भेसज्जगुरू - भगवान बुद्ध

 *भेसज्जगुरू - भगवान बुद्ध*

शरीराला झालेल्या व्याधींना आपण कसे दूर करू शकतो हे एक वैद्य आपणांस सांगू शकतात. आपल्या मनासंदर्भातील ( मानसिक ) होणाऱ्या व्याधींना आपण कसे दूर करू शकतो हे आपणांस एक मानसतज्ञ सांगू शकतो. परंतु या सर्व विकांरावर आपण कसे मात करू शकतो किंवा त्याचा निरोध कसा करू शकतो हे बुद्ध आपणांस सांगतात. 

भगवान बुद्ध हे आयुर्वेदाचे किती जाणकार होते याची उदाहरणे आपणाला विनयपिटकाच्या महावग्गातील भेसज्ज स्कन्धात सापडतात. त्यामध्ये भिक्खूंना होणारे अनेक आजार व त्यावर बुद्धांनी कोणत्या चिकित्सा सांगितल्या हे पहावयास मिळते. 

उदा. १. लवण चिकित्सा 

२. रक्ताल्पता 

३. खाज Ringworm 

४. नेत्ररोगाची चिकित्सा 

५. औषधात चरबीचा वापर 

६. औषधी वनस्पती मूळ 

७. औषधी अर्क 

८. औषधी डिंक 

९. त्वचा रोग 

१०. नस्य चिकित्सा 

११. काविळ चिकित्सा 

१२. पोटातील वायुगोळा 

१३. औषधात मद्याचा वापर व त्याचा हेतू 

१४. लसून चिकित्सा 

१५. शल्य चिकित्सा 

१६. स्वेदन कर्म 

१७. सर्पदंशावर चिकित्सा 

१८. औषधी गूळ 

१९. औषधी पेय्य 

२०. फळरस. 

मनाचे ( मानसिक ) विकार हे अविद्या व तृष्णेमुळे उद्भवतात. आर्य अष्टांगिक मार्गाचा अवलंब केल्याने या विकारांचे निरसण कसे होते. हे भगवान बुद्धांनी सांगितले आहे. 

शारिरिक विकार व मानसिक विकार यावरच बुद्ध थांबले नसून त्यांनी धम्माची स्थापना करून सामाजिक विकार ( वर्ण व्यवस्था, जाति व्यवस्था ) सुध्दा नष्ट करण्याचा मार्ग सांगितला. 

*यामुळेच भगवान बुद्धांना भेसज्ज गुरू असे म्हटले जाते.*

पूर्वी गांधार नावाच्या देशात एका भयानक रोगाने पछाडलेला एक वृध्द भिक्खू होता. तो ज्या ज्या ठिकाणी उठत अथवा बसत असे ती जागा मलिन होई.

तो गांधार देशातील एका विहारात राहात असे. कोणीही त्याच्याजवळ जात नसे किंवा संकटात सहाय्य करत नसे. 

एकदा भगवान बुद्ध भिक्खू संघासह तेथे गेले. त्या जागेला एवढी दुर्गंधी येत होती, की त्या सर्व भिक्खूंना त्या भिक्खूची घृणा वाटू लागली. परंतु बुध्दाने शुक्रदेवाला गरम पाणी आणून ओतायवयास लावून स्वताच्या हाताने त्या भिक्खूचे शरीर स्वच्छ केले. तेव्हा तिथे उपस्थित असणाऱ्या राजा, नागलोक, देवलोक यांनी तथागतांना विचारले. इतक्या थोर, उदात्त महापुरूषाने असले घाणेरडे काम का करावे? 

यावर तथागतांनी आपल्या कृतीचे असे स्पष्टिकरण केले. 

*या जगात जे गरिब आहेत, असहाय्य आणि अनाथ आहेत त्यांचा तथागत मित्र आहे. शारिरिक व्याधींनी पछाडलेले आहेत, मग ते श्रमण असोत किंवा इतर कोणीही असोत त्यांची सेवा करण्यासाठी, जे दरिद्री, अरक्षित आणि वृध्द आहेत त्यांना सहाय्य करण्यासाठी आणि इतरांना आपल्या सारखेच करायला प्रेरणा देण्यासाठी तथागताचा जन्म आहे.*

(बुद्ध आणि त्यांचा धम्म खंड ३ भाग ५ )

*संपूर्ण जगात आज असे समजले जाते की रूग्णांची सेवा ही येशूच्या सेवेपासून सर्व जगात पसरली परंतु त्याही आधी तथागत बुद्धांनी रूग्ण सेवा केल्याची उदाहरणे व रूग्ण सेवा करण्याचा आदेश विनय पिटकाच्या महावग्गातील भेसज्ज स्कन्धात सापडतो.*

- अरविंद भंडारे 

पालि रिसर्च इन्स्टिट्यूट मुंबई

24 जून, 2018