मंगलमयी गृही आचार संहिता

✨🌹🙏✨🌹🙏✨🌹🙏✨🌹

*_मंगलमयी गृही आचार संहिता_*

https://mikamblemahesh.blogspot.com/2024/12/blog-post_59.html

✨🌹🙏✨🌹🙏✨🌹🙏✨🌹

*_नमस्कार कोणाला करावा?_*

_राजगृहाचा श्रेष्ठीपुत्र सिगाल सकाळी उठून नगराच्या बाहेर गेला. ओल्या वस्त्रांनी व ओल्या केसांनी पूर्व, दक्षिण, पश्चिम, उत्तर, खाली व वर सहा दिशांना हात जोडून-जोडून नमस्कार करू लागला. त्या दिवसांच्या अनेक पूजा-विधी व कर्मकांडांपैकी हे ही एक होते. त्याच वेळी भगवान वेळुवन विहारातून बाहेर पडून राजगृह नगरात भिक्षाटणासाठी निघाले. रस्त्यात श्रेष्ठीपुत्र सिगालला सहा दिशांना नमस्कार करतांना पाहिले व विचारले "गृहपती-पुत्र! हे काय करीत आहेस ?"_

_सिगालने उत्तर दिले "भंते भगवान! दिशांना नमस्कार करीत आहे. माझ्या वडिलांनी मरतांना आदेश दिला होता की दिशांना नमस्कार अवश्य केला पाहिले. ह्यामुळे सुख-शांती मिळेल. म्हणून वडिलांच्या अंतिम आदेशाचे पालन करीत आहे."_

*_भगवान म्हणाले "गृहपती-पुत्र ! आर्यधर्मात ह्या प्रकारे सहा दिशांना नमस्कार केला जात नाही."_*

_"चांगले होईल भगवान, कृपया मला आर्यधर्माचे ज्ञान सांगा." श्रेष्ठीपुत्र सिगालच्या प्रार्थनेमुळे भगवानांनी त्याला समजाविले -_

*_वास्तविक सहा दिशा_*

_भगवानांनी श्रेष्ठीपुत्र सिगालला आर्यधर्मातील सहा दिशांना नमस्कार करण्याची खरी विधी शिकविली समजाविली. कोणी व्यक्ती कोणत्या प्रकारे सहा दिशांना धर्माने आच्छादित करून म्हणजे धर्मपूर्वक जीवन जगून ह्यांच्याप्रती आपली सुरक्षा स्थापित करते._

*_सहा दिशा काय आहेत?_*

_*आई-वडिलांना पूर्व दिशा, आचार्यांना दक्षिण दिशा, पुत्र-पत्नीला पश्चिम दिशा, मित्र-सहकाऱ्यांना उत्तर दिशा, नोकर चाकरांना खालची दिशा आणि श्रमण-ब्राह्मणांना वरची दिशा समजली पाहिले.*_

१. *आई-वडिलांची सेवा*

_पुत्राला पाच प्रकारे आई-वडिलांची सेवा केली पाहिजे._ 

१. ह्यांनी माझे पालन-पोषण केले आहे, म्हणून मला ह्यांचे पालन-पोषण केले पाहिजे. 

२. ह्यांनी माझ्याप्रती कर्तव्य पूर्ण केले आहे. मलाही ह्यांच्याप्रती आपले कर्तव्य पूर्ण केले पाहिजे. 

३. ह्यांनी कुल-वंश कायम ठेवला आहे, मलाही कुल-वंश कायम ठेवला पाहिजे. 

४. ह्यांनी मला वारसा-धन दिले आहे. मलाही उचित वारसा-धन उत्पन्न केले पाहिजे. 

५. मृत पितरांच्या पुण्यार्थ श्रद्धापूर्वक दान दिले पाहिजे. 

_ह्या पाच प्रकाराने पूजित आई-वडील पुत्रावर पाच प्रकाराने अनुकंपा करून त्याचे भविष्य उज्ज्वल करतात._ 

१. त्याला पाप-कर्मापासून वाचवितात. 

२. त्याला पुण्य-कर्मात लावतात. 

३ त्याला शिल्प (उद्यम) शिकवितात. 

४. योग्य जीवन संगिनीशी त्याचा संबंध करवितात. 

५. योग्य वेळी वारसा धन देतात. 

