कुडा लेणी

✨🌹🙏✨🌹🙏✨🌹🙏✨🌹

*_कुडा येथील प्राचीन बौध्द लेणी_*

https://mikamblemahesh.blogspot.com/2025/01/blog-post_82.html

✨🌹🙏✨🌹🙏✨🌹🙏✨🌹

रायगड जिल्ह्यातील माणगाव तालुक्यातील कुडा हे गाव माणगावच्या २१ कि.मी. आग्रेयेस आणि राजपूरी खाडीच्या मांदाड उपखाडीवर आहे. गावाच्या पूर्वेकडील महोबा डोंगरावरील बौध्द लेण्यांमुळे ते प्रसिध्द आहे. डोंगराच्या पश्चिम उतारावर समुद्रसपाटीपासून ५० ते ७० मीटर उंचीवर २६ बौध्द लेणी व ११ पाण्यांच्या टाक्यांचा समुह आहे. शिवाय येथे लहान कुंडे आहेत. या लेण्यांचा शोध सन १८४८ मध्ये लागला. सर्व लेणी नैऋत्य पश्चिमाभिमुख असून त्यांचा विस्तार २०० मीटर आहे. लेणी व्दिस्तरीय असून क्रमांक १ ते १५ खालच्या रांगेत व१६ ते २६ वर आहेत. येथून राजपूरी व मांदाड खाडी परिसराचा सुंदर देखावा दिसतो. समोर विस्तीर्ण राजूपरी खाडी पलिकडे तसेच महोबा टेकडीच्या दोन्ही अंगास सुमारे १०० ते ३०० मीटर उंच डोंगरामुळे ही खाडी पर्वतातील मोठ्या तलावासारखी भासते. या टेकडीवरून पूर्वेस तळा व उत्तरेस घोसाळा किल्ले दिसतात.

शतकानुशतके समुद्रावरून जोरदार वारे व नैऋत्य मान्सून पावसाचे तडाखे यांना ही लेणी तोंड देत असल्यामुळे काळाच्या प्रवाहात येथील काही शिलालेख व प्रतिमा झिजून अस्पष्ट झाल्या आहेत. तरी देखील बरेच शिलालेख अजूनही वाचता येतात. या लेण्यांमध्ये महत्वाचे कोरीव वास्तुशिल्प आहे. महाराष्ट्रातील इतर लेण्यांपासून जरी ही लेणी एकाकी पडली असली तरी येथे बरीच वास्तुशिल्पिय मुलतत्वे विकसित पावलेली दिसतात. बौध्द भिक्खूंचे निवास करण्याचे हे एकांतातील अतिशय निसर्गरम्य असलेले मोठे स्थान असावे, प्राचीन काळी राजपूरीस येणाऱ्या व जाणाऱ्या जहाजांवरील व्यक्तींनी येथे आश्रय घेतलेला असावा. 

डॉ.एस. नागराजूंना १९८१ च्या सुमारास मांदाड गावी (कुड्यापासून ३ कि.मी) लाल व काळी भांडी तसेच लाल पॉलिश असलेल्या मातीच्या भांड्याचे अवशेष मिळाले. त्यामुळे कुडा लेण्यांना मांदाड या बंदरगावाचा आश्रय असावा असे त्याचे मत झाले. 

लेणी क्रमांक १,६,८.११ आणि १६ मधील शिलालेखामध्ये मांदव बंदरातून धम्मदान करणाऱ्या देणगीदारांचा अनेक वेळा उल्लेख आला आहे. मात्र मादवचा पुढे अपभ्रंश होऊन मांदाड नाव पडले असावे व मांदाडचा या बौध्द लेण्यांना भरपूर आश्रय असावा.

लेणे क्रमांक ६ वगळता इतर सर्व लेणी शिल्पदृष्ट्या साधी असून सारखीच आहेत. या लेणी समुहात पाच चैत्यगृहे व एकवीस विहार आहेत. त्यात साधारपणे समोर दीर्घिका (व्हरांडा), दीर्घिकेतून प्रवेशव्दार व मागच्या बाजूस खोदीव ओटे असलेले कक्ष आहेत. बहुतांश प्रवेशव्दारांना लाकडी चौकटीसाठी खाचा असल्यामुळे लेण्यांना दरवाजे असावेत असे वाटते. बहुतांश लेण्यात शिलालेख आहेत. एकूण ३१ शिलालेख असून त्यांचे वाचन झालेले आहे. शिलालेखांमध्ये वर्ष व तिथीचा मात्र उल्लेख नाही.

*_लेणे क्रमांक १_*

खालच्या रांगेतील वायव्येकडून हे पहिले लेणे म्हणजे खोली, सभागृह व दीर्घिका वर्गातील आयताकृती चैत्यगृह आहे. त्याचा विन्यास स्तूपाचे गर्भगृह, त्यासमोर अंतरदीर्घिका, सभागृह व सभागृहासमोर दीर्घिका असा आहे. बाह्यदीर्घिका ९.७०४२.१० मीटर असून तिच्या डाव्या बाजूस एक खोली (२.१००२.१० मीटर) आहे. समोरच्या दार्घिकेला प्रवेशाच्या दोन्ही बाजूस भग्नावस्थेतील दोन साधे अष्टकोनी स्तंभ आहेत या स्तंभाच्या दोन्ही बाजूस दोन अर्धस्तंभ आहेत. त्यावर डमरुसारख्या प्रतिमा आहेत. अशा प्रतिमा महाड, कान्हेरी लेण्यातही आढळतात. दर्शनी भागाची पडझड झालेली आहे. दीर्घिकेच्या डाव्या बाजूच्या खोलीत उजवीकडे ओट्याची देवळी आहे. दीर्घिकेतील मागील भिंतीत सभागृहाचे प्रवेशव्दार (२.१० मीटर रुंद) आहे. सभागृह ६.६० मीटर × ६.६०×मीटर आहे. सभागृहाच्या पुढे असलेली अंतरदीर्घिका (७.६० मीटर रुंद× २.१० मीटर) सभागृहातील दोन स्तंभानी अलग झालेली आहे. हे दोन्ही स्तंभ सभागृहाच्या आतल्या बाजूस भिंतीना लागून असलेल्या लहान स्तंभावलीवर उभे आहेत. दोन्ही स्तंभाचे मध्यस्तंभ अष्टकोनी आहेत. स्तंभाच्या दोन्ही बाजूकडील व मागच्या भिंतीस लागून ओटे आहेत. तिच्या मागच्या भिंतीत स्तूपाला गर्भगृहाचे प्रवेशव्दार (२.९० मीटर रुंद) आहे. गर्भगृह ४.५० मीटर ४.४० मीटर आहे. येथील स्तूपाच्या गोलाकार अधिष्ठान, अण्ड आणि हर्मिका आहे. हर्मिकेवर यष्टी व छत्र नसून ती छताला भिडली आहे. छत साधे सपाट आहे.

बाह्य दीर्घिकेच्या मागील भिंतीवर सभागृह प्रवेशव्दाराच्या बाजूस पालि भाषेत ब्राह्मी लिपीतील एक शिलालेख आहे. त्याचे वर्णन पुढे दिलेले आहे-

*_'महाभोजिय सडगेरिय विजयाय पुतस महाभोजस मांदवस खंदपालितच लेखकस सुलभदत पुतस उतरदता पुतास, च सिवभुतिस स भयाय नदाय देयधम्मं (लेणी)'_*

या शिलालेखात महाभोज मांदव स्कंदपालित, महाभोजी सडगेरी विजया यांच्या राजवंशातील राजांचा, तसेच शिवभूती-दान देणारा, नंदा- शिवभूतीची पत्नी, सुलसदत-शिवभूतीचा पिता, उत्तरदता- शिवभूतीची माता, या व्यक्तीनामांचा समावेश आहे. लेखांचा उद्देश-महाभोजी विजया हिचा पुत्र महाभोज मांदव स्कंदपालित यांचा लेखक सुलसदत व उतरदत्ता यांचा पुत्र शिवभूती यांची व त्याची पत्नी नंदा यांनी दिलेली देणगी नमुद करणे आहे."

या चैत्यगृहाचा विन्यास नाशिक १७ आणि महाड ८ सारखा आहे. तेथेही सभागृहाच्या आतील गर्भगृहात स्तूप आहे. मुख्य फरक एवढाच की, नाशिक १७ आणि महाड ८ च्या सभागृहाला लागून अनेक खोल्या आहेत. येथील सभागृहालगत खोली नसून बाह्य दीर्घिकला एकच खोली आहे. मात्र लहानसहान फरक बरेच आहेत. हे लेणे वास्तुशिल्पीयदृष्टया व पुरालिपी पुराव्यावरुन महाड ८ च्या समकालीन असल्याचे सिध्द होते. हा काळ इसवीसनाच्या तिसऱ्या शतकाच्या अंतसमयीचा असावा असे नागराजू यांचे मत आहे.

