शिवनेरी बौद्ध लेणी

 शिवनेरी बौद्ध लेणी

                 महाराष्ट्रातल्या पुणे जिल्ह्यातील जुन्नर तालुक्यातील शिवनेरी किल्लावर बौद्ध परंपरेनुसार लेण्या आहेत. शिवनेरी म्हटले की, आपल्या समोर येतो ४०० वर्षांपूर्वीचा इतिहास, समोर येतात छत्रपती शिवाजी महाराज. कारण छत्रपती शिवाजी महाराजांचा जन्म ह्याच शिवनेरी किल्ल्यावर झालेला आहे. इतकाच इतिहास आपणास ज्ञात आहे पण आपण इतिहासाची पाने अजून पाठीमागे उलगडत गेलो की आपल्याला बौद्ध संस्कृतीची सुवर्ण इतिहासाची पाने नजरेस पडतील. ह्या सुवर्णकाळात आपण गेलो की प्राचीन शिल्पकला बघून अगदी मन हरऊन जातो. येथील लेण्यांचा अभ्यास केल्यानंतर आपल्याला जुन्नर तालुका किती वैभवशली होता हे लक्षात येते. क्षत्रप व सातवाहन  ह्या राजांचा संघर्ष कमीतकमी १०० वर्षे सुरू होता तरीही त्यांनी ह्या संघर्षाचा धम्म कार्यावर कधीही विपरीत परिमाण होऊ दिला नाही. त्यांनी लेणी तयार करण्याचे काम अविरतपणे केले. शिवाजी महाराजांचे जन्मस्थान असलेला जुन्नरचा शिवनेरी किल्ला हा सर्वांच्या परिचयाचा आहे,  परंतु  हे माहिती आहे का,  भारतातील सर्वात जास्त लेण्या महाराष्ट्रात आहेत, आणि त्यातली बहुसंख्य एकट्या जुन्नर तालुक्यामधे आहेत. 

शिवनेरी किल्ल्याच्या सर्व बाजूने २००० वर्षापूर्वीच्या बौध्द लेण्या आहेत. या बौध्द लेण्या चार समूहामध्ये विभागलेल्या आहेत. सन १८८५ मध्ये प्रसिद्ध झालेल्या British Gazette मध्ये स्पष्ट उल्लेख आहे कि शिवेनेरी किल्ल्याच्या सर्व बाजूने बौध्द लेण्या आहेत. भारत सरकारच्या पुरातत्व विभागाकडेही या सर्व बौद्ध लेण्यांची नोंद आहे. एवढ्या विपुल प्रमाणात जुन्नर मधे लेणी आहेत की यावरून आपन हा अनुमान लावतो की दोन हजार वर्षांपुर्वी किती विपुल प्रमाणात भिक्खु संघ येथे वास्तव्य करत असेल आणि त्यांना दान देणारे उपासकही येथे मोठ्या प्रमाणात असतील. जवळपास दोन हजार वर्षे इतका जून्नरच्या 'शिवनेरी बूद्ध लेणी' चा इतिहास आहे. हा सूवर्ण इतिहास कातळकड्यात आजही तसाच जीवंत आहे. 

                               जुन्नर कडून शिवनेरी किल्ल्याच्या रस्त्याने गेल्यास उजवीकडे शिवनेरी लेणी कडे पाहिल्यास स्पष्ट दिसते कि किल्ल्यावर अनेक लेण्या आहेत. जुन्नर कडून शिवनेरी किल्ल्याकडे जाताना शिवनेरी किल्ल्याच्या मुख्य पायथ्याच्या प्रवेशद्वाराच्या अलीकडे २ ते ३ किलोमीटर उजव्या बाजूला Mahalakshmi Lawns आहे. Mahalakshmi Lawns च्या बाजूने उजवीकडे एक छोटा रस्ता जातो. त्या रस्त्याने थोडे पुढे गेल्यास गाडी पार्क करून किल्ल्याच्या दिशेने चालत गेल्यास किल्ल्याची आत्ताच्या काळात बांधलेली संरक्षक भिंत दिसते. ती भिंत एका ठिकाणी थोडीशी तुटलेली आहे. तिथे एक मोठा Arrow मार्क केलेला आहे. हा Arrow मार्क Mahalakshmi Lawns पासूनही दिसतो. . हा Arrow मार्क follow करत गेल्यास पुढे अनेक Arrow मार्क दिसतात. या पाय वाटेलाच साखळदंड मार्ग किंवा चैन रोड म्हणतात. गुगल Maps मध्ये हा साखळदंड मार्ग किंवा चैन रोड दिसतो. या मार्गाने एक तास ट्रेकिंग केल्यास रेलिंग आणि कोरीव पायर्या दिसतात. या रेलिंगच्या डाव्या बाजूला काही लेण्या दिसतात. याच शिवनेरी किल्ल्यावरील प्रथम समूहातील बौध्द लेणी. परंतु रेलिंग पासून या लेणीवर जाण्यास पायवाट अस्तिवात नाही. त्यामुळे ट्रेकिंग ची रोप असल्याशिवाय या प्रथम लेणीसमुहाकडे जाऊ नये.  

