प्राचीन कोंढाणे लेणी

➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖ *प्राचीन कोंढाणे लेणी*. ➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖ _रायगड जिल्ह्यातील प्राचीन कोंढाणे बुद्ध लेणी येथे MBCPR या लेनिसंवर्धक टीमची एकदिवसीय कार्यशाळा पारपडली या कार्यशाळेस मुंबई, नाशिक, पुणे – पिंपरी, नवी मुंबई येथील उपासक व उपासिका उपस्थित होते. विशेष म्हणजे या कार्यशाळेत भंते करूणांनंद थेरो हेही उपस्थित होते. ह्या कार्यशाळेत महिला वर्गाची उपस्थिती विशेष जाणवत होती विशेष म्हणजे वृद्ध महिलांचा उत्साह पाहण्यासारखा होता. बौद्ध लेणी म्हणजे प्राचीन काळातील वैभव. सुमारे २५०० वर्षापूर्वीचा वैभवशाली इतिहास या लेण्यांमध्ये कोरलेला असतो. लेणी बघायला / अभ्यासाला जायचे म्हटले की अंगात नुसता उत्साह... तर आज अशाच एका सुंदर आणि वैभवशाली लेणीची माहिती आपण घेणार आहोत. :-_ _कर्जतपासून अंदाजे १० कि.मी. वर कोंदिवटे नावाचे छोटेसे गाव आहे. या कोंदिवटे गावाच्या पुढे साधारणपणे २ ते 3 कि.मी. वर आहे कोंढाणे गाव. ह्या गावातूनच बोरघाटाचा संरक्षक असलेल्या राजमाची किल्ल्यावर जाणारी अवघड आणि चढणीची पायवाट सुरु होते. राजमाचीकडे जाणाऱ्या ह्याच वाटेवर आहे कोंढाणे लेणी नावाचे अप्रतिम कातळशिल्प. कोंढाणे लेणी आणि भाजे लेणी समकालीन असल्याचा अभ्यासकांचा अंदाज आहे. कोकणातून बोरघाटामार्गे घाटावर जाण्यासाठी असलेल्या वाटेवर ही लेणी आहेत. राजमाची किल्ल्याच्या उत्तर कड्यात कोरलेल्या या लेण्यांच्या सभोवताली घनदाट जंगल असून हा सर्व परिसर निसर्गसौंदर्याने भरलेला आहे. लेण्यांमधून दिसणारा निसर्ग आणि उल्हास नदीचे खोरे यांच्यामुळे मन भारावून जाते. *कोंढाणे लेणीसंकुलात एकूण आठ विहार आणि एक चैत्यगृह आहे. चैत्यगृह आणि त्याच्याशेजारी असलेला विहार सर्वात जुने आहेत. ही लेणी साधारणपणे इसवी सनपूर्व दुसऱ्या शतकात खोदण्यात आली असावीत असा अभ्यासकांचा निष्कर्ष आहे. चैत्यागृहाचे छत गजपृष्ठाकार आहे. स्तुपासमोर असलेला सभागृह प्रशस्त असून भिंतीलगत अष्टकोनी स्तंभ आहेत. चैत्यगृहातील काही स्तंभ व स्तूप पूर्णपणे नष्ट झालेले आहेत. सध्या भारतीय पुरातत्व विभागातर्फे या लेण्यांच्या डागडुजीचे काम चालू असून स्तंभांचे पडलेले जूने दगड आणि त्याच आकारातील नवीन दगड वापरून स्तंभ नव्याने बांधण्यात येत आहेत.*_ _*कोंढाणे लेण्यांमध्ये असलेल्या चैत्यगृहाचा दर्शनी भाग सुंदर असून भव्य, रेखीव आणि प्रमाणबद्ध आहे. ही लेणी हीनयान पंथीयांनी कोरलेली आहेत. महायान पंथीयांनी हीनयान पंथीयांचा प्रभाव कमी झाल्यानंतर त्यांनी खोदलेल्या अनेक लेण्या आपल्या ताब्यात घेऊन त्या लेण्यांमध्ये अनेक महत्त्वपूर्ण बदल केले (उदा. भगवान बुध्द यांना मानवी रुपात दाखवून त्यांच्या मुर्त्या कोरणे, पद्मपाणी व अवलोकितेश्वर यांच्या मुर्त्या इ.). पण महायान पंथीयांचा कोणताही प्रभाव कोंढाणे लेण्यांवर दिसून येत नाहीत. हे ह्या लेण्यांचे वैशिष्ट्य आहे.