*_लेणे क्रमांक २_*

पहिल्या लेण्यालगत समपातळीत असलेले हे लेणे खोली व दीर्घिका वर्गातील आहे. या खोलीच्या समोर लहानसे प्रांगण व त्याला लागून दीर्घिका आहे. दीर्घिकेच्या उजव्या बाजूस दोन प्रवेशव्दार व डाव्या बाजूस उघडी खिडकी आहे. दीर्घिकेत डाव्या बाजूकडील भिंतीत ओट्याची देवळी आहे. दीर्घिकेच्या मागल्या भिंतीत उजव्या बाजूस एक ओटा आहे. या लेण्यातील दोन्ही प्रवेशव्दारांना लाकडी चौकटीसाठी खोबणी आहेत. खोबणीच्या बाह्य भागातील भिंतीवर गिलाव्याचे काही अवशेष दिसून येतात.

*_लेणे क्रमांक ३_*

दीर्घिकेतील फरकाव्यतिरिक्त दुसरी व तिसरी लेणी यांची रचना सारखी आहे. दीर्घिकेच्या प्रवेशव्दारच्या दोन्ही बाजूस दोन खिडक्या आहेत. उजव्या भिंतीत ओट्याची देवळी तर समोरच्या प्रांगणात एका कोनाड्यात स्तूपाचे शिल्प कोरलेले आहे. त्यातील *"भूतीस..... लेण्म"* हिच अक्षरे वाचता येतात. त्यावरुन नावाचा शेवट 'भूती' शब्दाने होणाऱ्या व्यक्तीकडून लेण्याचे देणगी नमूद केलेली असावी. माझ्या मते लेणे क्रमांक १ मधील धम्मदान करणारे 'शिवभूती' ह्यांनीच हे लेणे धम्मदान केले असावे असे वाटते.

*_लेणे क्रमांक ४_*

लेणे क्रमांक ३ पासून ४ मीटर अंतरावर उजव्या बाजूस हे लेणे ३ मीटर उंचवट्यावर आहे. समोर उघडे प्रांगण, एक दीर्घिका व दीर्घिकेमागे सभागृह अशी रचना आहे. सभागृह आयताकृती (१६.९०×१०.२० मीटर) असून त्यात समोरची भिंत वगळता तिन्ही भिंतीलगत बैठा ओटा आहे. त्यावरुन हे लेणे म्हणजे भोजनगृह (मतपा, मटप मंडप) किंवा विश्रामगृह असावे. मागील भिंतीत तीन कोनाडे आहेत. समोरच्या भिंतीत मध्यभागी चौकोन प्रवेशव्दार व दोन्ही बाजूस दोन विस्तिर्ण खिडक्या आहेत.

सभागृहासमोर दीर्घिका सभागृहापेक्षा ४५ से.मी खाली असून तिच्या समोरच्या बाजूस दोन स्तंभ आहेत. दोन्ही स्तंभ व बाजूचे दोन अर्धस्तंभ दीर्घिका व प्रांगण यामधील स्तंभावलीवर आहेत. दोन्ही स्तंभ चौरसाकृती पायाचे व मध्यभागी अष्टकोनी आहेत. अर्थस्तंभ चौरसाकृती काटछेद वर्गातील आहेत. दोन्ही अर्धस्तंभावर मध्यभागी डमरुसारख्या प्रतिमा आहेत. दोन्ही स्तंभामधून दीर्घिकेत प्रवेश असून स्तंभ व अर्धस्तंभ यात दोन्ही बाजूस दोन बाके आहेत. या बाकांच्या पाठीवर बाहेरच्या बाजूने वेदिका पद्धतीचे नक्षीकाम आहे. दीर्घिकेच्या खाली प्रांगण असून दोन पायऱ्या चढून दीर्घिकेत प्रवेश करता येतो. प्रांगणात दोन्ही बाजूच्या भिंतीना दोन लांब ओटे आहेत.

येथील मतपा (ओटे) कान्हेरी व जुन्नर शिल्पपरंपरेतील असून त्याचा निर्माणकाळ इसवी सनाच्या तिसऱ्या शतकातील असावा असे नागराजू यांचे मत आहे. तर ढवळीकरांच्या मते मात्र ही चैत्यागृहाची योजना असावी नंतर ती सोडून दिलेली असावी.

लेणे क्रमांक ५

लेणे क्रमांक चारच्या उजव्या बाजूस २ मीटर खाली हे मोठे परंतु साधे लेणे आहे. या लेण्याचा विन्यास अतिशय परिश्रमपूर्वक केलेला दिसतो. येथील भिंती व छताला गिलाव्याचे काही अवशेष दिसतात. समोर ३ मीटर रूंदीचे प्रांगण आहे. प्रागंणात डाव्या भिंतीच्या कोपऱ्यात पाण्याचे मोठे टाके आहे. प्रांगण व दीर्घिकेस अलग असणाऱ्या दोन स्तंभापैकी डावा स्तंभ भग्न आहे. दीर्घिकेच्या मागच्या भिंतीत उजव्या बाजूस एका चौरसकृती खोलीत जाण्यासाठी प्रवेशद्वाराच्या उजव्या बाजूस लहान खिडकी आहे. या खोलीच्या मागील प्रवेशव्दारातून लहान खोलीत जाता येते. लहान खोलीच्या मागील बाजूस ओट्याची देवळी आहे.

दीर्घिकच्या डाव्या बाजूच्या प्रशस्त आयताकृती सभागृहात जाता येते. सभासगृहास अंतरदीर्घिका म्हणणे उचित ठरेल. अंतरदीर्घिकेच्या डाव्या भिंतीत देवळीत एक ओटा आहे. याच अंतरदीर्घिकेच्या मागील भिंतीच्या उजव्या बाजूस एका चौरसकृती खोलीत जाण्यासाठी प्रवेशव्दार आहे. खोलीतील मागच्या भिंतीत ओट्याची देवळी आहे. खोलीच्या डाव्या भिंतीत आणखी एक लहान खोली तेथेही ओट्याची देवळी आहे.

या लेणेत पालि भाषेत ब्राह्मी लिपीतील तीन शिलालेख आहेत. त्यापैकी एक पाण्याच्या टाक्याच्या वर असून खूप झिजलेला आहे. हा शिलालेख दोन कुंडांच्या देणगीबाबत आहे. प्रांगणाच्या उजव्या बाजूच्या भिंतीवरही एक पुसट शिलालेख आहे. त्यात भदंत सिवदत व सातिमित्र यांच्या शिष्याने दिलेली देणगी नमूद केली आहे. तिसरा शिलालेख दीर्घिकेच्या डाव्या भिंतीवर असून तो थोडा सुस्थितीत आहे. त्याचे वर्णन पुढीलप्रमाणे आहे.

शिलालेख : *_'सिघम थेराणम भदंत पा (सा) निमितान भदंत आगिमित (ता) न च भगिनेयीय पावयितिकाय नागानिकाय दुहताय पावयितिकाय पदुमनिकाय देयघंमं लेणं पोढी च स अतिवासिनिय बोधीस स च अतिवासिनिय असाल्हमिताय."_*

या शिलालेखात स्वातिमित्र भदंत, आगिमित्र भदंत, नागानिका भिक्खूणी, पदुमनिका दान देणारी भिक्खूणी, नागनिकेची कन्या-बोधी-पदुमनिका भिक्खूणीची शिष्या, असाल्हमिता- बोधीची शिष्या या व्यक्तिनामांचा समावेश आहे. शिलालेखांचा सारांश 'भदंत आगिमित्र यांच्या बहिणीची मुलगी भिक्खूणी नागनिका हिची मुलगी पदुमानिका हिची, तिची शिष्या बोधी व तिची शिष्या असाल्हमिता यांच्यासह दिलेले लेण्याचे धम्मदान व पाण्याच्या कुंडाच्या धम्मदानाची देणगी नमुद करणे आहे.'

लेणी क्रमांक ६

हे चैत्यगृह असून वास्तुशिल्पिय दृष्टया कुडा येथील सर्वात मोठे लेणे आहे. चैत्यगृहाचा विन्यास अतिशय परिश्रमपूर्वक व रेखीव आहे. कोरीव कामही बरेच आहे. बारीक कोरीव काम व मुर्ती शिल्पकाम असलेले हे एकमेव लेणे आहे.

समोर प्रशस्त प्रांगण आहे. प्रांगणाच्या मागील बाजूस व लेण्याच्या दर्शनी भागाच्या दोन्ही बाजूंना असलेल्या हत्तीपैकी डाव्या बाजूचा हत्ती अजूनही शाबूत आहे. उजव्या बाजूचा हत्ती भग्न पावला आहे. त्याच्या खालील पायांचे अवशेष तेवढे शिल्लक आहेत. डाव्या बाजूचा हत्ती शाबूत असला तरी तो अर्धवट कोरलेला दिसतो. त्याचे गंडस्थळे व पुढील पाय स्पष्ट दिसतात. सोंडेचा अग्रभागही तुटलेला आहे. हा प्रमाणबद्ध उंचीचा व स्थापत्यदृष्ट्या कसबाने कोरलेला दिसतो. जेव्हा हे दोन्ही हत्ती शाबूत असतील तेव्हा चैत्यगृहाच्या भव्यता त्यांनी मोठ्या दिमाखाने पेलेलेली असेल असे वाटते.