शिवनेरी बौध्द लेण्या या चार समूहामध्ये विभागलेल्या आहेत. पहिला समूह १२ लेण्यांचा असून असून साखळीच्या पायवाटेवर रेलिंगच्या डाव्या बाजूला आहे. शिवनेरी बौध्द प्रथम लेणी समूह हा १२ बौध्द लेण्यांचा असून शिवनेरी किल्ल्यावर साखळीच्या पायवाटेवर रेलिंग च्या डाव्या बाजूला आहे. या लेणी समुहामध्ये एकूण १२ बौध्द लेण्या असून यातील ४ क्रमांकाच्या लेणीमध्ये धम्मभाषा पाली मधील व धम्म/ब्राम्ही लीपी मध्ये लिहिलेला एक शिलालेख आहे.  British Gazette मध्ये त्या शिलालेखाचा अर्थ “भूतनाक याने पाण्याच्या टाकीसाठी दान दिले” असा दिलेला आहे.  या लेणी समूहामधील अनेक लेण्यांच्या प्रवेशद्वारावर लाकडी कोरीव दरवाजा असल्याच्या खाचा आहेत. तसेच अनेक लेण्यांमध्ये धरण्यासाठी किंवा काही रस्सी वैगरे बांधण्यासाठी कोरीव हेंडल आहेत. 

                          दुसरा समूह आहे २५ लेण्यांचा असून साखळीच्या पायवाटेवर रेलिंगच्या उजव्या बाजूला आहे. पहिले दोन्ही लेणी समूह हे जुन्नर च्या दिशेला पूर्वेकडे तोंड करून आहेत. शिवनेरी बौध्द लेणी द्वितीय लेणी समूहामध्ये २ उप समूह असून हा एकूण २५ लेण्यांचा समूह आहे. पहिला उपसमुह ११ लेण्यांचा असून दुसरा उप समूह १४ लेण्यांचा आहे. साखळीच्या पायवाटेवर रेलिंगच्या  उजव्या बाजूला हा द्वितीय लेणी समूह आहे. हे  दोन्ही लेणी उपसमूह हे जुन्नर च्या दिशेला पूर्वेकडे तोंड करून आहेत. या लेणी समूहामधील १४ क्रमांकाची लेणी ही दुमजली लेणी आहे. लेणीचे क्रमांक हे पहिल्या मुख्य लेणी समुहापासून ते चौथ्या मुख्य लेणी समुहापर्यंत सलग डावीकडून उजवीकडे असे दिलेले आहेत. 

१) या समूहा मधील १४ क्रमांकाच्या लेणीमध्ये पाली भाषेतील धम्म/ब्राह्मी लीपी मध्ये लिहिलेला एक शिलालेख असून British Gazette प्रमाणे त्याचा अर्थ मुधकिय मल आणि गोलीकीय आनद या दोघांनी या लेणीसाठी दान दिले असा दिलेला आहे. 

२) या समूहातील २२ क्रमांकाच्या लेणी मध्ये पाली भाषेतील व धम्म/ब्राह्मी लीपी मध्ये लिहिलेला एक एक शीलालेख  आहे. परंतु सध्या तो वाचता येऊ शकत नाही. याच शिलालेखाच्या सुरुवातीला बौध्द धर्मातील त्रिरत्न चिन्ह कोरलेले आहे. हे त्रिरत्न चिन्ह जर  आडवे केले तर ते हुबेहूब ओम सारखे दिसते. 

