पाली भाषेच्या विकासाची दालने

✨🌹🙏✨🌹🙏✨🌹🙏✨🌹

*_पाली भाषेच्या विकासाची दालने_*

https://mikamblemahesh.blogspot.com/2025/01/blog-post_94.html

✨🌹🙏✨🌹🙏✨🌹🙏✨🌹

_पालि भाषा शिकू इच्छिणाऱ्या किंवा शिकणाऱ्या विद्यार्थ्यांच्या मनात काही प्रश्न असतात._

१. ही भाषा शिकून काय उपयोग ?

२. ही भाषा शिकल्यानंतर मला नोकरी मिळेल काय? अथवा उदरनिर्वाहाचे साधन मिळेल काय?

३. आजच्या युगातील तरूणाई अनेक देशांच्या भाषा शिकत असताना ही प्राचीन भाषा का शिकावी ?

_वरील प्रश्नांची उत्तरे तिसऱ्या अखिल भारतीय पालि वाङ्मय अधिवेशनात (२००९) पाली भाषेच्या विद्वान संशोधिका डॉ. मिना तालीम यांनी केलेल्या शोधनिबंधातून मिळू शकतात. यासाठी डॉ. मिना तालीम यांचा हा शोध निबंध वाचकांच्या माहितीसाठी प्रसिद्ध करीत आहोत._

_माझा आजचा विषय *पाली भाषेच्याः विकासाची दालने'* हा आहे. २१ व्या शतकात पाली भाषेचे महत्व व अभ्यास कसा वृध्दिंगत' होईल, याचा आपण विचार करूया. गेली चार तपं मी पाली भाषा, बौध्द संस्कृती व प्राचीन भारतीय संस्कृती यांचा अभ्यास व संशोधन करीत आले आहे. हे करीत असताना सुरूवातीचा काळ खडतर होता. माझ्या समकालीन संशोधकांनी पाली भाषेकडे संपूर्णतः दुर्लक्ष करून त्या भाषेच्या अनुवादावरच आपले बौध्दकालिन संशोधन प्रस्थापित केले होते व त्यांना भारतात आणि भारताबाहेर बरीच मान्यता मिळाली होती. अशा संशोधकांना शह देण्याचे आव्हान मी स्वीकारले होते. *पाली भाषेवर प्रेम व बुध्दांवरील श्रध्दा या केवळ दोन गोष्टींमुळे मी माझा मार्ग एकटीच चालत राहीले.* पाली भाषा संशोधनासाठी किती आवश्यक आहे हे पटवून देण्याचा प्रयत्न केला. आज माझे विद्यार्थी माझ्या मागोमाग येत आहेत याचा मला आनंद आहे. *पाली भाषेचा काळ साधारणतः इ. स. पूर्व ५ वे शतक ते इ.स. ५ वे शतक असा १० शतकाचा काळ आहे.* या दहा शतकांतील-पाली वाङ्‌मय हे अत्यंत समृध्द्ध व परिपूर्ण असे आहे. हे एक प्राचीन भारतीय इतिहासाचे खजिना - घर (कोषागर) आहे. या खजिना घराला बरीच दालने आहेत. प्रत्येक दालन हे प्रामाणिकपणे पडताळून पहाण्याचा प्रयत्न केलात तर तुमचे आयुष्य अपुरे पडावे, इतकी माहीती त्यात तुम्हाला मिळणार आहे._

_प्रथम, त्यासाठी तुम्हाला पाली भाषेच्या कक्षा रुंदावल्या पाहिजेत. ह्या कक्षा व सीमा ओलांडताना तुमच्या नकळत दुसऱ्या विषयाच्या प्रांगणात तुमचा प्रवेश होईल आणि हे लक्षात आल्यावर तुम्ही आनंदाने भारावून जाल. हा माझा अनुभव आहे. आता ही दालने कोणती व तिचा तुम्हाला, सद्यपरिस्थितीत कसा उपयोग करून घेता येईल, हे सांगण्याचा मी प्रयत्न करणार आहे._

👉 *_दालन नं १. Religion : बौध्द धम्माचा 'सखोल अभ्यास._*

याचे दोन विभाग पाडता येतील. 

१) श्रमणांसाठी धम्म व

२) उपासकांसाठी धम्म, त्यांचे नियम ध्येये, उपासना इ. सर्व गोष्टींचा अभ्यास, ध्यान, समथ व विपस्सना यांचा विचार

👉 *_दालन नं २. Philosophy बुद्धांचे... ज्ञान_*

_त्या विषयक धोरण पालि भाषेतून अवगत करणे पंचशील, अष्टांगिक मग्ग, पटिच्चसमुप्पाद, दुक्ख, अनत्त, अनिच्चता या वेगवेगळ्या तत्वज्ञानाधिष्ठीत प्रणालींचा अभ्यास._ 

_दुसरे अंग म्हणजे प्राचीन भारतीय तत्वज्ञानाचा बौध्द तत्वज्ञानावर झालेला परिणाम - या सर्वांचा विस्तृतपणे अभ्यास करणे._

👉 *_दालन नं ३. Literature : पाली वाङ्मय व पाली भाषा यांचा अभ्यास._*

_तिपिटक, अट्ठकथा, वंस ग्रंथ, तीन संगिती बाह्य लिहिलिले पाली वाङ्मय, नवाङ्ग शासन व त्याचे प्रकार सौंदर्य या सर्वांचा विचार पाली वाङ्मयातील प्रत्येक पंचाचे मूल्यमापन करणे ._

