तेथे ग्रंथालय-वाचनालय इमारतीच्या बांधकामास केलेला विरोध हा केवळ संगमेश्वर तालुका बौद्धजन सेवा संघ ही सामाजिक संस्था नाकारण्यासाठीच आहे. यामुळे या धार्मिक तालुका शाखेची अशी भूमिका स्पष्ट होते की, संगमेश्वर तालुक्यात भारतीय बौद्ध महासभा संस्थाशिवाय अन्य कोणतीही संस्था असता कामा नये. त्या संस्थेची ही भूमिका तालुका स्तरावर सर्वांगिण आंबेडकरी चळवळीला सामाजिक, धार्मिक, राजकीय दृष्टया अडचणीची ठरणार आहे.*_

ह्या अश्या भूमिकांमुळे देवरूख येथे जे संगमेश्वर तालुक्यातील महत्वाचे ठिकाण आहे तेथे बाबासाहेबांची जयंती एकत्र साजरी करता येत नाही. ज्या बाबासाहेबांनी एकीचे सूत्र सांगितले तिथेच *"ह्या आडमुठ्या भूमिकेमुळे"* तीन तीन वेगवेगळ्या जयंत्या देवरूख येथे साजरी होते..... ते कुठे तरी थांबायला हवे, त्यासाठी संगमेश्वर तालुक्यातील सर्व तरुणांनी एकत्र येऊन विचार विमर्श करून एक मार्ग काढावा हीच विनंती.

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼

*_संकलन :- महेश कांबळे (तळेकांटे)_*

*_संदर्भ :- संगमेश्वर तालुका - डॉ. आंबेडकर प्रणित सामाजिक चळवळ : वास्तव आणि वाटचाल_*

*_मुळ लेखक :- वि ल मोहिते_*

*_दिनांक :- २१/०५/२०२५_*

*_टिप :- संगमेश्वर तालुक्यातील आंबेडकरी चळवळीचा इतिहास अभ्यासाचा असेल तर वरील पुस्तक अभ्यासावे_*

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