प्रांगणातून मध्यभागीच्या तीन पायऱ्या चढून समोरील दीर्घिकेत प्रवेश करता येतो. दीर्घिकेला समोरच्या बाजूने प्रवेशाच्या दोन्ही बाजूस चौरसकृती पाया असलेले दोन अष्टकोनी स्तंभ आहेत. तसेच स्तंभाच्या दोन्ही बाजूस काटछेदवर्गातील चौरसकृती दोन अर्धस्तंभ आहेत. स्तंभ व अर्धस्तंभाच्या मध्ये समोरच्या बाजूस पाठ असलेले दोन बाक आहेत. या बाकाच्या बाहेरील बाजूस वेदिका पद्धतीच्या नक्षीकामाने सुशोभित केलेले आहेत. अर्धस्तंभावर मध्यभागी डमरूसारख्या प्रतिमा आहेत.

प्रांगणातील मागील व दीर्घिकेसमोरील भिंतीत डाव्या बाजूस हत्तीच्यामागे ५४ से.मी. उंचीची सिंहासनाधिष्ठित कमळावर पाय विसावलेली तथागत बुद्ध याची मुर्ती आहे. हे कमळ एका चक्राच्यावर असून त्याच्या तिन्ही बाजूस ती हरीणे आहेत. आणि कमळ नांगांनी उचलून धरलेले आहे. तथागत बुद्ध यांच्या दोन्ही बाजूस कमळावर उभे असलेले दोन चामरधारी आहेत. त्यातील डाव्या बाजूचा अवलोकितेश्वर असून त्याने आपल्या डाव्या बाहूवर दोन विद्याधरांनी मुकूट धरले असून त्यावर दोन्ही बाजूंनी मकरांची खंडयुक्त कमान आहे. त्यावर दोन झोपवणाऱ्या आकृत्या दिसतात. डाव्या बाजूस ब्राह्मी लिपीतील तुटलेला पुसट शिलालेख असून तो वाचता येत नाही. त्यात स्थळ, राजवंश किंवा व्यक्तिनामाचा उल्लेख नसून संघोपासक व्यक्तीची देणगी नमुद केली आहे. असे डा. शां. भा. देव यांचे मत आहे.

समोरच्या दीर्घिकेतील (७५० × ३.३० मीटर) डाव्या बाजूच्या अर्धस्तंभावर सुमारे ३२ से.मी. उंचीची पदमासनस्थ तथागत बुद्ध यांची मुर्ती आहे. तिच्या दोन्ही बाजूस कमळावर उभे चामरधारी आहेत. त्यातील डाव्या बाजूच्या अवलोकितेश्वर चामरधाऱ्याने आपल्या डाव्या भुजेत कमळाचा देठ परिधान केला आहे. ज्यावर तथागत बुद्ध विराजमान आहेत. ते आसन सुमारे १.२० मीटर उंच असून आसनाच्या दोन्ही बाजूस पायांमध्ये कमळ कोरलेले आहे. कमळाच्या देठाच्या दोन्ही बाजूस हरीणे आहेत. आसनाचे पाय अर्धस्तंभाच्या पायाशी असलेल्या अर्धवर्तुळाकार नक्षीवर आहेत. तसेच आसनांच्या दोन्ही पायात एक शिलालेख असून पायांना लागून गुडघे टेकलेल्या मानवी आकृत्या आहेत. म्हणजेच त्या मानवी आकृत्या तथागत बुद्ध यांना वंदन करीत आहेत. शिलालेख संस्कृत लिपीतील असून त्यात राजवंशाचा उल्लेख नसला तरी उपासिका व्याघ्रका या व्यक्तिनामाचा उल्लेख आहे. त्याचा उद्देश शाक्योपासिका व्याघ्रका हिची पुण्यकारक देणगी आहे.

दीर्घिकतील डाव्या बाजूच्या अर्धस्तंभाच्या आतील बाजूसही कोरीव शिल्पकाम आहे. त्यातील वरच्या भागात २२ से.मी. उंचीची पदमासनस्थ तथागत शुद्ध यांची प्रतिमा आहे. दोन्हीतील फरक म्हणजे खालच्या प्रतिमेत मुर्तीच्या दोन्ही बाजूस गुडघे टेकलेल्या दोन मानव आकृत्या आहेत.

दीर्घिकेतील उजव्या बाजूच्या अर्धस्तंभाच्या समोरील बाजूस वर स्तंभशिर्षाखाली २० से.मी उंचीच्या दोन बैठ्या तथागत बुद्ध यांच्या प्रतिमा आहेत. या मुर्ती दरम्यानच्या लहान स्तंभामुळे दोन कक्ष तयार झाले आहेत. कक्षाच्या खालच्या बाह्य बाजूस गुडघे टेकलेली दोन मानवी शिल्पे आहेत. या शिल्पाखाली ३३ से.मी. उंचीची सिहासनाधिष्ठित व कमळावर पाय विसावलेली तथागत बुद्ध यांची प्रतिमा आहे. प्रतिमेच्या दोन्ही बाजूस दोन चामरधारी असून त्यातील एक प‌द्मपाणी आहे. प्रतिमेवर तीन पदरी अर्धमुकूटधारी दोन विद्याधरांनी तोरण धरले असून त्यावरील कमानीवरही चार विद्याधरांनी माळा उचलून धरली आहे. तथागत बुद्ध यांनी पाय विसावलेल्या कमळाखाली अनेक कमळे असून उपरोक्त मुख्य कमळाच्या देठाच्या डाव्या बाजूस पहुडलेले हरीण व काहीतरी अर्पण करीत असलेला गुडघे टेकलेला माणूस व त्यामागे गुडघे टेकून वंदन करीत असलेली स्त्री आहे. अशाच प्रतिमा कमळाच्या देठाच्या उजव्या बाजूसही आहेत. या शिल्पाखाली एका शिल्पामध्ये तीन हरीणे आहेत आणि अर्धस्तंभाच्या पायाशी असलेल्या अर्धवर्तुळाकार नक्षीवर संस्कृत लिपीतील शिलालेख आहे. त्याचा सारांश-पिता, माता व पूर्ण जगास सर्वोच्च ज्ञान प्राप्त व्हावे या उद्देशाने एका शाक्य भिक्खूने दिलेली देणगी नमुद करणे आहे.

दीर्घिकेच्या डाव्या बाजूस सात ओळींचा अतिशय सुबक कोरलेला प्राकृत भाषेत ब्राह्मी लिपीतील शिलालेख आहे. या शिलालेखात महाभोज स्कंदपालित राजवंशाचा उल्लेख आहे. त्याचा उद्देश सुलसदत्त व उत्तरदत्ता यांचा पुत्र शिवम् व त्याची पत्नी विजया यांची लेण्याची देणगी, शिवाय शिवम् चे पुत्र शिवपालित, शिवदत्त व सर्पिल यांची शिल्प कोरण्याची देणगी व त्यांच्या कन्या सर्पा, शिवपालिता, शिवदत्ता, सुलसदत्ता य स्तंभाची या शिलालेखात नमुद केली आहे.'

बाह्य दीर्घिकेच्या मागील मध्यभागी सभागृहाचे प्रशस्त प्रवेशव्दार (१.८० मी. रुंद २.७० मी. उंच) आहे. त्यांच्या दोन्ही बाजूस खांद्याच्या वर दोन मोठ्या चौरसकृती खिडक्या आहे. सभागृह ८.८० मी ८.९० मीटर असून त्याच्या तीन अंतरभिंतीना लागून ठेंगणा ओटा आहे. सभागृहाच्या आत आणखी एक आडवी अंतरदीर्घिका असून ती सभागृहातील मागील दोन चौरसकृती पायांचे अष्टकोनी स्तंभ व दोन चौरसकृती अर्धस्तंभाच्या मध्ये सभागृहाकडे पाठ असलेली दोन बाके आहेत. बाकांच्या सभागृहातील बाजू वेदिका पद्धतीच्या नाजूक नक्षीकामाने सुशोभित आहेत. ह्या नक्षीकामांमध्ये पाळांवरील प्राणी व गुराख्यांच्या आकृत्या कोरलेल्या आहेत. उजव्या बाजूकडील पाळावरील शिल्पात प्राण्यांच्या आकृत्या कोरलेल्या आहेत. वेदिकाशिल्पात डावीकडून उजवीकडे प्रथम एका शार्दूलांस त्याची शेपटी धरलेला एक बुटका गुराखी हाकीत आहे. त्यानंतर एका वाघावर बसलेला व त्याची शेपटी धरलेला आणि दुसऱ्या हाताने काठी उगारलेला बूटका असून शेवटी आणखी एक वाघ आहे. बाजूकडील पाळावरील वेदिकाशिल्पात एका वाघाची शेपटी एका बुटक्याने पकडली आहे. त्यानंतर एक हत्ती आहे. हत्तीच्या पुढे मागे वळून पाहणारे हरीण आहे. आणि शेवटी एक वाघ व त्याची शेपटी धरलेला बूटका आहे.

