सोणदण्डसुत्तं

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼

*सोणदण्डसुत्तं*

https://mikamblemahesh.blogspot.com/2025/06/blog-post_2.html

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼

*दीघ निकाय* मधील हे सुत्त भगवान बुद्ध आणि ब्राह्मण सोणदण्ड यांच्या संवादातून *ज्ञान, नैतिकता आणि मोक्षमार्ग* यांचे सखोल विवेचन करते. यात बौद्ध धम्माचे मूलभूत तत्त्वज्ञान, ब्राह्मणवादावर टीका आणि सर्वांगीण आध्यात्मिक साधनेचे मार्गदर्शन आहे. 

*_ह्या सूत्ता सोबत ह्या सूत्ता मध्ये आलेल्या विपश्यना संदर्भात सारांश रूपाने माहिती पुढील प्रमाणे :_*

*१. सुत्ताची पार्श्वभूमी आणि प्रसंग*

- *स्थळ*: भगवान बुद्ध कोसल देशात (वर्तमान उत्तर प्रदेश) भ्रमंती करत असताना, चम्पा नगराजवळ एका तळ्याच्या काठी विहार करत होते.  

- *पात्र*:  

  - *सोणदण्ड*: एक विद्वान ब्राह्मण, वेदपारंगत, यज्ञकर्मात निपुण. तो बुद्धांच्या कीर्तीने प्रभावित होऊन त्यांना भेटण्यास आला.  

  - *ब्राह्मणांचा गट*: सोणदण्डबरोबर अनेक ब्राह्मण होते, जे बुद्धांच्या शिकवणीवर वादविवाद करू इच्छित होते.  

*२. संवादाचे मुख्य मुद्दे* 

*(अ) ब्राह्मणांचा दावा आणि बुद्धांचे प्रतिप्रश्न* 

सोणदण्ड म्हणाला,  

- *"ब्राह्मण वेदज्ञानी, यज्ञकर्म करणारा, सोमरस पिणारा आणि जन्माने श्रेष्ठ असतो. तोच मोक्ष पावतो."*  

बुद्धांनी विचारले,  

- *"इतर ब्राह्मणांनी तुमच्या मताला मान्यता दिली आहे का?"*  

- सोणदण्डने कबूल केले की *नाही*—ब्राह्मणांमध्येही मतभेद आहेत.  

- यावर बुद्ध सांगतात: *"मग तुमचा दावा खोटा ठरतो. खरी श्रेष्ठता कर्माने (आचरणाने) मिळते, जन्माने नाही."*  

*(ब) खऱ्या ब्राह्मणाचे लक्षण* 

बुद्ध सांगतात, *जो व्यक्ती*:  

1. *शीलवान* (नैतिक): सत्यवादी, अहिंसक, अस्तेय (चोरी न करणारा), ब्रह्मचर्य पाळणारा.  

2. *विद्वान*: ग्रंथांचा अभ्यासक नसून, *प्रज्ञावान* (ज्ञानी).  

3. *समाधीमान*: मन शांत, विषयलालसेवर नियंत्रण.  

4. *विमुक्त*: सर्व संसारबंधनांतून मुक्त.  

→ *असा 'ब्राह्मण' खरा अर्थाने मोक्ष पावतो.*

*(क) यज्ञ आणि हिंसेचा निषेध*  

- बुद्ध यज्ञांमधील *पशुहिंसा* आणि *सोमरसपान*(मद्यसेवन) यांची निंदा करतात.  

- *"हिंसा, मद्य आणि कामुकता यामुळे मन मलिन होते. मलिन मन मोक्ष देऊ शकत नाही."*  

*(ड) मार्गाचे चार चरण*

बुद्ध सोणदण्डला *मोक्षाचा मार्ग* सांगतात:  

१. *शील (नैतिकता)*: पंचशीलाचे पालन.  

२. *इंद्रियसंयम*: डोळे-कान-मन यांना विषयांपासून संयमित करणे.  

