🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼

                        *आर्यसत्य*
        *४. दुःख निरोधगामिनी प्रतिपदा*
                     *आर्य अष्टांगिक मार्ग*
         *४. सम्माकम्मन्तो - सम्यक कर्मान्त*

       *"भिक्खुंनो! सम्यक कर्मान्त म्हणजे काय?"*
       _"भिक्खुंनो, एखादा मनुष्य जीवहिंसा करण्याचे सोडून जीवहिंसेपासून दूर राहतो, तो काठीचा उपयोग करीत नाही, शस्त्राचा उपयोग करीत नाही, तो पापभिरू, दयावान आणि सर्व प्राणीमात्रांवर अनुकम्पा करणारा असतो."_
    _"तो मनुष्य चोरी करण्याचे सोडून चोरी करण्यापासून दूर राहतो, चोरी न करता जे मिळते त्याचेच तो ग्रहण करतो. जो दुसर्याचा माल, गावात असो किंवा जंगलात असो, त्याची तो चोरी करीत नाही."_
    _"ती मनुष्य कामोपभोगाचा जो मिथ्याचार आहे तो सोडून कामोपभोगाच्या मिथ्याचारापासून दूर राहतो. तो अशा स्त्रीशी कामभोग करीत नाही की जी आपल्या आईच्या घरात आहे, पित्याच्या घरात आहे, धर्माने मानलेली मुलगी आहे, जिचा कोणाशी विवाह झाला आहे, जी दासी आहे आणि जी गळ्यात माळा घालून नाच करणारी आहे."_
        *_"भिक्खुंनो, याला सम्यक कर्मान्त असे म्हणतात. सम्यक कर्मान्त याचा अर्थ ठीक कर्म, योग्य कर्म, निर्मल कर्म हे मिथ्या कर्मान्ताच्या विरुद्ध आहे."_*
       *सम्यक कर्मान्तात पंचशीलातील पहिल्या तीन शिलांचा म्हणजे हिंसा न करणे, चोरी न करणे आणि व्यभिचार न करणे यांचा समावेश होतो. चौथे शील हे सम्यक वाचा मध्ये मोडते तर दारू वगैरे मादक पदार्थ न पिणे या पाचव्या शिलाचा भंग झाला तर मनुष्य हिंसा करण्यास, चोरी करण्यास, व्यभिचार करण्यास आणि खोटे बोलण्यात मागेपुढे पाहत नाही. म्हणून पाचवे शील हे सर्वव्यापी समजून माणसाने त्याचे काटेकोरपणे पालन केले पाहिजे.*
         भगवान बुद्ध म्हणतात - मूर्ख मनुष्य कोणता आणि संत पुरुष कोणता हे माणसाच्या आचरणावरून ओळखावे. माणसाच्या आचरणामुळेच प्रज्ञेला उजाळा येतो.
       *"ज्याच्याजवळ तीन दुर्गुण आहेत त्याला मूर्ख म्हणावे. कोणते तीन? शरीराचे दुराचरण, दुष्ट भाषा आणि दुष्ट विचार."*
       *"ज्याच्याजवळ तीन सद्गुण आहेत त्याला संत म्हणावे. कोणते तीन? शरीराचे शुद्ध आचरण, उचित भाषा आणि मनातील सद् विचार."*
       बुद्ध धम्मातील नीतीबोधाबद्दल एक गोष्ट प्रामुख्याने लक्षात येते, आणि ती म्हणजे बुद्ध धम्मात कोणत्याच गोष्टीबद्दल सक्ती किंवा जबरदस्ती नाही. धम्मातील शिकवणुकीप्रमाणे वागणे, न वागणे किंवा त्याविरुद्ध वागणे हे सर्वस्वी ज्याच्या त्याच्या वर अवलंबून आहे. चांगली कर्मे केली तर त्याचे चांगले फळ मिळेल आणि वाईट कर्मे केली तर त्याचे वाईट फळ मिळेल. *भगवान बुद्धांच्या उपदेशाप्रमाने चालायचे की न चालायचे हे ज्याचे त्याने ठरवायचे आहे. भगवान बुद्ध फक्त मार्गदर्शक आहेत.*
   