👉 *_दालन नं. ४. Grammer and Philosophy : पाली भाषेचे व्याकरण_*

_पाली भाषेचे व्याकरण हा एक वेगळाच विषय घेऊन अभ्यास करणे आवश्यक आहे. तसेच भाषाशास्त्र (Philosophy ), त्याचा उगम, विकास व त्याचा चार पोटभाषांशी (Dialects) असलेला संबंध पाहणेही जरूरीचे आहे. *असा अभ्यास प्रा. मेहंदळे यांच्यानंतर कुठेही केलेला दिसत नाही.*_

👉 *_दालन नं ५. पाठी भाषेतील वाङ्‌मयाचा मराठीत अनुवाद करणे._*

_पाली भाषेतील वाङ्‌मयाचा मराठीत अनुवाद करणे, ही काळाची गरज आहे. त्यासाठी पाली भाषेवर प्रभुत्व मिळविणे आवश्यक आहे. हे कार्य *Pali Text Society, London च्या प्रमाणे एक मंडळ स्थापून निदान ४/ ५ विद्वानांनी एकत्र येऊन असा अभ्यास केला पाहिजे व अनुवादित पुस्तके छापली पाहिजेत.*_

👉 *_दालन नं ६. History: इतिहास._*

_प्राचीन भारतीय इतिहासाचे प्रतिबिंव पाली वाङ्‌मयात दिसून येते व त्यात येणारा इतिहास हा सत्यावर आधारलेला आहे. कारण तो बहुतांशी श्रमणानींच लिहिला असल्यामुळे त्यात कोठल्याही राजाचा व राजवंशाचा द्वेष वा लोभ नाही._

👉 *_दालन नं ७. Archeology पुरातत्व वा प्राचीन वस्तूंचा अभ्यास._*

_पुरातत्वाचा मोठा भाग हा बौध्दकालीनच आहे. प्राचीन भारतांतील सापडणाऱ्या लेण्या, विहार, स्तूप, चैत्य, अशोकाचे शिलालेख आदी सर्वांची नोंद या विषयार्तंगत येत असते. त्यामुळे पाली भाषेत लिहिले गेलेले भाष्य फार मोलाचे ठरते._

👉 *_दालन नं ८. Inscriptions and Iconography शिलालेख, मूर्तीशास्त्र व नाणेशास्त्र_*

_शिलालेख, मूर्तीशास्त्र व नाणेशास्त्र या तिन्ही विषयांसाठी पाली वाङ्‌मयाचा फारच उपयोग होत असतो. अशोकाचे शिलालेख तर पाली भाषेच्या अत्यंत, जवळचे आहेत. इतर शिलालेखांतील भाषा संस्कृत पोटभाषा व पाली यावरच आधारीत आहेत. तसेच मूर्ती मग त्या दगडातून कोरलेल्या असोत वा धातू निर्मित असोत, त्यांचा अभ्यास करताना पाली भाषेची मदत लागते. नाणेशास्त्राचा अभ्यास करताना पालि भाषेची फार मदत होत असते._

👉 *_दालन नं ९. Fresco-paintings: भिंतीचित्रे,_*

_भिंतीचित्रे ही मुख्यता अजिंठा व बाग लेण्यांमध्ये सापडतात. ही सर्व चित्रे जातक कथा, महावग्ग व निकायांवरील घटनात्मक गोष्टींवर चित्रित केली गेली आहेत. त्यामुळे पाली भाषेच्या आधारे आपण त्यांचे अचूक निदान करू शकतो. आजच्या चित्रकारांनी सुध्दा खूप शिकावे असे त्यात भरपूर आहे.&

👉 *_दालन ने. १०. Architecture स्थापत्य शिल्प कला._*

_प्राचीन भारतातील ही कला सर्व देशभर पसरलेली आहे. ती कानाकोपऱ्यात पसरलेली आहे व ती बहुतांशी बौद्ध स्थापत्य शिल्पकला आहे. स्तूप, चैत्य व विहार यांची योजना कशी करावी हे सुध्दा आपल्याला विनय पिटकांत आढळते._

👉 *_दालन नं ११. Socilogy: समाजशास्त्र_*

_प्राचीन भारतीय समाज कसा होता, त्याची रचना कशी होती, त्यात राहाणारे लोक, त्यांच्या सामाजिक समस्या, जात, धर्म, स्त्रियांचे स्थान वगैरे अनेक गोष्टींचा उहापोह आपल्याला विशेष करून याच विभागांमध्ये आढळतो व त्याचा अभ्यास व्हायला हवा._

*_मी सर्व दालने आपल्यापुढे उघडी केली आहेत._*

_मी एक Academician म्हणून पालि भाषेच्या विकासाकडे पाहत आहे. कदाचित मी कुणाला फार महत्वकांक्षी आहे असे वाटत असेल. पण प्रयत्न केल्यास अवश्य होईल असे मला वाटते. असो ! २९ व्या शतकात तरूण पिढीसमोर नवनवी संकटे, प्रलोभने, आव्हाने येत असतात. *केवळ पालि भाषा ही नोकरी (एका मर्यादेपर्यंत) देण्यास समर्थ नाही. It is not a job oriented हे मान्य करावे लागेल. त्यामुळे या अकरा दालनांच्या सहाय्याने आर्थिकदृष्ट्याही काही मार्ग दिसू शकतील असा माझा कयास आहे. म्हणूनच मी माझे विचार तरूण मंडळींपुढे कळकळीने मांडले आहेत. त्याचा त्यांनी विचार करावा.*_

✨🌹🙏✨🌹🙏✨🌹🙏✨🌹

*_लेखिका :- डॉ. मिना तालीम_*

पाली भाषेच्या विद्वान संशोधिका

*संकलन :- महेश कांबळे_*

प्रबुद्ध समाज मासिक

वर्ष ४/अंक २१ सप्टेंबर - पोट्ठपादो २०२४

✨🌹🙏✨🌹🙏✨🌹🙏✨🌹