३. *सतिसंपजञ्ञता (सजगता)*: प्रत्येक क्षणी जागरूक राहणे.  

४. *समाधी (ध्यान)*: चित्त एकाग्र करून विपश्यना (अंतर्दृष्टी) मार्गाने *प्रज्ञा* (ज्ञान) प्राप्त करणे.  

*३. सुत्ताचे तात्त्विक महत्त्व**  

१. *वर्णभेदावर प्रहार**:  

   - बुद्ध स्पष्ट सांगतात: *"जन्माने कोणी शूद्र किंवा ब्राह्मण होत नाही, कर्माने होतो."*  

   - हे तत्कालीन ब्राह्मणवादी व्यवस्थेला एक चुनौती होती.  

२. *कर्मकांडांऐवजी आंतरिक शुद्धता*:  

   - यज्ञ, हवन, मंत्रोच्चार यांऐवजी *मनाची शुद्धी* महत्त्वाची.  

३. *सर्वसामान्यांसाठी मोक्ष*:  

   - बौद्ध धम्म *स्त्री, शूद्र, गरीब* यांनाही मोक्षाचा अधिकार देतो.  

४. *अहिंसा आणि करुणा*:  

   - सर्व प्राण्यांवरील दया हा धम्माचा पाया.  

*४. सोणदण्डाचा परिवर्तन*  

- संवादाच्या शेवटी सोणदण्ड *बुद्धांचा अनुयायी* बनतो आणि म्हणतो:  

  *"भगवन्, आपण जन्माच्या अहंकाराला धक्का दिला. आता मी समजलो की खरी श्रेष्ठता आचरणात आहे."*  

- तो *उपासक* (गृहस्थ अनुयायी) म्हणून बुद्धांच्या शरण जातो.  

*५. आधुनिक जगातील प्रासंगिकता*  

- *समानता आणि सामाजिक न्याय*: जात, वर्ण, लिंग भेद न करता सर्वांना समान संधी देण्याचे संदेश.  

- *पर्यावरणीय अहिंसा*: प्राणीहिंसा आणि अतिउपभोग टाळण्याचे आवाहन.  

- *आध्यात्मिक साधना*: ध्यान आणि नैतिक जीवन यांचे एकत्रित महत्त्व.  

> 📜 **मूळ पाली गाथा**:  

> *"न जच्चा वसलो होति, न जच्चा होति ब्राह्मणो।  कम्मना वसलो होति, कम्मना होति ब्राह्मणो॥"*  

> (जन्माने कोणी नीच किंवा ब्राह्मण होत नाही, कर्माने होतो.)  

_भगवान बुद्धांनी सोणदण्ड ब्राह्मणाला *मोक्षमार्गाचा* भाग म्हणून जी ध्यानपद्धती सांगितली, ती *बौद्ध अष्टांगिक मार्गाच्या "समाधी" (ध्यान) शिस्तीशी* जुळते. या सुत्तात ध्यानाचे चरणशः स्पष्टीकरण दिले आहे, ज्यामध्ये *शील (नैतिकता), इंद्रियसंयम, सजगता आणि समाधी* यांचा समावेश होतो._ 

*१. ध्यानाची पायाभूत तयारी*  

बुद्ध सांगतात, *"समाधी (ध्यान) साधण्यापूर्वी मन शुद्ध करणे आवश्यक आहे."* ही शुद्धता तीन स्तरांवर होते:  

*(अ) शील (नैतिक आधार)*  

- *पंचशीलाचे पालन*:  

  १. अहिंसा (प्राणघात न करणे).  

  २. अस्तेय (चोरी न करणे).  

  ३. ब्रह्मचर्य (कामुकतेवर नियंत्रण).  

  ४. सत्य (खोटे न बोलणे).  

  ५. मद्य-मांसादि टाळणे.  