पाळांच्या दोन्ही बाजूला अर्धस्तंभावरसुद्धा डमरूसारख्या प्रतिमा आहेत. अर्धस्तंभाच्या बाहेरील दोन्ही बाजूंना सभागृहात समोर तोंड असलेल्या दोन स्त्री पुरूषांच्या शिल्पांच्या जोड्या आहेत. ही स्त्रीपुरूषांची शिल्पे कार्ले आणि कान्हेरी लेणीमधील समोरच्या पटलाभिंतीवरील शिल्पांप्रमाणेच आहेत. डाव्या बाजूकडील शिल्पात पुरूष १.६० मीटर व त्याच्या डाव्या बाजूला महिला १.५५ मीटर उंच आहे. या शिल्पपटाच्या डाव्या बाजूस खाली मुलगा बसलेला असून तो त्या महिलेचा डावा पाय धरून आहे. तिने त्याच्या डोक्यावर डावा हात ठेवला आहे. पुरूषाने उंची पागोटे, कानात मोठी कर्णकुंडले, हातात कडे, भुजालंकार व कटीअंबर व कमरबंद परिधान केलेला आहे. कटीअंबराच्या निऱ्या पायघोळ तर कमरबंदच्या सोगा लोंबकळत आहे. त्याचा डावा हात वर उचलेला असून उजवा हात कमरेवर ठेवलेला आहे. स्त्रीच्या डोक्यावर गोलाकार मुकूट, कानात मोठी कर्णकुंडले, पायात मोठाले पैंजण, उजव्या हातात मनगटी व बाजूबंध आणि डाव्या हातात फक्त मनगटी असे दागिने आहेत. तिने आपला उजवा हात नितंबावर ठेवलेला आहे. तिने ज्या मुलाच्या डोक्यावर हात ठेवलेला आहे त्याच्या अंगावर दागिने नाहीत. उजव्या बाजूच्या स्त्री- पुरूष शिल्पातील पुरुष १.७० मीटर उंचीचा व त्याच्या डाव्या बाजूस १.५० मीटर उंचीची स्त्री आहे. पुरुषाने आठ पदरी पागोटे, कर्णकुंडले, मनगट्या व बाहूभूषणे घातलेली आहेत. कटीअंबराच्या किनारी उंची वस्त्राच्या वाटतात. कमरेवरील कमरबंदाचा सोगा डाव्या बाजूस लोंबकळत आहे. पुरूषाचा डावा हात कमरेवर आहे तर उजवा हात डोक्याच्यावर उंचावला असून हाताचा अंगठा व तर्जनी जोडले असून बाकी तीन बोटे मिटलेली आहेत. महिलेने उंच प्रतीचा मुकूट धारण केला असून तो ड्रेपरी असल्यासारखा वाटतो. मुकूट आणि भुवयांच्या मध्ये कपाळावर दोन पट्ट्या दिसतात. त्यापैकी केसांची एक बारीक वेणी व दुसरी सुशोभित रिबनसारखी वाटतात. ही रिबन उजव्या कानावरील सुशोभित झुमक्यांपर्यंत आहे. स्त्रीने उजवा हात खांद्यापर्यंत उंचावला असून हातात कमळाची तीन फुले आहेत. तिच्या हातात व गळ्यात दागिने नसले तरी कानात मोठी कर्णभुषणे, कमरेवर कमरपट्टा आणि पायात प्रत्येकी दोन मोठी पैंजणे आहेत. कमरेभोवती कमरबंद असून त्याचा सोगा दोन्ही पायात लोंबकळत आहे.

सभागृहाच्या दोन्ही बाजूकडील भिंतीवर अर्ध्यापासून पुढे कोरीव शिल्पकाम केलेले आहे. यात डाव्या बाजूच्या भिंतीत एकूण तीन शिल्पपट आहेत. 

१) वरच्या बाजूस, २२.५ से.मी. उंचीच्या चार तथागत बुद्ध यांच्या प्रतिमा आहेत. या सर्व पदमासनस्थ व ध्यानमुद्रेत आहेत. याच शिल्पपटात उपरोक्त शिल्पासारखी दोन कोरीव शिल्पे आहेत. दोन्ही शिल्पे एका लहान अर्धस्तंभाने विभक्त केली आहेत. प्रत्येक शिल्पात ३२.५ से.मी. उंचीच्या सिंहासनाधिष्ठित कमलासनावर पाय विसावलेल्या तथागत बुद्ध यांच्या प्रतिमा आहेत. तथागत बुद्ध यांच्या दोन्ही मुकूटधारी विद्याधर व मकराकृती कमानी आहेत. चार विद्याधराजंवळ पुष्पमाला आहेत. तथागत बुद्ध यांचे पाय विसावलेल्या कमळाखाली दोन हरीणे व गुडघे टेकून तथागत बुद्ध यांना वंदन करणारा दहा मानवी शिल्पे आहेत. चार डाव्या बाजूस व सहा उजव्या बाजूस त्याखाली तावदानांसारख्या चौकटीमध्ये आळीपाळीने हरीणांची जोडी व कीर्तीमुख प्रतिमा आहेत. 

२) पायालगतच्या शिल्पपटात ७० से.मी. उंचीची कमलासनाधिष्ठित पदमासनस्थ तथागत बुद्ध यांची प्रतिमा आहे. दोन्ही बाजूस दोन चामरधारी आहेत. डावीकडील चामरधाऱ्याने डाव्या हातात उत्तरीय धरले असून उजवा चामरधारी पद्मपाणी आहे. त्यावर साधी कमान व दोन्ही बाजूस गुडघे टेकलेले वंदन करीत असलेले दोन विद्याधर आहेत. विद्याधरांच्या हाती दोन्ही बाजूस दोन नाग प्रतिमा असून त्यांनी मुख्य कमळ उचलून धरले आहे. ह्या नाग प्रतिमांच्या खाली गुडघे टेकून वंदन करीत असलेली पाच मानवी शिल्पे आहेत. त्यातील दोन डाव्या व तीन उजव्या बाजूस आहेत.

३) तिसरा शिल्पपट मध्यभागी असून त्यात बाह्यगोल शिल्पात कोरलेला एक स्तूप आहे. स्तूपाखाली कमळावर ४२.५ सेमी उंचीची ध्यानमुद्रेतील तथागत बुद्ध यांची प्रतिमा आहे. त्यांच्या उजव्या बाजूस उभा चामरधारी आहे. तिन्ही शिल्पपटांत रंगाचे अवशेष दिसतात.

उजव्या बाजूकडील भिंतीतही तीन शिल्पपट आहेत.

१) डाव्या बाजूकडील शिल्पपटात ७५ से.मी. उंचीची कमलासनाधिष्ठित पदमासनस्थ तथागत बुद्ध यांची प्रतिमा असून त्यांच्या दोन्ही बाजूस कमळावर दोन चामरधारी उभे आहेत. तर कमान साधी असून कमानीच्या दोन्ही बाजूस तोरण धरलेले दोन विद्याधर आहेत. तथागत बुद्ध यांच्या प्रतिमेखाली मुख्य कमळाच्या दोन्ही बाजूस गुडघ्यावर असलेल्या दोन नागांनी कमळाचा देठ उचलेला आहे. त्यांच्या मागे गुडघे टेकून वंदन करणाऱ्या दोन नागकन्या आहेत. त्यांच्या मागच्या बाजूस एक स्त्री व तिच्यामागे एक पुरूष गुडघे टेकून वंदन करीत आहेत. डाव्या बाजूस खाली ब्राह्मी लिपीतील पाच ओळीचा एक शिलालेख आहे. त्यांचा उद्देश शाक्य भिक्खू बुद्धसिंह यांनी पिता, माता व पूर्ण जगास सर्वोच्च ज्ञान प्राप्त व्हावे या उद्देशाने देणगी दिल्याचे नमुद करणे आहे.

२) मधल्या शिल्पपटातही पहिल्या शिल्पपटाप्रमाणे तथागत बुद्ध यांची प्रतिमा व त्याखालील शिल्पे आहेत. या शिल्पपटात डाव्या बाजूकडील नागकन्या व चामरधारी यांच्यामध्ये पाली लिपीतील एक शिलालेख असून तो उजव्या बाजूची नागकन्या व चामरधारी यामधील जागेत सलग कोस्लेला आहे. त्यांचा सारांश-शाक्य भिक्खू संघदेव यांनी मुर्ती व दिवा लावण्यासाठी चेंडिन शेत याची देणगी नमुद केली आहे.

३) उजव्या बाजूकडील तिसऱ्या शिल्पपटात वरच्या बाजूस ४७.५ से.मी. उंचीची कमलासनाधिष्ठित पदमासनस्थ तथागत बुद्ध यांची प्रतिमा आहे. प्रतिमेखाली पहिल्या व मधल्या शिल्पपटाप्रमाणेच कमळ, नागपुरूष, नागकन्या यांची शिल्पे कोरलेली आहेत. पहिल्या व मधल्या शिल्पपटापेक्षा हा शिल्पपट अरूंद आहे.

आंतरदीर्घिकेचा (७०० मीटर २.१० मीटर) तळ सभागृहाच्या तळापेक्षा ६० से.मी. उंचीवर आहे. अंतरदीर्घिकेच्या डाव्या भिंतीत एका साध्या खोलीत जाण्यासाठी प्रवेशव्दार आहे. खोलीच्या उजव्या भिंतीलगतच्या ओट्यावर डाव्या भिंतीत एका साध्या खोलीत जाण्यासाठी प्रवेशव्दार आहे. खोलीच्या उजव्या भिंतीलगतच्या ओट्यावर वस्तू ठेवण्यासाठी कोनोडा आहे. आंतरदीर्घिकच्या मागच्या भिंतीत मध्यभागी स्तूपाच्या गर्भगृहात जाण्यासाठी विस्तिर्ण चौकोनी प्रवेशव्दार आहे. गर्भगृह ४.७० मीटर रूंद, ६.२० मीटर उंच आहे. गर्भगृहात मध्यभागी २.२० मीटर व्यासाचा स्तूप असून तो त्रिस्तरीय बैठकीवर आहे. स्तूपाच्या अधिष्ठानाची बाजू सरळ उभी असून त्याची किनार वेदिकाप‌ट्टीसारख्या नक्षीने सुशोभित आहे. स्तूपावरील अण्ड गोलाकार असून त्यावर वेदिका नक्षीकाम असलेली चौरसकृती हर्मिका आहे. हर्मिकेच्या वर पायऱ्या पायऱ्यांचे पिरॅमिडच्या आकाराचे शीर्ष व त्याचे त्यावर छत्राची यष्टि आहे. छत्र वर्तुळाकार असून ते छतात कोरलेले आहे.