३) या समूहामधील लेणी क्रमांक २३ च्या सुरुवातीला बाहेरील डाव्या बाजूवर एक सुंदर घोडा कोरलेला आहे. 

या समूहाच्या उजव्या बाजूला एक १४ लेणींचा उपसमूह असून त्यास स्थानिक लोक १२ गडद किंवा १२ लेण्या असे म्हणतात. 

४) या १४ लेण्यांच्या उप समूहामध्ये ३० क्रमांकच्या लेणीमध्ये १२ शुन्यागार किंवा छोट्या खोल्या आहेत. म्हणूनच या १४ लेण्यांच्या  उप समूहास स्थानिक लोक १२ गडद म्हणतात. 

५) २७ क्रमांकाच्या लेणीमध्ये एक छोटा स्तूप व पाली भाषेतील धम्म लीपिमधील शिलालेख आहे . 

६) २८ क्रमांकाच्या लेणीच्या छतावर पेंटिंग आहे. सध्या या पेंटिंग नष्ट होण्याच्या मार्गावर आहेत .

७) ३२ क्रमांकाच्या लेणीच्या छतावर ही पेंटिंग आहे . 

८) ३५ क्रमांकाच्या लेणीमध्ये पाच छोट्या खोल्या असून या लेणीमध्ये ही एक स्तूप आहे . 

९) या सर्वांमध्ये ३६ क्रमांकाची लेणी ही मुख्य चैत्यगृह असून यामध्ये एक मोठा स्तूप आहे स्तुपाची उंची अंदाजे ३० फुट आहे. तसेच चार कोरीव स्तंभ आहेत. या लेणीच्या छतावर ही उत्कृष्ट पेंटिंग आहे. पेंटिंग अजूनही  दिसते आहे पण पेंटिंग चे संवर्धन जर झाले नाही तर पेंटिंग नष्ट होऊ शकते. या लेणीच्या बाहेरील वरांड्या च्या छतावर ही पेंटिंग आहे. पण ते नष्ट होण्याच्या मार्गावर आहे. कालौघात सभामंडपाच्या छतावरील जैविक रंगाची रेषा काहीशी पुसट झाली आहे. तरीही त्यावरील पिवळा, तांबडा आणि राखाडी रंग अजूनही लक्ष वेधून घेतात. वरांड्या मध्ये एक पाली भाषेतील धम्म/ब्राह्मी लीपीमधील एक शिलालेख आहे. वीरसेन नावाच्या व्यापाऱ्याने हे चैत्यगृह लोकांच्या हितासाठी धम्मदान केल्याचा शिलालेख इथे कोरला गेला आहे. पहिल्या सभामंडपातून वरच्या मजल्यावर जाण्यासाठी आतूनच दगडी जीना तयार करण्याची क्लृप्ती विशेष लक्षवेधी ठरते. स्थापत्यकलेच्या उत्क्रांतीची व विकासाची एक वेगळी परिभाषा दर्शवतात. चैत्यगृहा मधे प्रवेश केल्यावर चार खांब दिसतात. आत मधे एक भव्य असा परिपुर्ण चैत्यस्तुप दिसतो, हे चैत्यगृह चौकोनी आहे. स्तुपाचा आकार हा खुप भव्य आहे. या स्तुपाला हर्मिका आणि दगडात कोरलेली छत्री सुद्धा आहे की जी छताला जोड़लेली आहे. या स्तुपाची पुजा जेव्हा बौद्ध भीक्खु आणि उपासक करत असतील तेव्हा येथील वातावरण खुप धम्ममय होत असेल यात शंका नाही. बुद्ध स्तुपाच्या सानिध्यात एक विलक्षण शांती अनुभवयास मिळते. या चैत्यगृहा समोर पाहिले असता विस्तीर्ण असा जुन्नरचा परिसर दृष्टीक्षेपात पडतो.

१०) ३७ क्रमांकाच्या लेणीमध्ये ही एक  पाली भाषेतील धम्म लीपिमधील एक शिलालेख आहे.