- *हे का गरजेचे?*  

  - पापकर्मांमुळे मन अस्वस्थ होते. शीलपालनाने *अंत:करण शांत* होते, जे ध्यानासाठी आवश्यक आहे.  

*(ब) इंद्रियसंयम (इंद्रियजय)*  

- डोळे, कान, नाक, जीभ, शरीर आणि मन यांना *विषयांपासून संयमित* करणे.  

- *उदाहरण*:  

  - रूप-रंग पाहून मन भ्रमिष्ट न होणे.  

  - आवाज ऐकून प्रतिक्रिया न देणे.  

- *हे का महत्त्वाचे?* 

  - इंद्रियांच्या आहारी गेल्यास मन *विक्षिप्त* होते. संयमाने मन **एकाग्र** होते.  

*२. ध्यानाचे प्रत्यक्ष साधन (समाधी)*  

शील आणि इंद्रियसंयमानंतर बुद्ध *समाधीच्या चार चरणांचे* वर्णन करतात:  

*(अ) सतिसंपजञ्ञता (सजगता)*  

- *सर्व क्रियांमध्ये जागरूकता* ठेवणे.  

  - उदा.: चालताना, बोलताना, खाताना "मी काय करतो आहे?" याचे भान असणे.  

- *उद्देश*: मन *अनैसर्गिक विचारांपासून* मुक्त करणे.  

*(ब) प्रथम ध्यान (पठम सामाधी)*  

- *विशेषता*:  

  - विवेक (वितक्क), विचार (विचार), आनंद (पीति), सुख (सुख), एकाग्रता (एकग्गता).  

- *कसे साध्य करावे?*  

  १. श्वासावर लक्ष केंद्रित करा.  

  २. विषयांच्या आकर्षणापासून मन परत घ्या.  

  ३. *"मी श्वास घेतो आहे, श्वास सोडतो आहे"* याचे सतत स्मरण.  

*(क) द्वितीय ध्यान*  

- विचार-विवेक संपुष्टात येऊन *मन शांत* होते.  

- *अनुभव*: आंतरिक शांती, आनंद (सुख), एकाग्रता.  

*(ड) तृतीय ध्यान* 

- आनंदही संपून *समतोल सुख* (उपेक्खा) प्राप्त होते.  

- *सूक्ष्म अवस्था*: मन पूर्णपणे *निर्विचार*, शरीर प्रकाशमय वाटते.  

*(इ) चतुर्थ ध्यान*  

- सुख-दुःखाचा *अतिक्रमण*.  

- *परिपूर्ण समाधी*: मन *निर्वाणाच्या दिशेने* झुकते.  

*३. ध्यानातून प्रज्ञा (ज्ञान) कशी प्राप्त होते?*  

बुद्ध स्पष्ट करतात:  

- समाधीच्या चतुर्थ अवस्थेत *विपश्यना (अंतर्दृष्टी)* जागृत होते.  

- *तीन लक्षणांचे ज्ञान*:  

  १. *अनित्यता*: सर्व वस्तू नाशवंत आहेत.  

  २. *दुःखता*: संसार दुःखमय आहे.  

  ३. *अनात्मता*: "मी" ही भावना मिथ्या आहे.  

- या ज्ञानामुळे *आसक्ती नष्ट* होते आणि *मोक्ष* प्राप्त होतो.  

*४. सोणदण्डसुत्तातील ध्यानपद्धतीचे वैशिष्ट्य*  

१. *क्रमिक प्रगती*: शील → इंद्रियसंयम → सजगता → समाधी → प्रज्ञा.  

२. *व्यावहारिकता*: गृहस्थांसाठीही लागू (सोणदण्ड ब्राह्मण गृहस्थ होता).  

३. *विपश्यनेशी संबंध*: समाधी ही *समथ (एकाग्रता)* आणि *विपश्यना (अंतर्दृष्टी)* यांचे मिश्रण आहे.  

*५. आधुनिक संदर्भातील उपयुक्तता*  

- *माइंडफुलनेस*: सतिसंपजञ्ञता ही आजच्या *माइंडफुलनेस मेडिटेशन*सारखी आहे.  

