विनय पिटकातील भेद

 #विनय_पिटकातील_भेद 

धम्म अस्तित्वात आल्यानंतर त्याचे प्रचारक ( भिक्खु ) यांची आचारसंहिताही अस्तित्वात आली. त्यालाच आपण विनय ( Code of Conduct ) म्हणतो. तीन पिटकामधील एका पिटकात भिक्खु / भिक्खूणींचे आचार संबंधी नियम, त्याचा इतिहास आणि व्याख्या एकत्रित केल्या गेल्या आहेत म्हणून त्याचे नाव विनय पिटक आहे. 

भिक्खुगण सोडले तर भारतात सामान्य उपासकांना फक्त थेरवादी पालि विनयपिटक इतकेच माहीत असते परंतु आपल्या सभोवताली दिसणाऱ्या अनेक बुद्ध धम्मीय पंथाचे वेगवेगळे विनयपिटक असते याबद्दल माहिती नसते. 

तथागतांच्या महापरिनिर्वाणानंतर १०० वर्षापर्यंत थेरवादी विनयपिटकानुसारच भिक्खु आचरण करत करत होते परंतु विनयसंबंधी छोट्या मोठ्या मतभेदामुळे 'महासांघीक' ही बुद्धधम्माची दुसरी शाखा उदयास आली. याच कारणामुळे द्वितीय संगीति आयोजित करण्यात आली. 

सम्राट अशोकाच्या काळापर्यंत ह्या दोन शाखा व्यतिरिक्त १६ संप्रदाय उदयास आले म्हणजे एकूण १८ संप्रदाय निर्माण झाले. 

या १८ संप्रदायाचे प्रत्येकाचे आपले वाङ्मय अस्तित्वात होते ज्यातील आपणाला आज फक्त पालि व संस्कृत वाङ्मय उपलब्ध होते. अनेक संप्रदायाचे वाङ्मय नष्ट झाले आहे परंतु त्याची माहिती आपणाला चिनी व तिबेटी ग्रंथातून मिळते. 

इसवी सनाच्या सातव्या शतकात जेव्हा चिनी प्रवासी इ त्सिंग भारतात आला तेव्हा त्याने हे १८ संप्रदाय मुख्य चार संप्रदायात / निकायात सम्मिलीत झाल्याचे वर्णन केले आहे. 

ते चार निकाय पुढीलप्रमाणे :- 

१. महासांघीक निकाय

२. स्थविरवादी निकाय

३. मूलसर्वास्तिवादी निकाय

४. सम्मितीय निकाय

या चार निकायांचे आपआपले स्वतंत्र त्रिपिटक सुद्धा अस्तित्वात होते असे इ त्सिंग यांनी वर्णन केले आहे. 

आज जगभर पसरलेला वंदनीय भिक्खु संघ आणि त्यांच्या वेगवेगळ्या पंथाचे विनयपिटक खालीलप्रमाणे त्या त्या वाङ्मयानुसार :- 

१. थेरवादी विनय - पालि वाङ्मय

२. मूलसर्वास्तिवादी विनय - तिबेटी / संस्कृत वाङ्मय 

३. महासांघिक विनय - चिनी भाषेतील वाङ्मय

४. महिशासक विनय -  चिनी भाषेतील वाङ्मय

५. धर्मगुप्तिक विनय -  चिनी भाषेतील वाङ्मय

६. सर्वास्तिवादी विनय -  चिनी भाषेतील वाङ्मय

७. मूलसर्वास्तिवादी विनय -  चिनी भाषेतील वाङ्मय

८. विनय सामान्य ( पातिमोक्ख सुत्त ) -  चिनी, पालि, तिबेटी, संस्कृत भाषेतील वाङ्मय. 

या सर्व विनयपिटकात विनयाचे नियम कमी जास्त प्रमाणात तसेच भाग आणि परिच्छेद वेगवेगळ्या प्रकारे आहेत. 

विनयाच्या बाबतीत जपान तसेच काही देशात काही शाखा आहेत ज्यातील भिक्खु हे विवाहित / सांसारिक जीवन जगतात ज्याला विनय म्हणता येत नाही परंतु त्यांच्या परंपरेप्रमाणे ते फक्त बोधिसत्वाच्या प्रतिज्ञा पाळतात. 

उपरोक्त माहिती संक्षिप्त स्वरूपात असून अपूर्ण असू शकते. सामान्य ज्ञान म्हणून प्रसिद्ध करत आहे. 

- अरविंद भंडारे 

पालि रिसर्च इन्स्टिट्यूट मुंबई

07/08/2019