तिसरा समूह हा ६ बौध्द लेण्यांचा असून शिवनेरी किल्ल्याच्या पश्चिमेला असून नानेघाटाकडे तोंड करून आहे. चौथा बौद्ध लेणी समूह शिवनेरी किल्ल्यावरी शिवाई देवी मंदिर याच्या बाजूला असून हा सात लेण्यांचा समूह आहे.  

मनात येणाऱ्या अगणित विकारांना मुठमाती देण्यासाठी मनाची अगाध शांतावस्था प्राप्त करण्याशिवाय गत्यंतरच नाही हे तथागतांना उमगले होते. जगातल्या सर्व दूःखांचे उगमस्थान मन आहे आणि दूःखाचे निराकरण ही मनातूनच होणार आहे. म्हणून मनालाच केंद्रस्थानी ठेवून आत्मबोध होवू शकतो हे सांगणारे सिद्धार्थ बुध्दत्व प्राप्त करणारे पहिले सत्पुरुष आहे. बुद्धांचा धम्म जनमाणसांपर्यंत पोहचवन्याचे प्रमुख केंद्र या लेण्या होत्या. आसक्त व अनासक्त हे केवळ शब्द नाहीत. तर या मानवी मनाच्या दोन परस्पर विरोधी अवस्था आहेत. या दोन अवस्थांच्या परिणामाने मनुष्याचे संबंध जीवनचक्र प्रभावीत होत असते. आसक्ती म्हणजे हव्यास. अर्थातच, हव्यास म्हणजे मानवाच्या सुप्त मनातील तृष्णेचं एक मुर्तरूप आहे. ही तृष्णाच दूःखाचं मुळ कारण आहे. जोवर तृष्णा किंवा इच्छा आकांक्षा माणसाच्या मनावर राज्य करतील, तोवर माणूस या जीवन चक्रातून कधीही मुक्त होवू शकणार नाही आणि तृष्णेला छेद दिल्यानेच माणूस दूःखावर अधिराज्य गाजवू शकतो. सोबत सत्य, अहिंसा, प्रेम व करूणेचं अवलंबन केल्याने मनुष्य आयुष्यात सुखी समाधानी होवू शकतो. बुद्धाचं हे मुळ तत्वज्ञान इतकं साधं सरळ आहे.    

                       _अशी ही अप्रतिम जुन्नर तालुक्यातील शिवनेरी गडावरील लेणी पाहण्यासाठी, अभ्यास करण्यासाठी MBCPR Team ने दिनांक २१-०३-२०२१ रोजी एक कार्यशाळा लेणींवर आयोजित केली होती. त्यासाठी माझ्या सोबत माझे जवळचे मित्र श्री मनोज भुवड, सोबत पुणे, नाशिक, मुंबई येथून आलेले MBCPR चे लेणी अभ्यासक उपस्थित होते, ह्या सर्वांमध्ये लहान मुलांची संख्या पाहण्यासारखी होती. MBCPR Team चे प्रभाकर जोगदंड सर, संतोष वाघमारे सर, सुनील खरे सर, धम्म/ब्राह्मी लिपि तसेच सातवाहन कालीन लिपि आम्हा सर्वांना लॉकडाउन सुरू झाल्यापासून मोफतपणे ऑनलाईन च्या माध्यमातून शिकवीत आहेत आणि प्रत्येक लेणींवर ते जेव्हा आम्हाला घेऊन जातात तेव्हा एक कार्यशाळा आयोजित करून जे काही शिलालेख लेणींवर कोरलेले आहेत ते आम्हाला समजावून सांगतात, तसेच लेणींची विस्तृत माहिती सोबत लेण्यांवर जाणे का गरजेचे आहे हयाबद्दल ते माहिती देत असतात त्यामुळे त्यांचे आभार मानने हे क्रमप्राप्त ठरतेच. आपणही कधी जुन्नरला शिवनेरी किल्ला पाहण्यासाठी आलात तर या लेण्यांना अवश्य भेट द्या. _

संकलन : महेश कांबळे

दिनांक : २२-०३-२०२१

https://mikamblemahesh.blogspot.com/