🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼

                        *आर्यसत्य*
        *४. दुःख निरोधगामिनी प्रतिपदा*
                     *आर्य अष्टांगिक मार्ग*
         *५. सम्माआजीवो - सम्यक आजीविका*

       *'भिक्खुंनो! सम्यक आजीविका काय आहे?"*
           _"भिक्खुंनो, आर्य श्रावक मिथ्या आजीविकेला सोडून सम्यक आजीविकेने आपला चरितार्थ चालवितो. ही सम्यक आजीविका आहे. भिक्खुंनो, या *पाच व्यापारांपैकी कोणताही एक व्यापार उपासकांनी करू नये. कोणते पाच? शस्त्रांचा व्यापार, प्राण्यांचा व्यापार, मासांचा व्यापार, मद्याचा व्यापार आणि विषाचा व्यापार"*_
        _सम्यक आजीविका म्हणजे उत्तम प्रकारे जीवननिर्वाह चालविणे. तथागतांनी निषिद्ध केलेले पाच व्यापार सोडून दुसरा कोणताही उचित व्यापार-उद्योग चरितार्थ चालविण्यासाठी करता येतो. शस्त्रांचा व्यापार, प्राण्यांचा व्यापार, मासांचा व्यापार, मद्याचा व्यापार आणि विषाचा व्यापार निषिद्ध करण्याच्या पाठीमागे लोभासाठी प्राणीहिंसा होऊ न देण्याचा उद्देश आहे. प्राणिहिंसेमुळे माणसाच्या मनातील द्वेष वाढतो. त्याचप्रमाणे मद्याचा व्यापार निषिद्ध करण्याच्या पाठीमागे मद्यामुळे होत असलेल्या अकुशल कर्मांना म्हणजेच अनर्थांना टाळण्याचा उद्देश आहे. मद्याच्या प्याल्यातून सर्व दुर्गुणांची उत्पत्ती होते_
          _अर्थ विनिश्चयसूत्रात सम्यक आजीविकेची दोन भागात विभागणी केली आहे._
*१) उपासकांच्यासाठी सम्यक आजीविका* 
        शस्त्र, मांस, प्राणी, मद्य आणि विष यांचा व्यापार सोडून दुसरा कोणताही योग्य व्यापार-उदीम करून आपला जिवनचरितार्थ चालविणे म्हणजे उपासकांची सम्यक आजीविका समजावी. शस्त्र, मांस, प्राणी, मद्य आणि विष यांचा व्यापार करणे म्हणजे मिथ्या आजीविका आचरणे.

*२) भिक्खुंच्यासाठी सम्यक आजीविका*
         _भिक्खुंनी 'कुहना' 'लपना' 'नैमैत्तिकत्त्व' 'नैष्पेषीकत्त्व' आणि लाभापासून लाभाची प्रत्याकांक्षा न करणे म्हणजे भिक्खूची सम्यक आजीविका आहे._
       *कुहना*
     दानी उपासकाला पाहून त्याच्या मार्गात मांडी घालून बसून किंवा एकांतात बसून 'अमुक अमुक प्रकारचा लाभ-सत्कार मला प्राप्त होवो' असा विचार करीत, ध्यान करीत असल्याचा आभास करीत भिक्खु बसला असता त्याला *'कुहना'* असे म्हणतात.
           *लपना*
         लाभ-सत्काराच्या निमित्ताने 'तू माझी आई आहेस' 'तू माझा पिता आहेस' 'तू माझी बहिण आहेस' 'तू माझी मुलगी आहेस' वगैरे माणसाला वश करणारे प्रिय वचन बोलणे याला *'लपना'* असे म्हणतात.
            *नैमैतिकत्त्व*
           एखाद्या उपासकाच्या घरी भोजन केल्यानंतर परत तेथेच भोजन मिळविण्याच्या इच्छेने दुसऱ्यांना सांगणे की येथे जसे जेवण मिळते तसे दुसऱ्या उपासकांच्या घरी मिळत नाही याला *'नैमैतिकत्त्व'* असे म्हणतात.
          *नैष्पेकत्त्व*
         ज्या उपासकाकडून दान मिळत नाही, त्याच्यापासून दान मिळविण्याच्या इच्छेने असे म्हणणे की 'दान न देणारे नरकात जातात. दान दिले नाही तर तू सुद्धा नरकात जाशील'. नरकाच्या भीतीने मग तो उपासक त्या भिक्खूला दान करतो. अशा तऱ्हेने दान मिळविणे याला *'नैष्पेकत्त्व'* असे म्हणतात.
        *लाभापासून लाभाची अपेक्षा करणे*
      एखाद्या उपासकाच्या पैशाने सुंदर चिवर विकत घेऊन दुसऱ्या उपासकांना सांगणे की, 'मला असले चिवर प्राप्त झाले आहे'. हे ऐकून उपासक लज्जित होऊन तसलेच चिवर दान करतो. अशा तऱ्हेने मिळविलेल्या चिवरांचा वापर करणे म्हणजे *'लाभापासून लाभाची अपेक्षा करणे'* होय.  या मिथ्या आजीविकांच्या साधनांपासून विरत राहणे म्हणजे भिक्खुंची सम्यक आजीविका होय.