*_ _*लेण्याची चैत्यकमान पिंपळाच्या पानाकृती असून कमानीच्या दोन्ही बाजूंच्या भिंतीवर सुंदर कोरीव काम केलेले आहे. चैत्यकमानीत असलेली सागवानी लाकडाची कमान अंदाजे २,००० वर्षे जुनी आहे. कोणतीही रासायनिक प्रक्रिया न करता ही कमान अजूनही चांगल्या अवस्थेत आहे. चैत्यकमानीच्या दोन्ही बाजूस दगडात अनेक मजले, छज्जे, गवाक्षे आणि नक्षीपट्टिका कोरलेल्या आहेत. दर्शनी भागात चैत्यकमानीच्या दोन्ही बाजूस सात शिल्पपट कोरलेले आहेत. शिल्पपटात युगुलांची शिल्प कोरलेली आहेत. सर्व युगुलांची शिल्पे नृत्य करताना दाखवली आहेत. पुरुष नर्तकांच्या हातात गदा, धनुष्यबाण आणि ढाल इत्यादी आयुधे दिसून येतात. पुरुष नर्तक बहुधा योद्धे असावेत. ही शिल्पे उठावदार असून युगुलांची शरीरयष्टी प्रमाणबद्ध आहे. शिल्पपटाच्या खालती वेदिकापट्टी कोरलेली आहे. लेण्याच्या वरच्या भागात मुख्य लेण्यापासून वेगळे दिसणारे पण एकाच दगडात कोरलेले छज्जे कोरण्यात आलेले आहेत. या छज्ज्यांवर छोट्या चैत्यकमानी कोरलेल्या आहेत.*_ _*चैत्यगृहाच्या दर्शनी भागातील डावीकडच्या भिंतीवर भग्नावस्थेतील यक्षाचे शिल्प दिसून येते. या यक्षाचा चेहरा तुटलेला असून त्याच्या डोक्यावर असलेला फेटा त्याच्या वैभवाची आठवण करून देतो. या फेट्यावर रेशमी वस्त्रातील बुट्टीसारखे सुंदर नक्षीकाम करण्यात आलेले आहे. या शिरोभूषणावरुन हे यक्षाचे शिल्प पूर्णरुपात असताना किती सुंदर दिसत असावे याची कल्पना येते. या यक्षशिल्पाजवळ ब्राम्ही/धम्म लिपीत*_ *_कन्हस अंतेवासिना बलकेन कतम_* _असा शिलालेख कोरलेला आहे. या लेखाचा अर्थ हे लेणे कन्हाचा (कृष्ण) शिष्य बलक याने तयार केले. हा शिलालेख यक्षाजवळ कोरलेला आहे, त्यावरून ह्या यक्ष बलक याने तयार केला असावा. पितळखोरे येथील लेणीसंकुलात असलेल्या यक्षाच्या प्रतिमेवरही कन्ह नाव आहे कोरलेले आहे. बरेचदा असे म्हटले जाते कि पितळखोरे लेण्यातील आणि कोंढाणे लेण्यातील ‘कन्ह’ एकाच असावा,पण तसे नाही आहे. कोंढाणे लेण्यातील ‘कन्ह’ हा गुरु आहे. तर पितळखोरे लेण्यातील ‘कन्ह’ हा सुवर्णकार (सोनार) असून त्याचे नांव कन्हदास (कृष्णदास) असे आहे.