- *तणावनियंत्रण*: इंद्रियसंयम आणि श्वासाधानामुळे मानसिक ताण कमी होतो.  

- *आध्यात्मिक स्पष्टता*: ध्यानाच्या उच्च अवस्था *आत्मसाक्षात्कारास** मदत करतात.  

 

> *"समाधिं भिक्खवे भावेथ, समाहितो यथाभूतं पजानाति।"*  

> ("भिक्षूहो, समाधीचा भाव करा; समाधिस्थ मन यथार्थ ज्ञान प्राप्त करते.")  

_*डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांनी लिखित "बुद्ध आणि त्यांचा धम्म" (The Buddha and His Dhamma) या पुस्तकात *सोणदण्डसुत्त* चा स्पष्ट उल्लेख किंवा समावेश केलेला नाही*. तथापि, या सुत्तातील *काही मूलभूत तत्त्वे* (जसे की _वर्णभेदाविरुद्धचे विचार, कर्मणा ब्राह्मणो_ ही संकल्पना, नैतिकतेवर भर) डॉ बाबासाहेब आंबेडकरांच्या पुस्तकात अप्रत्यक्षपणे चर्चिलेली आहेत._

*१. "बुद्ध आणि त्यांचा धम्म"मधील संबंधित विषय**

*अ. वर्णव्यवस्थेवर प्रहार*:

- डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर बुद्धांच्या _कर्मणा ब्राह्मणो_ (कर्माने ब्राह्मण) या संदर्भाचा वारंवार उपयोग करतात. हीच कल्पना *सोणदण्डसुत्तात* स्पष्ट आहे.

- उदाहरणार्थ:

> _"जन्माने कोणी शूद्र किंवा ब्राह्मण होत नाही, कर्माने होतो."_

(बुद्ध आणि त्यांचा धम्म, भाग ३.१६)

*आ. नैतिकता आणि शील*:

_- डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर बुद्धांच्या *पंचशील* आणि _समाधी_ यावर जोर देतात, जे सोणदण्डसुत्तातील ध्यानमार्गाशी सुसंगत आहे._

*इ. कर्मकांडांची निंदा*:

_- सोणदण्डसुत्तात बुद्ध यज्ञ आणि ब्राह्मणीय कर्मकांडांवर टीका करतात. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर याच विषयावर त्यांच्या पुस्तकात विस्तारित चर्चा करतात._

*निष्कर्ष**  

१. _सोणदण्डसुत्त हे *वर्णव्यवस्थेचे खंडन, नैतिकतेवर भर आणि प्रज्ञाप्रधान मोक्षमार्ग* स्पष्ट करणारे एक मूलभूत सुत्त आहे. बुद्धांचा हा उपदेश केवळ २५०० वर्षांपूर्वीच नाही, तर आजच्या काळातही *सामाजिक परिवर्तन आणि आध्यात्मिक सशक्तीकरणासाठी* प्रेरणादायी आहे._  

२. _सोणदण्डसुत्तातील ध्यानपद्धती *व्यवस्थित, वैज्ञानिक आणि प्रयोगसिद्ध* आहे. ही केवळ आध्यात्मिक नसून *मानसिक आरोग्यासाठी* ही उपयुक्त आहे. बुद्धांचे मार्गदर्शन सांगते की *नैतिक जीवन + ध्यान + प्रज्ञा = मोक्ष*._ 

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼

*_लेखन : महेश कांबळे_*

_*संदर्भ*_ :  

*१. दीघ निकाय (पाली)* 

*२. "The Heart of Buddhist Meditation" – न्यानपोनिका थेरो.* 

*३. "The Middle Length Discourses of the Buddha" – भिक्खू नाणमोली आणि भिक्खू बोधी यांचे भाषांतर.*  

*_दिनांक : ०३/०६/२०२५_*

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