पुरातत्वीयदृष्ट्या विन्यासाचा विचार केला असता लेणी क्रमांक ६ च्या आतरदीर्घिकेसह गर्भगृहाची रचना सभागृहाचा मागे केली असून परंपरेने त्याचे साम्य कुडा लेंणी क्रमांक १, महाड लेणे क्रमांक ८ आणि नाशिक लेणे क्रमांक ७ शी दिसून येते. पाळासारखे पाठ असलेले बाक, चौरसाकृती पाया असलेले साधे अष्टकोनी स्तंभ, अर्धस्तंभ व डमरूच्या प्रतिमा यावरून ही लेणी सातवाहन सम्राट यज्ञसिरी सातकर्णी किंवा त्यानंतरच्या काळातील असावे. अशी वैशिष्टये कान्हेरी आणि नाशिक लेणी समुहात आढळतात, असे नागराजू यांचे मत आहे. बर्जेस आणि फर्ग्यूसन यांच्या मते ही लेणी कार्ले चैत्यगृहाशी मिळते जुळते असावे. दोन्ही ठिकाणच्या सभागृहातील स्त्री-पुरूषांच्या शिल्पांमधील साम्यावरून त्यांनी हे अनुमान काढलेले आहे. विद्या दहेजिया यांच्यामते इतर ठिकाणच्या शिल्पांवरून प्राणी व गुराख्यांची चित्रे पश्चिम भारतात प्रथमच सातवाहन सम्राट गौतमीपुत्र सातकर्णीच्या राजवटीत कोरण्यात आली. नागराजू यांच्या मते लेणे क्रमांक सहाच्या दर्शनी भागातील वास्तूशिल्पिय वैशिष्टये कान्हेरी लेणे क्रमांक ३२ शी मिळती जुळती आहेत. हे लेणी बहुधा इसवी सनाच्या तिसऱ्या शतकाच्या शेवटी किंवा चौथ्याच्या आरंभी खोदण्यात आले असावे. या अनुमानास पुरालिपी पुराव्यांचाही आधार आहे.

*_लेणी क्रमांक ७_*

लेणे क्रमांक सहाव्या लेण्यास लागून त्याच्यापेक्षा १.५० से.मी. उंचीवर असलेले विहार लेणे आहे. समोर दीर्घिका व मागे खोली आहे. दीर्घिकेच्या समोर मध्यभागी चौरसाकृती पायांचे दोन अष्टकोनी स्तंभ व दोन्ही बाजूस दोन आयताकृती अर्धस्तंभ आहेत. प्रांगणातून तीन पायऱ्या चढून डाव्या बाजूकडील अर्धस्तंभ व स्तंभ यामधून दीर्घिकेत प्रवेश करता येतो. दीर्घिका ५.३० × २.२० मीटर आहे. दोन्ही स्तंभ तसेच उजवा स्तंभ व अर्धस्तंभाच्या दरम्यान प्रांगणाकडे पाठ असलेले दोन बाक आहेत. दोन्ही अर्धस्तंभावर डमरूसारख्या प्रतिमा आहेत. बाकाच्या पाठीवर बाहेरच्या बाजूने चौरसाकृती खुंट्याची रांग आहे. दीर्घिकेत उजव्या बाजूस ओटयाची देवळी आहे. दीर्घिकेच्या मागील भिंतीत उजव्या बाजूस आतील खोलीचे प्रवेशद्वार आहे. खोलीच्या डाव्या बाजूस ओट्याची देवळी आहे.

प्रांगणात एका देवळीखाली पाण्याची टाकी आहे. दीर्घिकेच्या मागच्या भिंतीवर पालि भाषेतील ब्राह्मी लिपीत शिलालेख आहे. पुरालिपी विश्लेषणावरून नागराजू यांच्या मते तो इसवी सन २३० नंतरच्च्या कालवधीतील आहे. आणि लेणी: क्रमांक ६ मधील शिलालेखाचा समकालीन वाटतो. या लेखात राजवंश व राजाचा काळ व तिथीचा उल्लेख नाही. सोमदेव देणगी देणारा वैद्य, इसिरखित मामकवेजिय वैद्य- सोमनदेवाची कन्या, नाग सोमदेवचा पुत्र इसिपालिता-सोमदेवाची कन्या, पुसा-सोमदेवाची कन्या, धम्म-सोमदेवाची कन्या, सपा-सोमदेवाची कन्या, सिवधोस-सोमदेवाटी पुत्रया व्यक्तीनामांचा शिलालेखात समावेश आहे. शिलालेखाचा उद्देश मामकवेजिय वैद्य उपासक इसिरखित यांचा पुत्र सोमदेव वैद्य व त्याचे पुत्र नाग, इसिरखित, सिवघोस आणि कन्या इसिपालिता, पुसा, धम्मा, व सपा (सर्पा) यांची लेणीची देणगी धम्मदान नमुद करणे आहे.

पाण्याच्या टाक्यांच्यावर दुसरा पालि-ब्राह्मी शिलालेख आहे. या शिलालेखात राजवंश व राजाचे वर्ष आणि तिथीचा उल्लेख नाही. त्यात शिवम-मांदवप्रमुख, कुमार मांदव- देणगी देणारा शिवमचा पुत्र या व्यक्तीनामाचा समावेश आहे. शिलालेखाचा सारांश-मांदवप्रमुखसिवम यांचा पुत्र कुमार मांदव यांची देणगी नमुद करणे आहे. या लेखात देणगीदारास कुमार हे विरूद लावल्याने ही व्यक्ती श्रीमंत घराण्यातील असावी असा निष्कर्ष काढता येतो. आणि इतर शिलालेखांवरून मांदव हे महाभोज होते असे म्हणता येईल. असे नागराजू यांचे मत आहे. हा व याआधीच्या लेण्यामधील शिलालेखात बरेच साम्य आढळते. पाठीचे बाक, त्यावरील चौरसाकृती खुंट्याची वेदीका, अष्टकोनी स्तंभ, आयताकृती अर्धस्तंभ व त्यावरील डमरूच्या प्रतिमा यावरून हे लेणे सहाव्या लेण्याच्या समकालीन वाटते.

लेणे क्रमांक ८

सातव्या लेण्यास लागून एक मीटर खाली हे लेणे आहे. दर्शनी भाग पडला असला तरी उजव्या बाजूस लांब दालनाचे प्रवेशद्वार व डाव्या बाजूस खिडकीच्या खुणा दिसतात. दालनाच्या मागील भिंतीत उजव्या बाजूस आतल्या खोलीचे आयताकृती प्रवेशद्वार आहे. खोलीत डाव्या भिंतीत बाकाची देवळी आहे. बाकाच्या (ओटयाच्या) शेवटी मौल्यवान वस्तू ठेवण्यासाठी ५५ चौ.से.मी. ४० से.मी. खोल खड्‌डा कोरला आहे. त्यावर झाकण ठेवण्यासाठी किनारी कोरल्या आहे.

लेणे क्रमांक ९

क्रमांक आठच्या उजव्या बाजूस २ मीटर उंचीवरील हे लेणे म्हणजे सपाट छत व पुढे दीर्घिका असलेले आयताकृती चैत्यगृह आहे. दीर्घिका प्रशस्त असून तिला मध्य भागी दोन स्तंभ व दोन्ही बाजूस अर्धस्तंभ आहेत. त्यातील डावा स्तंभ तुटलेला असून त्याचा स्तंभशिर्ष लोंबकळत आहे. या अष्टकोनी स्तंभाचा पाया कुंभाकृती आहे. या कुंभासही खाली चौरसाकृती पिरॅमिडचा आकार आहे. स्तंभशीर्ष घंटाकृती असून त्यावर पेटिका आकाराचे आमलक आहे. अर्धस्तंभ साधे व अष्टकोनी असून त्याची एक बाजू भिंतीस जोडली आहे. दीर्घिकच्या मागे अनियमित आकाराचे चैत्यगृह (४.४० × २.६० मीटर पुढच्या बाजूस व ३.४० मी. मागच्या बाजूस) आहे. भिंतीच्या मागील बाजूस १.३० मीटर व्यासाचा स्तूप आहे. त्याच्या शीर्षाच्या छत्राची यष्टि छतास भिडली आहे.

दीर्घिकेच्या डाव्या भिंतीत प्रवेशद्वार व खिडकी असलेली एक खोली आहे. मागील भिंतीस एक बाक (शयन ओटा) आहे. चैत्यगृहाच्या प्रवेशद्वारास लाकडी चौकटीसाठी कुरूंची छिद्रे आहेत. लेण्यातील भिंतीवर मातीच्या गिलाव्याचे अवशेष आढळून येतात.