*_ _चैत्यगृहाच्या शेजारी पण डाव्या बाजूला थोड्या वरच्या भागात आयताकार विहार कोरेलेला आहे. या विहाराला दीर्घिका, सभामंडप आणि आतील भिंतीच्या तिन्ही बाजूंना प्रत्येकी सहा असे अठरा छोटे कक्ष आहेत. प्रत्येक कक्षात बाक खोदलेले असून त्यांना दरवाजा लावण्यासाठी केलेली सोय दिसून येते. दरवाज्यावर प्रमाणबद्ध चैत्यगवाक्ष कोरलेले आहे. छताजवळ असलेल्या तुटक्या अवशेषांवरून सभामंडपात १५ स्तंभ होते हे दिसून येते. पण काळाच्या ओघात हे सर्व स्तंभ नष्ट झालेले आहेत. मंडपाचे छत सपाट असून छतावर लाकडासारख्या तुळया आणि त्यांना छेडणाऱ्या पट्टीका खोदलेल्या आहेत. दीर्घिकेच्या उजव्या बाजूच्या भिंतीवर चार अर्धस्तंभ आणि वेदिकापट्टी कोरलेली आहे. वेदिकापट्टीच्यावर उठावदार, रेखीव आणि प्रमाणबद्ध अर्धउठावातील स्तूप कोरलेला आहे. स्तूपाच्या भोवती पिंपळपानाकर चैत्य कमानसुद्धा कोरलेली आहे. अर्धउठावात असलेला हा स्तूप बहुदा चैत्यगृहात असलेल्या स्तुपाचीच प्रतिकृती म्हणून विहारात कोरलेला असावा._ *याच विहाराच्या दर्शनी भागात अगदी उंचावर दोन ओळींचा ब्राम्ही लिपीतील शिलालेख कोरलेला आहे.* _*सिधं बरकस ह(ध)मय(क)स कुचिकापुतस पाठे.*_ _*याचा अर्थ बरकस येथे राहणारा कुचिकाचा पुत्र ह(ध)मयक्ष याने पार्श्वभागातील दान दिले. ह्या शिलालेखाच्या पार्श्वभागात विहार असल्यामुळे ह्या विहाराचे दान ह(ध)मयक्ष याने केले असावे. डॉ. रुपाली मोकाशी आणि पंकज समेळ यांचा ह्या शिलालेखावर आधारित शोधनिबंध Ancient Asia ह्या जर्नलमध्ये एप्रिल २०१७मध्ये प्रकाशित झाला आहे.*_ _कोंढाणे येथे जाण्यासाठी कर्जत येथून रिक्षा किंवा STने जाता येते. रिक्षाने किंवा स्वत:च्या वाहनाने गेल्यास थेट कोंढाणे गावापर्यंत जाता येते. STने गेल्यास कोंदिवटे येथे उतरून चालत कोंढाणे गावापर्यंत जावे लागते. कोंढाणे गावातून लेण्यांपर्यंत जाणारी पायवाट चढणीची असली तरी चांगली प्रशस्त आणि मळलेली आहे. पहिल्यांदाच जाणाऱ्या लोकांनी गावातून एखाद्या वाटाड्या घेतल्यास फार चांगले. वाट चुकण्याचा प्रश्न उद्भवणार नाही. दुसरा मार्ग म्हणजे मुंबई – पुणे लोहमार्गावरील ठाकूरवाडी थांब्यावर उतरून वाडीच्या मागे असलेली दरी उतरून उल्हास नदीचे पात्र ओलांडले की आपण कोंढाणे गावात पोहोचतो. पण पावसाळ्यात उल्हास नदी दुथडी भरून वाहत असल्याने पावसाळा वगळता ह्या मार्गाचा वापर करू शकतो किंवा राजमाचीवरून खाली उतरून जाता येते. लेण्यांच्या जवळ जेवणाची कोणतीही सोय नाही पण कोंढाणे गावात जेवणाची सोय होऊ शकते. लेण्याजवळ असलेल्या टाक्यातील पाणी पिण्यासाठी वापरू शकतो._ *_एक दिवस रोजच्या धावपळीतून वेळ काढून निसर्गाच्या कुशीत जायचे असेल तर कोंढाणे लेणे हा उत्तम पर्याय होऊ शकतो._* _*बौद्ध लेणी जपा, सवर्धन करा, संस्कृती विकसित करा, घरा घरात बौद्ध लेणी पोहचवा.*_ ➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖ *¬_महेश कांबळे_* *_दिनांक : १४/१२/२०२०_* ➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