           _इतर धर्मसंस्थापकांनी आपापल्या धर्मानुयायांना जशा आज्ञा केल्या आहेत तशा *आज्ञा* भगवान बुद्धांनी आपल्या धर्मात दिल्या नाहीत. त्या अनुत्तर शिक्षकाने कोणत्याही सुज्ञ बुद्धीच्या माणसाला पटेल अशाच शब्दांत चांगले काय आणि वाईट काय आहे आणि त्यांचे भलेबुरे परिणाम काय असतात ते सांगितले आहे. *भगवान बुद्ध म्हणतात, "भिक्खुंनो, दुष्कर्मे सोडून द्या. दुष्कर्मे सोडता येतात. जर दुष्कर्मे सोडता येणे शक्य नसते तर मी तुम्हाला तसे म्हणालो नसतो. ती सोडता येतात म्हणूनच मी तुम्हाला म्हणतो की भिक्खुंनो, दुष्कर्मे सोडून द्या.  भिक्खुंनो, सत्कर्मे करा. सत्कर्मे करता येतात. जर सत्कर्मे करता येत नसतील तर मी तुम्हाला तसे म्हणालो नसतो. ती करता येतात येतात म्हणूनच मी तुम्हाला म्हणतो की भिक्खुंनो, सत्कर्मे करा. जर सत्कर्मे केल्यामुळे नुकसान आणि दुःख होत असते तर मी तुम्हाला म्हणालो नसतो की सत्कर्मे करा. पण त्यामुळे सुखसमाधान मिळत असल्यामुळेच मी म्हणतो की भिक्खुंनो, सत्कर्मे करा"*_

         _हिंसा करणे, चोरी करणे आणि व्यभिचार करणे ही *तीन शारीरिक दुष्कृत्ये आहेत.*_
               
                           *हिंसा*
    खालील पाच गोष्टी असल्या तरच बुद्ध धम्मानुसार हिंसा होते.
१) प्राणी जिवंत असला पाहिजे
२) तो प्राणी आहे याचे भान असले पाहिजे
३) त्याला मारणे हा मनात हेतू असला पाहिजे
४) त्याला मारण्याच्या हेतूने तशी कृती केली पाहिजे
५) अशा कृतीमुळे त्या प्राण्याचा मृत्यू झाला पाहिजे
      जर या पाचही अटी पूर्ण झाल्या तरच त्या माणसाकडून हिंसा झाली असे समजावे.

                     *अहिंसा*
              पंचशीलामधील पहिले शील कोणत्याही प्राण्यांची जीवहिंसा न करण्याबद्दलचे आहे. कोणत्याही प्राण्यांची म्हणजे जे जे काही श्वासोच्छ्वास करून जगत असते अशा लहान-मोठ्या सर्व प्राण्यांची जीवहिंसा करू नये. प्रत्येक जण आपल्या आपापल्या जीवावर प्रेम करीफ असतो, कोणालाही मरण आवडत नाही. खरे म्हणजे जिवंत राहून सुख उपभोगण्याची प्रत्येकाची धडपड असते. *हिंसा न करणे किंवा इतरांना इजा न करणे म्हणजेच बौद्ध असणे. कारण बौद्धांमध्ये मैत्री आणि करुणा ओतप्रोत भरलेली असते.* करुणा आणि मैत्री या भावनांवर बुद्धधम्मातील अहिंसेचा सिद्धांत आधारलेला आहे हे लक्षात आल्यावर बहुतेक सर्व देशांतील बौद्ध मांसाहारी का आहेत हे लक्षात येईल.
         *_बुद्धधम्मातील अहिंसा तत्वाबद्दल डॉ. बाबासाहेब आंबडेकरांनी "The Buddha & His Dhamma" या आपल्या ग्रंथात केलेले विवेचन अभ्यासनीय आहे. ते म्हणतात की, सैनिकांनी अहिंसेच्या नावाखाली किंवा अहिंसेच्या पांघरुणाचा आश्रय घेऊन आपल्या कर्तव्याचा त्याग करावा असा तथागतांचा कधीच हेतू नव्हता. म्हणूनच राज सेवेतील लोकांना भिक्खुसंघात प्रवेश न देण्याबद्दलचा त्यांनी एक नियम केला होता._*