दीर्घिकेच्या उजव्या भिंतीवर पालि भाषेत ब्राह्मी लिपीतील एक ओळीचा शिलालेख असून त्याचे वर्णन पुढील प्रमाणे आहे. शिलालेख 

*_'एयितिलु उपासकस बम्हनस भयाय भयिलास बम्हनिय चोतियघरो देयधम्मम.'_*

या शिलालेखात राजा व राजवंश, वर्ष व तिथीचा उल्लेख नाही. त्यात अयितिलु-ब्राम्हण उपासक, भयिला-दान देणारी ब्राम्हणी, अयितिलुची पत्नी या व्यक्तिनामांचा समावेश आहे. उद्देश- ब्राम्हण उपासक अयितिलुयाची पत्नी भयिला हिची चेतियघराचे धम्मदानाची देणगी नमुद करणे आहे.

कुंभपाया व शीर्ष यावरून हे लेणे जुन्नर जवळील लेण्याद्री गटातील गणेश लेणे क्रमांक १४ चे समकालीन असावे. कलाशैलीच्या साधर्म्यावरून या लेण्याचा कालावधी इसवी सनाचे दुसरे शतक ठरविता येतो. नागराजू यांच्या मते हे लेणे पहिल्या व सहाव्या लेण्याच्या आधीचे आहे. पुरालिपीवरून त्याचा कालावधी इ.स. १०० ते १८० च्या च्या दरम्यान निश्चित करता येतो. ढवळीकरांच्या मते येथील पुरालिपी जुन्नर-गणेश लेणे १४ शी समान असल्याने आणि स्तंभ नाशीक व महाड येथील लेणे ८ शी समान असल्यामुळेही या लेण्याचा काळ इ.स. दुसरे शतक निश्चित करता येतो.

लेणे क्रमांक १०

नवव्या लेणीच्या पुढे १.५० मीटर खाली असलेल्या या लेण्याच्या दर्शनी भागाची पडझड झालेली आहे. प्रांगणाच्या मागील भिंतीचे काही अवशेष आहेत. या भिंतीत एक प्रवेशद्वार व खिडकी असावी. प्रांगणास लागून आडवी दीर्घिका किंवा दालन असावे. दीर्घिकच्या मागील भिंतीत उजव्या बाजूस आतल्या खोलीचे प्रवेशद्वार आहे. भिक्खूनिवासात मागील भिंतीला लागून एक शयन ओटा आहे.

प्रांगणाच्या उजव्या बाजूला असलेल्या खिडकीवर पालि भाषेत ब्राह्मी लिपीतील एक शिलालेख आहे. शिलालेखात- 'मालाकारस वधुकस पुतस मालाकारस सिवपिरितस देयधम्म लेणम्'. यात वधुक माळी, सिवपिरीत-दान देणारा माळी या व्यक्तीनामांचा समावेश आहे. त्यांचा सारांश-वधुक नामक माळ्याचा पुत्र माळी सिवपिरीत यांनी लेणीचे धम्मदानाची देणगी नमुद करणे आहे. हा शिलालेख आणि लेणे क्रमांक ९ च्या लेण्यातील शिलालेखाच्या पुरालिपीत बरेचसे साम्य असल्याने त्याचा कालावधी एकाच असावा.

सन १९९१ च्या सर्वेक्षणात मिळालेल्या माहितीनुसार या शिलालेखाशिवाय लेण्याच्या आतील खोलीतील ओट्यावरील देवळीतही पुसटसा शिलालेख असावा तथापि त्याचा उल्लेख कुठेही नाही.

लेणे क्रमांक ११

लेणे क्रमांक १० च्या उजव्या बाजूस ६० से.मी. खाली हे लेणे आहे. त्यात एक दीर्घिका व एक भिक्खुनिवास होते. दीर्घिकच्या बहुतांश भाग कोसळला असून ओट्याच्या देवळीचे काही अवशेष शिल्लक आहेत. दीर्घिकेमागे असलेल्या भिक्खूनिवासाचे प्रवेशव्दार व खिडकीसुध्दा भग्नावस्थेत आहे. दीर्घिकेत देवळीत प्राकृत भाषेत ब्राह्मी लिपीतील तुटलेला शिलालेख आहे. लेख अर्धवट असल्यामुळे वाचता येत नाही. त्यात महाभोजाच्या मुलीकडून देणगी नमुद केली असावी. नागराजूच्या मते या शिलालेखात राजवैद्य हाल याची मुलगी गोयम्मा हिची देणगी आहे.

या शिलालेखाची अक्षरे लेणी क्रमांक ९ व्या आणि १० व्या लेण्यातील शिलालेखाशी मिळती जुळती असल्यामुळे ही लेणी त्यांचे समकालीन असावी.

*_लेणे क्रमांक १२ :-_*

जुळ्या लेण्यासारखी भासणारी ही लेणी अकराव्या लेणीस लागूनच आहे. त्यातील दोन्ही भिक्खूनिवासांना विभक्त करणारी भिंतही आता कोसळली आहे. डाव्या बाजूच्या समोर प्रांगण असलेली भिक्खूनिवास खोली आहे. खोलीत उजव्या भिंतीत भग्नावस्थेतील पालि भाषेत ब्राह्मी लिपीतील शिलालेख आहे. त्याचा उद्देश हाल राजमंत्री व गोयम्मा-दान देणारी मालाची कन्या गोयम्मा हिची लेण्याचे धममदान देण्याची देणगी नमूद करणे आहे. हा लेख इ.स. १०० ते १८० च्या दरम्यानच्या काळातील आहे. उपरोक्त खोलीच्या डाव्या बाजूस दुसरी खोली असून तिच्या मागील भिंतीला लागून शयनओटा आहे. लेणी ११ आणि २१ हो राजमंत्री हाल यांची कन्या गोयम्मा यांनी धम्मदान केले आहे.

*_लेणे क्रमांक १३ :-_*

बाराव्या लेण्यास लागून आहे. तेथे दीर्घिका व मागे भिक्खूनिवासाची खोली असून दीर्घिकेच्या समोरचा भाग पडलेला आहे. दीर्घिकेच्या उजव्या भिंतीत ओट्याची देवळी आहे. तर मागील भिंतीत उजव्या बाजूस आतल्या खोलीचे प्रवेशद्वार व डाव्या बाजूस आतल्या खोलीची खिडकी आहे. खोलीत मागच्या भिंतीला लागून ओटा आहे. दीर्घिकेच्या खिडकीवर पालि भाषेत ब्राह्मी लिपीमध्ये एक शिलालेख असून त्यात साडकर सुदंक्षण-महाभोज, विजयनिक दान देणारी, महाभोज साडकर सुदंक्षण यांची कन्या या व्यक्तीनामांचा समावेश असून उद्देश महाभोज साडकर सुदंक्षण यांची कन्या विजयनिका यांनी लेणीचे धम्मादानाची देणगी नमुद करणे आहे. या शिलालेखातील पुरालिपीय गुणधर्म दहाव्या लेण्यातील शिलालेखातील लिपीसारखे असल्याने ती दोन्ही समकालीन असावीत.

*_लेणे क्रमांक १४ :-_*

क्रमांक १३ ला लागून असलेल्या या लेणीची रचना तशीच आहे. मात्र आकार थोडा मोठा आहे. येथे ही दीर्घिकेच्या समोरचा भाग पडलेला आहे. प्रांगणासमोर किंचीत खालच्या बाजूच्या दगडात दोन्ही बाजूंनी चौकोनी कोनाडे कोरलेले आहेत. दीर्घिकत डाव्या भिंतीवर मागील बाजूस एक पालि भाषेत ब्राह्मी लिपीतल शिलालेख आहे. पुरीलिपीवरून तो तेराव्या लेण्यातील शिलालेखाच्या समकालीन आहे. शिलालेखात महिक या व्यक्तिनामाचा व करहाटक ग्रामनामाचा समावेश असून उद्देश-करहाटकाचा लोहवाणिज महिक यांची लेणीच्या धम्मदानाची देणगी नमुद करणे आहे. *करहाटक म्हणजे आजचे कऱ्हाड होय.*

या लेण्याच्या पुढे ६ मीटर अंतरावर एका देवळीत पाण्याचे टाके आहे. तेथे पालि भाषेत ब्राह्मी लिपीमध्ये झिजलेला एक शिलालेख आहे. त्याचा उद्देश गृहपती वसुल या सावकाराची स्नानाच्या टाक्याच्या धम्मदानाची देणगी नमुद करणे आहे. या टाक्याच्यापुढे ८ मीटर अंतरावर आणखी एक पाण्याचे टाके आहे. त्यावरही एक शिलालेख आहे तथापि त्याचे वाचन झालेले आहे. या टाक्याजवळ कुडा लेणी समुहातील खालचा स्तर संपतो. पंधरावी लेणी या स्तराच्या ६ मीटर उंचावर आणि वरच्या स्तरातील सोळाव्या लेणीच्या ६ मीटर खाली आहे. या टाक्याजवळून पंधराव्या लेणीत जाण्यासाठी वाट आहे.