_ह्या वरील पाच प्रकाराने सेवित होऊन पूर्व दिशा रूपी आई-वडील पुत्रावर पाच प्रकाराने अनुकंपा करतात. ह्या प्रकारे पूर्व दिशा गृहस्थांसाठी योगक्षेमपूर्ण होते._

२. *आचार्यांची सेवा*

_शिष्याला पाच प्रकाराने आचार्यांची सेवा केली पाहिले._ 

१. आचार्यांच्या पूर्वी तत्परतापूर्वक उठून 

२. आवश्यकतेच्या वेळी उपस्थित राहून, 

३. सेवा-सुश्रूषा करून. 

४. सत्संग करून, 

५. सत्कारपूर्वक विद्या शिकून. 

_ह्या पाच प्रकाराने सेवित आचार्य शिष्यांवर पाच प्रकाराने अनुकंपा करतात._ 

१. त्याला सुविनीत वनवितात, 

२. त्याला उत्तम प्रकारे सुशिक्षा ग्रहण करणे शिकवितात. 

३. विद्या, शिल्प लुप्त होऊ नये, ह्या योग्य पात्राव्दारे कायम रहावे, ह्या उद्देशाने त्याला चांगल्या प्रकारे शिकवितात. 

४. मित्र-सहचरात त्याची प्रशंसा करून त्याला प्रोत्साहन देतात. 

५. प्रत्येक दिशेत सुरक्षित राहू शकण्याच्या अनुकूल त्याला प्रशिक्षित करतात. 

_ह्या वरील पाच प्रकाराने शिष्याव्दारे सेवित होऊन दक्षिण दिशा रूपी आचार्य त्याच्यावर पाच प्रकाराने अनुकंपा करतात. ह्या प्रकारे दक्षिण दिशा त्याच्यासाठी योगक्षेमपूर्ण होते._

३. *पत्नीची सेवा*

_पतीला पाच प्रकाराने पत्नीची सेवा केली पाहिजे._ 

१. तिचा सन्मान करून, 

२. तिला अपमानित न करून. 

३. व्यभिचार न करून, 

४. तिला ऐश्वर्य-प्रभुत्व प्रदान करून, 

५. तिला अलंकार-आभूषणाने सजवून 

_ह्या प्रकाराने सेवित पत्नी पाच प्रकाराने पतीवर अनुकंपा करते._

१. गृह-संचलनाचे कर्तव्य उत्तम प्रकाराने पूर्ण करते. 

२-३. स्वजन-परिजन, नोकर-चाकरांना उत्तम प्रकारे प्रसन्न-संतुष्ट ठेवते. 

४. व्यभिचारिणी होत नाही. 

५. सर्व घरगुती कामात आळस न करता दक्ष राहते. 

_ह्या वरील पाच प्रकाराने सेवित झाल्यावर पश्चिम दिशा रूपी पत्नी पतीवर पाच प्रकाराने अनुकंपा करते व अशा प्रकारे पश्चिम दिशा त्याच्यासाठी योगक्षेमपूर्ण होते._

४. *मित्राची सेवा*

_पाच प्रकाराने मित्राची सेवा केली पाहिजे._

१. त्याला देऊन, 

२. गोड बोलून, 

३. चांगले करून, 

४. समानतेचा भाव प्रकट करून, 

५. वचन पालनाव्दारे विश्वास उत्पन्न करून, 

_ह्या पाच प्रकाराने सेवित होऊन मित्र बदल्यात कुलपुत्रावर पाच प्रकाराने अनुकंपा करतात._

१. प्रमादी झाल्यावर त्याची सुरक्षा करतात, 

२. प्रमत्त झाल्यावर त्याच्या धनाची रक्षा करतात, 

३. संकटाच्या वेळी त्याला शरण देतात, 

४. विपत्तीत त्याला साथ देतात, 

५. त्याच्या परिवाराच्या अन्य लोकांचाही आदर करतात. 