              *_पिंडपाताच्या वेळी भिक्खुंच्या भिक्षापात्रात भिक्षा म्हणून कोणी मांस दिले तर ते खाण्याला भगवान बुद्धांचा विरोध नव्हता. भिक्षा म्हणून दिलेले मांस भिक्खुंनो खाऊ नये या देवदत्ताच्या आग्रहाला भगवान बुद्धांचा विरोध होता. जीवहत्येची इच्छा व जीवहत्येची आवश्यकता ह्यांमध्ये भगवान बुद्ध फरक करीत असत. ज्या ठिकाणी जीवहत्या करण्याची आवश्यकता असते त्याठिकाणी त्यांनी जीवहत्येला प्रतिबंध केला नाही. पण ज्याठिकाणी जीवहत्येची इच्छा ह्याशिवाय जीवहत्येला दुसरे कारण नसते त्याठिकाणी त्यांनी जीवहत्येला प्रतिबंध केला.जीवहत्येची आवश्यकता आहे की नाही याचा निर्णय भगवान बुद्धांनी व्यक्तीवर सोपविला आहे._*
      तथागतांनी भिक्खुंना -
१) एखादा प्राणी खास त्यांच्या जेवणासाठी मारला असेल आणि तो प्राणी मारताना त्यांनी पाहिला असेल तर ते मांस खाण्यास भिक्खुंना मनाई केली होती
२) भिक्खुंना तो प्राणी त्यांच्या जेवणासाठी खास मारला आहे असे सांगण्यात आले असेल तर ते मांस खाण्यास भिक्खुंना प्रतिबंध होता
३) तो प्राणी त्यांच्या जेवणासाठी खास मारला आहे अशी शंका आली तर असे मांस खाण्यास त्यांनी मनाई केली होती.
      *पण जर भिक्खुंनी प्राणिहत्या करतांना पाहिले नसेल किंवा तो प्राणी त्यांच्या खाण्यासाठी मारला आहे असे त्यांना कोणी सांगितले नसेल किंवा त्यांना तशी शंका आली नसेल तर ते मांस खाण्यास भिक्खुंना परवानगी होती.*

                             *चोरी*
        चोरीबद्दलच्या पाच अटी अशा -
१) मालमत्ता दुसऱ्याच्या ताब्यात असली पाहिजे
२) ती दुसऱ्याच्या ताब्यात आहे हे माहीत असले पाहिजे
३) चोरी करण्याचा हेतू मनात असला पाहिजे
४) चोरी करण्याचा हेतूने तसे कृत्य केले असले पाहिजे
५) त्या कृतीने मालमत्ता घेतली गेली पाहिजे
         या सर्व अटी पूर्ण झाल्या तरच न दिलेली वस्तू घेतली म्हणजे चोरी केली असे म्हणता येईल.
              पंचशीलातील दुसरे शील *'जे दिले गेले नाही ते न घेण्याबद्दलचे'* म्हणजेच चोरी न करण्याबद्दलचे आहे. श्रीमंत माणसे असा आपला सोयीस्करपणे समज करून घेत असतात की गरीब माणसे सहसा चोरी करतात. पण गुणात्मक दृष्टीने आणि संख्यात्मक दृष्टीनेसुद्धा असे आढळून येते की श्रीमंत माणसेच गरीब माणसांच्यापेक्षा जास्त चोऱ्या करतात. गरीब माणसे केवळ गरजेपोटी, जीवन जगण्यास आवश्यक म्हणून कदाचीत चोऱ्या करीत असतील, तर श्रीमंत माणसे केवळ लोभामुळे चोऱ्या करीत असतात. *प्रत्येकाने लोभ सोडून द्यावा, कारण लोभ हा आध्यात्मिक प्रगतीच्या मार्गातील एक मोठा अडसर आहे.*


