आनापानसति सुत्त

*_आनापानसति सुत्त प्रवचन_*

(धम्मगिरी, जानेवारी १४, १९९१-स. ना. गोयन्का) 

पालि-हिन्दी- मज्झिमनिकाये, ततियो वग्गो

।। नमो तस्स भगवतो अरहतो सम्मासम्बुद्धस्स।।

आनापानस्सतिसुत्तं - आनापानच्या साधनेशी संबंधित सुत्त

_*पुब्बारामे भिक्खुनं धम्मदेसना-* पूर्वाराम मध्ये भिक्षूना धर्मदेशना *पुब्बाराम -* पूर्वाराम. श्रावस्तीच्या पूर्वेकडे एक ध्यान केंद्र बनविले, भगवान राजगिरीमध्ये राहात असतांना *श्रावस्ती नगरातील अनाथपिण्डिक नावाचा एक श्रीमंत माणूस भगवानांच्या संपर्कात आला. त्याने स्रोतापन्न अवस्था प्राप्त केली. जेव्हा माणूस धर्मरस चाखतो तेव्हा त्याला राहवत नाही. त्याला वाटते की जास्तीत जास्त लोकांना असा धर्मरस मिळावा. जसा निर्वाणाच्या परमसुखाचा रस मी चाखला, असा रस अनेकांना चाखायला मिळो.* त्यासाठी श्रावस्तीमध्ये एक ध्यान केंद्र बनले पाहिजे. म्हणून भगवानांना आग्रह करुन अनुमती घेतो. तो जमिनीवर मोहरा पसरवून जागा विकत घेतो व जेतवनामध्ये एक ध्यान केंद्र बनवितो. भगवान तेथे जातात. वर्षावास करतात. ही ती वेळ होती जेव्हा श्रावस्ती भारतातील सर्वात जास्त लोकसंख्या असलेले नगर होते. अनेक पारमी संपन्न लोक त्यावेळी तेथे जन्मले, त्या नगरात राहिले आणि भगवानांच्या संपर्कात आले. अनेकांचे कल्याण झाले._

_तेथेच राहणारी माता विशाखा एक अत्यंत श्रीमंत महिला होती. ती खूप पूर्वी भगवानांच्या संपर्कात आली होती. आता तिकडे तिचा विवाह झाला. श्रावस्तीमध्ये राहत असे तेव्हा वारंवार 'भगवानांच्या ह्या आश्रमात येत असे. साधना करीत असे. धर्म श्रवण करीत असे, लोकांची सेवा करीत असे. साधकांची भिक्ष-भिक्षुणींची सेवा करीत असे. दानही खूप देत असे._

_अनाथपिण्डिकने बनविलेला हा विहार खूप भव्य होता. त्यात दहा हजार लोक राहात होते व साधना करीत होते. तरीही लोकांची संख्या वाढतच होती. म्हणून तिच्या मनात वारंवार येत होते की मी सुद्धा असे एक मोठे दान करीन की ज्या ठिकाणी बसून लोक विपश्यना करु शकतील, मुक्तीचा रस्ता प्राप्त करु शकतील. हे विचार तिच्या मनात वारंवार येत होते._

_एकदा अशी एक वेळ आली की जेव्हा ती भगवानांच्या दर्शनासाठी आली तेव्हा एक खूप मौल्यवान ओढणी पांघरुन आली, जिची किंमत खूप जास्त होती. ती सोन्याच्या तारांनी बनविलेली होती आणि तिला मौल्यवान हिरे-रत्न लावलेली होती. त्या ओढणी बरोबर एक रत्नजडीत मुकुट डोक्यावर होता. ती दुसऱ्या कोणत्यातरी कामासाठी बाहेर गेली होती. येतांना भगवानांच्या आश्रमात ती मौल्यवान ओढणी पांघरुन तशीच आली. नंतर तिच्या लक्षात आले की हे मी काय केले? म्हणून ती ओढणी काढून एकीकडे ठेवून दिली. भगवानांचे प्रवचन ऐकून बाहेर निघून गेली. नंतर आठवण झाली की ओढणी तेथेच राहिली. तेथे जाऊन पाहिले की कोणीतरी तेथून उचलून बाजूला ठेवली आहे. *ती आनंदित झाली की कोणीतरी उचलून बाजूला ठेवली. कोणीतरी उचलली म्हणून आता माझी नाही, त्याची झाली. मला दान द्यायचेच होते. ह्या ओढणीला विकून जेवढे पैसे येतील त्यातून एक विहार बनविन.*_

_*ती ओढणी इतकी मौल्यवान होती की दुसरा कोणी तिला खरेदी तर करणार नाही. म्हणून स्वतःच काही करोड रुपयाची किंमत ठरवून तितक्या करोड रुपयात ती ओढणी स्वतः विकत घेतली आणि त्यातून एक विहार बनविला, जेथे पाच हजार लोक बसून ध्यान करु शकतील आणि राहू शकतील. त्याचे नाव पुब्बाराम पूर्वाराम. ह्या पूर्वाराममध्ये 'भगवानांनी दिलेला हा महत्वाचा उपदेश.*_