*_लेणे क्रमांक १५:-_*

चौदाव्या लेणीच्या अगदी वर ६ मीटर उंचीवर हे चैत्यगृह आहे. चैत्यगृहात स्तूपाचे गर्भगृह, एक दीर्घिका आणि दोन भिक्खूनिवासाच्या खोल्या आहेत. दीर्घिकला (७.२० × २.२० मीटर) समोर मध्यभागी चार अष्टकोनी स्तंभ व दोन्ही बाजूस दोन आयताकृती अर्धस्तंभ आहेत. दोन्ही अर्धस्तंभावर डमरूच्या प्रतिमा आहेत. या डमरूच्या प्रतिमा इतर ठिकाणच्या प्रतिमांपेक्षा वेगळ्या वाटतात. समोरचे प्रांगणही व्यवस्थित कोरलेले आहे. दिर्घिकेच्या दोन्ही बाजूस समोरासमोर दोन भिक्खूनिवासाच्या खोल्या असून त्याच्या मागील भिंतीना लागून शयनओटे आहेत. स्तूपाचे गर्भगृह (३.०० मीटर रूंद × ४.१० मीटर लांब) दीर्घिकेच्या मागील भिंतीत मध्यभागी असून त्याचे प्रवेशद्वार साधे आयताकृती आहे. स्तूपाच्या व्यास १.९० मीटर आहे. त्याची रचना लेणी क्रमांक एक मधील स्तूपासारखीच असून त्यास अधिष्टान, अण्ड व हर्मिका आहे. या स्तूपास पिरॅमिड आकाराचे कोरीव काम असून हर्मिका छतास भिडली आहे. दीर्घिकेच्या डाव्या भिंतीवर पालि भाषेत ब्राह्मी लिपीतील एक शिलालेख आहे.

शिलालेख....

*_'महाभोजन मंदव कोचिपुते वेलिदते अहिलस पुतस अधगछकस रामदतस देयधम चेतियघरो उयरको च भयाव वेलिदताव देयधम्मम् व्यरको.'_*

असा आहे. यात मान्दव कोच्छिपुत महाभोज वेलिदत्त या राजवंशाचा तसेच १) रामदत्त-दान देणारा, २) वेलिदत्ता-दान देणारी रामदत्त याची पत्नी, ३) अहिल-रामदत्ताचा पिता, ४) मंदव कोच्छिपुत वेलिदत-महाभोज, ५) कोच्छि वेलिदत्ताची माता या व्याक्तिनामांचा उल्लेख आलेला आहे. शिलालेखाचा उद्देश- मांदव कोच्छिपुत वेलिदत्त हा महाभोज असताना अहिलपुत्र रामदत्त अर्धगच्छक याने चेतियघर व लेणी आणि त्याची पत्नी वेलिदत्ता हिने एक लेण्याच्या धम्मदानाची देणगी दिली हे नमूद करणे आहे.

या लेण्यातील अष्टकोनी स्तंभ, चैत्यगृहातील विहार खोल्या आणि अर्धस्तंभावरील डमरूच्या प्रतिमा यावरून हे लेणे एक आणि सहाचे समकालीन असावे असे असले तरी या लेणीचा विन्यास चैत्यगृहाव्यतिरीक्त सभागृह व समोर दीर्घिका असलेल्या लेणे क्रमांक एक आणि सहा इतका परिश्रमपूर्वक केलेला नसून नऊच्या लेणीसारखा साधा आहे. या दोन्ही चैत्यगृहात (९ आणि १५) स्तूपाचा वरचा भाग सपाट असून छतास भिडून आहे. तसेच त्यांना छत नाहीत. या दोन्ही लेणेत वास्तुशिल्पिय फरक आहे तो फक्त स्तंभ आकाराचा. नवव्या लेणेत कुंभपाया व घंटाकृती स्तंभाविषयीचे स्तंभ आहेत तर येथील लेणे क्रमांक पंधरामध्ये स्तंभ अष्टकोनी आहेत. कलाशैलीवरून लेणे क्रमांक पंधरा क्रमांक नऊ नंतरचे आणि क्रमांक एक व सहाच्या आधीचे आहे. यास पुरलिपी पुराव्याचाही आधार मिळतो. नवव्या लेण्यातील शिलालेखांमधील अक्षरे विकसित नाहीत तर क्रमांक एक आणि सहामधील शिलालेखाची अक्षरे वळणदार व विकसित दिसतात. या लेण्यातील शिलालेखाची अक्षरे नवव्या लेण्यातील शिलालेख अक्षरापेक्षा विकसित परंतु लेणे क्रमांक एक आणि सहामधील अक्षरांपेक्षा कमी विकसित वाटतात असे नागराजू यांचे मत आहे.

येथील अर्धस्तंभावर अर्धकमल चित्रित केलेले आहेत. यावरील मानचित्र डमरूसारखे आहे. येथे नमुद करणे आवश्यक आहे की, हे मानचित्र प्रथमच नाशिक लेणी क्रमांक तीन (सातवाहन सम्राट गौतमीपुत्र सातकर्णी विहार) मध्ये वापरण्यात आले आणि नंतर महायान विहारात सरस वापरण्यात येऊ लागले. त्याचे उत्कृष्ठ उदाहरण अजिंठा लेण्यात आढळते. असे ढवळीकर यांनी स्पष्ट केले. स्तूपाचे अधिष्ठान परिश्रमपूर्वक कोरलेले असून समयोत्तर थेरपंथीय स्तूपांमधील ते एक खास वैशिष्ट्य सांगता येईल. ढवळीकरांच्या मते या लेण्याची तुलना कराड लेणे क्रमांक बाराशी करता येईल.

हे लेणे निम्नतरीय समुहातील नवव्या लेण्यापेक्षा उंचावर असल्यामुळे या दोन्ही चैत्यांमध्ये बराच काळ गेलेला असावा. येथील शिलालेखावरून हे लेणे रामदत्ताने देणगी दिल्याचे नमुद केले आहे. ह्या रामदत्ताने ही देणगी महाभोज मांदव कोच्छिपुत्त राज्य करीत असतांना दिली. कोचिपुत्र अहिरांमधील (अहिलसा) आणि पैठण व नेवासे उत्खननांत सापडलेल्या कोचिपुताच्या नाण्यांवर आढळते व त्या अक्षरवाटिकेवरून (पुरालिपीवरून) त्याचा काळ इसवी सनाच्या दुसऱ्या शतकातील उत्तरार्धाशी जोडता येतो असे ढवळीकरांचे मत आहे.

*_लेणे क्रमांक १६:-_*

पंधराव्या लेणीच्या अगदी वर ६ मीटर उंचीवर हे साधे लेणे आहे. प्रांगणातील मागील भिंतीला लागून बैठा ओटा आहे. प्रांगणास लागून आडवे दालन आहे. समोरच्या भिंतीत उजव्या बाजूस दालनाचे प्रवेशद्वार व डाव्या बाजूस लहान खिडकी आहे. दालनाच्या डाव्या भिंतीत ओट्याची देवळी आहे. दालनाच्या मागील भिंतीत उजव्या आतील खोलीचे प्रवेशद्वार आहे. भिंतीत ओट्याची देवळी आहे. प्रांगणाच्या दोन्ही बाजूस दोन देवळीतील पाण्याचे टाके आहेत.

लेण्याच्या समोरच्या भिंतीत व खिडकीच्यामध्ये पालि भाषेत ब्राह्मी लिपीतील एक शिलालेख आहे. शिलालेख-

*_'शिधम् थेराण भयत विजयाण अतिवासिणिय पवईतिकाय सपिलाय देयधम्मम् लेणम् सह सालेहिताहि वेण्डुयाहि स (ह) च आतिवासिणिय बोधिय.'_* 

या शिलालेखात १) विजय-भंदत, २) सपिला (सर्पिला) भिक्खूणी, ३) लोहिता- भिक्खूणी, ४) वेणहुया भिक्खूणी आणि ५) बोधि-भिक्खूणी या व्यक्तिमानाचा समावेश आहे. शिलालेखाचा उद्देश- भदंत विजय यांची शिष्या भिक्खूणी सपिला (सर्पिला) हिची लोहिता, वेण्हुया व सर्पिला हिची बोधि नामक शिष्या यांच्यासह लेणीच्या धम्मदानाची देणगी नमुद करणे आहे.

प्रांगणातील पाण्याच्या दोन्ही टाक्यांवर पालि भाषेत ब्राह्मी लिपीतील दोन शिलालेख आहेत. डाव्या टाक्यावरील शिलालेखाची पहिली ओळ नष्ट झाली असून दुसऱ्या ओळीत बोधि या व्यक्तिनामाचा उल्लेख आहे. उजव्या टाक्यावरील शिलालेखाचा उद्देश मुगुदा माळ्याची कुंडाची देणगी नमुद करणे असा आहे. यात देणगी देणाऱ्यांचे नाव पूर्ण वाटत नाही. ल्युडर्सच्या मते ते मुगदास असावे. पुरालिपीवरून हे तिन्ही शिलालेख इसवी सन १८० ते २५० या कालावधीत असावेत असे डॉ. शां.भा.देव यांचे मत आहे. पहिले पाण्याचे टाके भिक्खूणी बोधी यांनी धम्मदान केलेले असावे.