                   *कामेसु मिथ्याचार*
           कामोपभोगातील मिथ्याचार होण्यासाठी खालील गोष्टींची आवश्यकता आहे.
१) ज्या स्त्री किंवा पुरुषाबरोबर केलेला लैंगिक आचार हा मिथ्याचार म्हणून गणला जातो अशी व्यक्ती स्त्री किंवा पुरुष असली पाहिजे.
२) अशा व्यक्तींशी लैंगिक संभोग करण्याची इच्छा असली पाहिजे
३) असा संभोग करण्यासाठी कृती केली पाहिजे
४) त्या संभोगापासून आनंद मिळाला पाहिजे
        यासर्व अटी पूर्ण झाल्या तरच कामोपभोगातील मिथ्याचार झाला असे म्हणता येईल. *विनयपिटक* वाचताना एक गोष्ट प्रामुख्याने लक्षात येते आणि ती म्हणजे ही की *आधुनिक कायदेशास्त्राच्या आणि बौद्धांच्या नितीशास्त्रांबद्दल मूलभूत कल्पनांत बरेच साम्य आहे. पण आधुनिक काळात सामाजिक कायदा आणि सुव्यवस्था ही दंडुक्याच्या जोरावर ठेवण्याचा प्रयत्न केला जातो, तर महाकारुणीक भगवान बुद्धांनी 'कर्मनियमांच्या' सहाय्याने समाजात सुव्यवस्था ठेवून व्यक्तीविकासास पोषक वातावरण निर्माण केले.*
           पंचशीलातील तिसरे शील आणि सम्यक कर्मांतातील तिसरे कुशल कर्म हे व्यभिचार न करण्यासंबंधीचे आहे. विषयवासना हा माणसाच्या मनातील सर्वांत मोठा मनोविकार आहे. जगातील मोठमोठ्या लोकांचा अध:पात विषयवासना काबूत न ठेवल्यामुळे झाला आहे. *प्रामुख्याने लोभ हाच माणसाला व्यभिचारी बनवितो.*
            *_भगवान बुद्ध हे व्यावहारिक तत्त्वज्ञानी असल्यामुळे 'अखंड ब्रह्मचर्य पाळा' असा उपदेश गृहस्थांना त्यांनी कधीच केला नाही, उलट गृहस्थांना त्यांनी विषयसुखात आनंद मानणारे/ गृहिकामभोगी असे म्हटले आहे. असे म्हणण्यात गृहस्थांची निंदा करणे किंवा त्यांना कमी लेखणे असा भगवान बुद्धांचा उद्देश नव्हता. पतीपत्नींनी एकमेकांच्या सहवासातील आनंद उपभोगावा आणि एकमेकांच्याविषयी संतुष्ट असावे, उपोसथाच्या दिवशी मात्र ब्रह्मचर्य पाळावे असा त्यांनी गृहस्थांना उपदेश केला आहे. भगवान बुद्धांनी विवाहसंस्थेस किंवा गृहस्थधर्मास कधीच विरोध केला नाही. स्वतःच्या हितासाठी आणि समाजाच्या हितासाठी कामवासनेचा मिथ्याचार करू नये असा त्यांनी गृहस्थांना उपदेश केला आहे._*

                _सम्यक कर्मांतामध्ये हिंसा न करणे, चोरी न करणे आणि व्यभिचार न करणे ही तीन शारीरिक कर्मे येतात त्याचप्रमाणे *अभिध्या, व्यापाद आणि मिथ्या ही तीन मानसिक कर्मेपण येतात.*
                     
                  *अभिध्या*
         दुसऱ्याच्या मालकीची चिजमात्र पाहून 'अरे ही माझी झाली तर' अशी लोभयुक्त भावना म्हणजे अभिध्या होय.

                       *व्यापाद*
       दुसऱ्याची होत चाललेली भरभराट किंवा दुसऱ्याला मिळत असलेले सुख केव्हा नष्ट होते याची भावना करण्याच्या प्रवृत्तीला 'व्यापाद' म्हणतात. मराठीत त्या वृत्तीला *'जळणे किंवा जळफळाट होणे'* असे म्हणतात. व्यापाद दोन प्रकारचे असतात *एक द्वेषप्रधान व्यापादात दुसर्याचा नाश व्हावा किंवा त्याचे सुख नष्ट होऊन त्याला दुःख मिळावे अशी इच्छाअसते आणि दुसरा ईर्ष्याप्रधान व्यापादात दुसऱ्याचे सुख पाहून जळफळाट होत असतो*

                      *मिथ्यादृष्टी*
      जी विपरीत दृष्टीने पाहते ती मिथ्यादृष्टी आहे. कुशल, अकुशल अस्तित्वावर विश्वास न ठेवणे ही मिथ्यादृष्टी आहे. रूप, वेदना, संज्ञा, संस्कार आणि विज्ञान यांच्यातील एकाला किंवा सर्वांना मिळून *हा आत्मा आहे* असे मानणे म्हणजे मिथ्यादृष्टी ठेवणे होय.

             *_माणसाने आपल्या मनाच्या, वाणीच्या आणि शरीराच्या कर्मात संयम ठेवावा. ती कर्मे लोभाने किंवा द्वेषाने करू नयेत. मैत्री आणि करुणेच्या उत्स्फूर्त प्रेरणेने केलेली कर्मे कुशल कर्मे होतात._*

*क्रमशः*

*संकलन : महेश कांबळे*

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