_ह्या वरील पाच प्रकाराने सेवित होऊन उत्तर दिशा रूपी मित्र बदल्यात त्याच्यावर पाच प्रकाराने अनुकंपा करतात. ह्या प्रकारे उत्तर दिशा त्याच्यासाठी योगक्षेमपूर्ण होते._

५. *नोकरांची सेवा*

_पाच प्रकाराने मालकाने नोकर-चाकरांची सेवा केली पाहिजे._ 

१. त्याला त्याच्या शक्तीच्या अनुकूल काम देऊन, 

२. त्याला भोजन, वेतन देऊन, 

३. रोगी झाल्यावर त्याची सुश्रूषा करून, 

४. उत्तम स्वादिष्ट भोजनात त्याला साथी बनवून, 

५. त्याला वेळेवर सुटी देऊन. 

_ह्या पाच प्रकाराने सेवित होऊन सेवक मालकावर पाच प्रकाराने अनुकंपा करतात._

१. मालकाच्या पूर्वी उठून आवश्यकतेच्या वेळी उपस्थित राहातात, 

२. उशिरा झोपणारे होतात, 

३. चोरी करीत नाहीत. दिलेलेच घेतात, 

४. कामांना चांगल्या प्रकारे करणारे होतात, 

५. यश-किर्ती पसरविणारे होतात. 

_ह्या वरील पाच प्रकाराने सेवित होऊन खालील दिशा रूपी नोकर-चाकर मालकावर पाच प्रकाराने अनुकंपा करतात. ह्या प्रकारे खालची दिशा त्याच्यासाठी योगक्षेमपूर्ण होते._

६. *श्रमण-ब्राम्हणाची सेवा*

_कुल-पुत्राला पाच प्रकाराने श्रमण-ब्राम्हणाची सेवा केली पाहिजे._

१. मैत्रीभावपूर्ण शारीरिक कर्माने, 

२. मैत्रीभावपूर्ण वाचिक कमनि. 

३. मैत्रीभावपूर्ण मानसिक कमनि, 

४. मनःपूर्वक स्वागत करून, 

५. लोकीय आवश्यकतांची पूर्ती करून. 

_ह्या पाच प्रकाराने सेवित झाल्यावर श्रमण-ब्राम्हण सहा प्रकाराने कुल-पुत्रांवर अनुकंपा करतात._ 

१. पाप कर्मापासून वाचवितात, 

२. कुशल कर्मात लावतात, 

३. कल्याणाची इच्छा ठेऊन अनुकंपा करतात, 

४. अश्रुत धर्म ऐकवितात, 

५. ऐकलेल्या धर्माचे शुद्धीकरण करून पुष्ट करतात. 

६. सद्गतीचा मार्ग सांगतात. 

_ह्या वरील पाच प्रकाराने सेवित झाल्यावर वरील दिशा रूपी श्रमण-ब्राम्हण, संत सद्‌गृहस्थावर सहा प्रकाराने अनुकंपा करतात. ह्या प्रकारे वरील दिशा त्याच्यासाठी योगक्षेमपूर्ण होते._

_*कोणी सद्‌गृहस्थ सद्धर्माच्या ह्या आचार संहितेला धारण करून, सहा दिशांपासून सुरक्षित आणि भयमुक्त होतो. भगवानांचा हा उपदेश ऐकून श्रेष्ठीपुत्र सिगाल प्रसन्न झाला. परंपरेमुळे जडता धारण केलेल्या निष्याण रूढींपासून मुक्ती पावून सद्धर्माच्या जीवंत व्यवहार-पथावर चालून आपला इहलोक व परलोक दोन्ही सुधारू शकला.*_

_*श्रेष्ठीपुत्र सिगालच्या प्रार्थनेमुळे त्या वेळी भगवानांनी जे उपदेश दिले ते केवळ सिगालसाठीच नाहीत, तर सर्व गृहस्थांसाठी अत्यंत कल्याणकारी आहेत. गृहस्थांसाठी ही आचार-संहिता शुद्ध आर्यधर्मासारखी सार्वजनिक आहे, सार्वदेशिक आहे, सार्वकालिक आहे. आजच्या कोणत्याही सद्‌गृहस्थासाठी तेवढीच उपयुक्त आहे, जेवढी २६०० वर्षापूर्वी सिगालसाठी होती.*_

✨🌹🙏✨🌹🙏✨🌹🙏✨🌹

*_लेखक :- कल्याणमित्र सत्यनारायण गोयन्का_*

*_संकलन :- महेश कांबळे_*

*_दिनांक :-_* २५/१२/२०२४

✨🌹🙏✨🌹🙏✨🌹🙏✨🌹