_*"एवं में सुतं। एकं समयं भगवा सावत्थिये विहरति पुब्बारामे मिगारमातुपासादे ॥"* विशाखाला लोक मिगारमाता म्हणत असत. *मिगारमातुपासादे सम्बहुलेहि अभिञ्ञातेहि अभिञ्ञातेहि थेरेहि सावकेहि सद्धिं।"* एकदा भगवान श्रावस्तीमध्ये मिगारमातेने बनविलेल्या पुब्बाराम विहारात राहात होते. त्या वेळी अनेक प्रसिद्ध-प्रसिद्ध भिक्षु स्थविर त्यांच्यासोबत होते. जसे *"आयस्मता च सारिपुत्तेन आयस्मता च महामोग्गल्लानेन आयस्मता च महाकस्सपेन आयस्मता च महाकच्चायनेन आयस्मता च महाकोहितेन आयस्मता च महाकप्पिनेन आयस्मता च महाचुन्देन आयस्मता च अनिरुद्धेन आयस्मता च रेवतेन आयस्मता च आनन्देन अञ्ञेहि च अभिञ्ञातेहि अभिञ्ञातेहि थेरेहि सावकेहि सद्धिं।"*अशा प्रकारचे प्रसिद्ध-प्रसिद्ध भिक्षु त्यांच्यासोबत होते, जसे सारिपुत्त, महामोग्गल्लायन, महाकश्यप, महाकात्यायन, महाकोद्वित, महाकप्पिन, महाचुन्द, अनिरुद्ध, रेवत, आनंद आणि अशा प्रकारचे आणखीसुद्धा प्रसिद्ध स्थविर भिक्षू होते._

_*"तेन खो पन समयेन थेरा भिक्खु नवे भिक्खु ओवदन्ति अनुसासन्ति."* त्या वेळी जे जुने-जुने स्थविर होते, म्हातारे स्थविर भिक्षु होते ते नव्या भिक्षूना उपदेश देत होते. अनुशासित करीत होते म्हणजे विपश्यना शिकवित होते._

_*"अप्पेकच्चे थेरा भिक्खू दसपि भिक्खू ओवदन्ति अनुसासन्ति, अप्पेकच्चे थेरा भिक्खू वीसम्पि भिक्खू ओवदन्ति अनुसासन्ति, अप्पेकच्चे थेरा भिक्खू तिसम्पि भिक्खू ओवदन्ति अनुसासन्ति, अप्पेकच्चे थेरा भिक्खू चत्तारिसम्पि भिक्खू ओवदन्ति अनुसासन्ति। ते च नव भिक्खू थेरेहि भिक्खुहि ओवदियमाना अनुसासियमाना उळारं पुब्बेनापरं विसेस जानन्ति।"* त्या वेळी काही ज्येष्ठ भिक्षु दहा नव्या भिक्षुना सोबत घेऊन त्यांना ध्यान शिकवित होते, धर्म शिकवित होते. काही ज्येष्ठ भिक्षु वीस भिक्षूना, तीस भिक्षूना, काही चाळीस भिक्षूना ध्यान शिकवित होते. अशा प्रकारे जेवढे ज्येष्ठ भिक्ष होते ते सगळे ध्यान शिकविण्याचे काम करीत होते. त्यामुळे नव्या भिक्षूंना लाभ होत होता, ते धर्म शिकत होते._

_*"तेन खो पन समयेन भगवा तदहुपोसथे पण्णरसे पवारणाय पुण्णाय पुण्यमाय रत्तिया भिक्खुसङ्घपरिवृत्तो अब्भोकासे निसिन्नो होति।"* त्या वेळी भगवान खुल्या आकाशाखाली म्हणजे मोकळ्यावर पौर्णिमेच्या रात्री बसले होते. त्यांना भिक्षूनी घेरलेले होते._

_*"अथ खो भगवा तुण्हीभूतं तुण्हीभूतं भिक्खुसङ्घ अनुविलोकेत्वा, भिक्खू आमन्तेसि।"* त्या वेळी गुप-चूप बसलेल्या भिक्षूंना भगवानांनी बोलवून आमंत्रित केले म्हणजे उपदेश ऐकण्यास सांगितले._

_*"आरद्वोस्मि, भिक्खवे, इमाय पटिपदाय आरद्वचित्तोस्मि, भिक्खवे, इमाय पटिपदाय।"* ही बुद्धाची विशेषतः आहे. उपदेश देणारे खूप असतात, खूप झाले. भारत धर्माच्या उपदेशात अग्रणी राहिला. ही व्यक्ती जो उपदेश देते म्हणते मी असे केले आहे. मी असा अभ्यास स्वतः केला आहे- म्हणून सांगतो की असा अभ्यास तुम्हीही करा. मी स्वतः ह्या रस्त्यावर चाललो आहे म्हणून तुम्हाला सांगतो की तुम्हीसुद्धा ह्या रस्त्यावरुन चाला. कारण असा अभ्यास करुन, अशा रस्त्यावरुन चालून मी आपले कल्याण साधले आहे. म्हणजे आपल्या अनुभवाने जे प्राप्त झाले तेच लोकांना शिकवले. ही खूप श्रेष्ठ विशेषतः आहे. *बुद्धांची नाहीतर केवळ धर्माच्या सिद्धातांचे प्रवचन देणे, लोकांना समजविणे ही वेगळी गोष्ट आहे, सामान्य माणूस सुद्धा करु शकतो. बुद्धांसारखी व्यक्ती असे करणार नाही. जे काही स्वतःच्या अनुभूतीवर उतरविले तेच सांगितले म्हणून आरंभच असा करतात.*_

_*"आरद्धाोस्मि, भिक्खवे, इमाय पटिपदाय"* ह्या प्रतिपदेवर मी स्वतः आरुढ झालो आहे. ह्या प्रतिपदेवर मी चाललो किंवा ह्या रस्त्यावर ह्या मज्झिमा पटिपदेवर. *आरद्ध चित्तस्मि, भिक्खवे, इमाय पटिपदाय.* मी आपले चित्त यावर आरुढ केले आहे, ह्या रस्त्यावर मी आपले चित्त लावले आहे._

आणि नंतर म्हणतात-