*_लेणे क्रमांक १७:-_*

सोळाव्या लेण्यास लागून विन्यासाने त्याच्यासारखीच ही लेणी आहे. फक्त खिडकी थोडी मोठी व मागच्या खोलीतील ओट्याची देवळी मागच्या भिंतीत आहे. येथील प्रांगणात दोन्ही बाजूस दोन चौरसाकृती छिद्रे आहेत. दालनाच्या खोलीच्या प्रवेशद्वाराच्या डाव्या बाजूस पुसट पाली भाषेत ब्राह्मी लिपीतील एक शिलालेख आहे. त्यात १) नाग व्यापारी गृहपती- देणगी देणारा व २) स्वामी नागाचा पिता या व्यक्तिनामाचा समावेश असून त्याचा उद्देश स्वामीपुत्र नाग गृहपती व व्यापारी यांची लेणीच्या धम्मदानाची देणगी नमुद करणे आहे. या लेण्यातील शिलालेखाची पुरालिपी सोळाव्या लेण्यातील शिलालेखांसारखीच असल्यामुळे हे लेणे सोळाव्या लेण्याच्या समकालीन असावी.

*_लेणे क्रमांक १८ -_*

लेणे क्रमांक १७ प्रमाणे या लेणेच्या दालनाच्या प्रवेशद्वाराच्या दोन्ही बाजूस दोन मोठ्या खिडक्या आहेत. समोरच्या भिंतीवर डाव्या बाजूस एक पाली भाषेत ब्राह्मी लिपीतील शिलालेख आहे. त्यात व्यापारी वसुलनाक यांची लेण्याच्या धम्मदानाच्या पुण्यकारक देणगी नमुद केली आहे.

*_लेणे क्रमांक १९_*

लेणे क्रमांक १८ पेक्षा किंचित उंचावर असलेल्या लेणे क्रमांक नऊच्या समोर प्रांगणासारखी दीर्घिका आहे. तिच्यात उजव्या बाजूस दालनाचे प्रवेशद्वार व डाव्या बाजूस दालनाची विस्तिर्ण खिडकी आहे. दालन ४.५० मीटर × २.०० मीटर आहे. दालनातील मागील भिंतीत समोरच्या प्रवेशद्वारासमोर खोली (२.१० मीटर × २.१० मीटर) आहे. खोलीत मागील भिंतीत ओट्याची देवळी आहे. दालनात मागील भिंतीत डाव्या बाजूस देवळीवजा खोली आहे. या देवळीत उजव्या बाजूस एक ओटा आहे.

सभागृह, खोली व देवळी असलेले हे लेणे जुन्नर- गणेश लेण्यामधील अनेक लेण्यांसारखी असल्यामुळे ती समकालीन म्हणजे इसवी सनाच्या तिसऱ्या शतकातील असावे.

लेणे क्रमांक २०

लेणे क्रमांक १९ पासून ५० मीटर अंतरावर असलेल्या या लेणेचा मार्ग अवघड आहे. त्याला समोर दीर्घिका व मागे खोली आहे. दीर्घिका भग्न असून खोलीची समोरची भिंतही पडलेली आहे. भिंतीत प्रवेशद्वार व खिडकीचे अवशेष आहेत. लेणेच्या पुढे काही भग्न पायऱ्या व पाण्याचे टाके आहे.

_*लेणे क्रमांक २१ :-*_

लेणे क्रमांक २० पासून ३० मीटर अंतरावर अर्धवट कोरलेले चैत्यगृह आहे. छत सपाट आहे. सभागृह आयताकृती असून त्यात एक ओबडधोबड चौरसाकृती दगडी चिरा आहे. चिरा स्तूप कोरण्यासाठी असावा. लेणे क्रमांक नऊ आणि पंधरा मधील स्तूपाप्रमाणेच त्याचे शीर्ष छताला भिडेल या उद्दशानेच चिरा सोडलेला दिसते. चैत्यगृहात समोर दीर्घिका असून तिच्या दोन्ही बाजूस दोन स्तंभ व अर्धस्तंभाच्या योजनेसाठीसुद्धा दगडी चिरा ठेवलेल्या आहेत.

प्रागंणात डाव्या भिंतीत पाण्याचे टाके असून त्यावर पालि भाषेत ब्राह्मी लिपीतील एक शिलालेख आहे. शिलालेखाचा उद्देश वसुलनाक श्रेष्ठीची (सावकराची) कुंडाची देणगी नमुद करणे आहे. वसुलनाकाने अठराव्या लेणीसाठीही देणगी दिलेली आहे. पुरालिपी वैशिष्टयानूसार हा शिलालेख निश्चित इसवी सन १८० ते २५० च्या कालावधीत असावा. चैत्यगृह जरी अर्धवट असले तरी पाण्याचे टाके पूर्ण आहे. लेण्यातील अर्धवट सोडलेला स्तूप व स्तंभाच्या दगडी चिऱ्यांवरून त्यावेळच्या शिल्पांच्या शैलीबाबत अनुमान करता येते.

_*लेणे क्रमांक २२ :-*_

एकसिवाव्या लेण्यास लागून किंचित खाली एक खोली असलेली हे लेणे आहे. प्रांगणात डाव्या भिंतीत लागून ओटा आहे. डाव्या बाजूस खोलीचे प्रवेशद्वार व उजव्या बाजूस लहान खिडकी आहे. डाव्या बाजूस ओट्याची देवळी आहे.

लेणे क्रमांक २२ आणि २३ च्या मध्ये पाण्याचे टाके आहे. त्यापुढे खाली काही पायऱ्या व एक लहान देवळी आहे.

लेणे क्रमांक २३ :-

या लेण्याची रचना सतराव्या व अठराव्या लेण्याप्रमाणे आहे. समोर एक आडवे दालन व मागे खोली आहे. दालनात मध्यभागी प्रवेशद्वार प्रवेद्वार असून दोन्ही बाजूस दोन मोठ्या खिडक्या आहेत. खोलीत मागच्या बाजूस ओट्याची देवळी आहे.

डाव्या बाजूच्या खिडकीच्या वर पालि भाषेत ब्राह्मी लिपीतील एक शिलालेख आहे. त्यात १) शिवदत्ता देणगी देणारी स्त्री, २) पुसनाक सिवदत्ताचा पुत्र, ३) वेहमित सार्थवाह, सिवदत्ताचा पती या व्यक्तिनामांचा उल्लेख आहे. शिलालेखांचा उद्देश- पुसनाकाची माता व वेहमित व्यापाऱ्याची पत्नी सिवदत्ता हिची लेण्याच्या धम्मदानाची देणगी नमूद करणे हा आहे. पुरालपीवरून हा शिलालेख इसवीसन १८० ते २५० मधील असावा.

लेणे क्रमांक २४ :-

लेणे क्रमांक २३ पासून ४ मीटर अंतरावर थोड्या उंचीवर समान विन्यास असलेली हे लेण्या आहे. प्रवेशद्वाराच्या उजव्या बाजूची भिंत भग्न असून त्यात खिडकी होती किंवा नाही याचे अनुमान काढता येत नाही. मागील खोलीतील ओट्याची देवळी उजव्या भिंतीत आहे. प्रवेशद्वाराच्या उजव्या बाजूस पालि भाषेत पाली लिपीतील एक शिलालेख आहे त्यात १) असालमित देणगी देणारा, २) अचलदास- व्यापारी, सार्थवाह, असालमितचा पिता या व्यक्तिनामाचा उल्लेख आहे. त्यात अचलदास व्यापाऱ्यांचा पुत्र असालमित यांच्या लेण्याच्या धम्मदानाची देणगी नमुद केली आहे. शिलालेखाची पुरालिपी लेणी क्रमांक २३ मधील शिलालेखासारखी आहे.

या लेण्याच्या समोरच्या भिंतीसमोर १.५० मीटर लांबीचा काटछेदातील चौरसाकृती स्तंभ पडलेला आहे. त्याची. एक बाजू उच्च नक्षीकामाने सुशोभित असून हा स्तंभ कोठला असावा हे सांगणे कठीण आहेत. या शैलीचे काही आखूड स्तंभ येथून ३ कि.मी. अंतरावरील मांदाड येथील प्राचीन दफनभूमीतही सापडले आहे. या स्तंभाची प्राचीनता तेवढीच असावी असे मत नागराजू यांनी व्यक्त केलेले आहे.

*_लेणे क्रमांक २५:-_*

लेणे क्रमांक २४ च्या पुढे असून त्याला समोर दीर्घिका व मागे खोली आहे. दीर्घिका भग्न असून खोलीच्या डाव्या बाजूस प्रवेशद्वार व उजव्या बाजूस खिडकी आहे. खोलीत मागच्या ओट्याची देवळी आहे.

लेणे क्रमांक २६:-

लेणी क्रमांक २५ प्रमाणेच विन्यास असलेल्या या लेणीची दीर्घिका भग्न आहे.

✨🌹🙏✨🌹🙏✨🌹🙏✨🌹

*_लेखक :- _गोपिचंद कांबळे "विद्यार्थी*

                *_सद्धम्म पत्रिका, एप्रिल - मे २०२३_*

*_संकलन :- महेश कांबळे_*

*_दिनांक :-_* १३/०१/२०२५

✨🌹🙏✨🌹🙏✨🌹🙏✨🌹