*राज्यकर्त्यांची सम्यक आजीविका*
           भगवान बुद्धांनी उपासक व भिक्खु यांच्याबरोबर राज्यकर्त्यांना सुद्धा सम्यक आजीविकेबद्दल उपदेश केला आहे. *दीघनिकायात आणि अंगुत्तरनिकायात राजाने राजधर्माप्रमाणे राज्य करावे असे भगवान बुद्धांनी उपदेश केला आहे* भगवान बुद्ध म्हणतात, राजाने स्वतः धार्मिक व सदाचारी असावे. त्याने दुर्गुणापासून दूर राहून प्रजेला आदर्श घालवून द्यावा. ज्याप्रमाणे पिता आपल्या मुलांच्या कल्याणासाठी नेहमी दक्ष असतो त्याप्रमाणे राजाने आपल्या प्रजेच्या कल्याणासाठी नेहमी दक्ष असले पाहिजे. राजा जर सदवर्तनी असेल तर त्याच्या सर्व राज्यात सुख नांदेल. स्वतःच्या जन्मसिद्ध अधिकाराने मदमत्त झालेला राजा किंवा दुसऱ्यांची पर्वा न करता स्वतःचे लाड करून घेणारा राजा कोणालाही आवडत नाही, उलट त्याच्या पाठीमागे लोक त्याची निंदा करतात. *जगातील सर्व ऐतिहासिक सम्राटांमध्ये सम्राट अशोक न्यायी, दक्ष, कनवाळू आणि धार्मिक असा राजा होऊन गेला. भगवान बुद्धांच्या सम्यक आजीविकेच्या उपदेशाप्रमाणेच सम्राट अशोकाने राज्य केले, प्रसिद्ध इतिहासज्ञ एच. जी. वेल्स यांनी आपल्या ग्रंथात म्हटले आहे की 'हजारो राजांमध्ये सम्राट अशोक एकटाच एकुलत्या एका स्वयंप्रकाशित ताऱ्याप्रमाणे चमकत आहे.' (Outline of History)*
बौद्धग्रंथात पुढील दहा राजधर्म दिले आहेत.
१) दान
२) शील
३) परित्याग म्हणजे निस्वार्थ
४) अज्जव म्हणजे प्रामाणिकपणा
५) मद्दव म्हणजे मार्दव
६) तप म्हणजे ऐषाराम सोडून दक्षता बाळगणे
७) अक्रोध
८) अविहिंसा
९) क्षान्ती म्हणजे तटस्थता किंवा निःपक्षपातीपणा
१०) जात म्हणजे सहनशीलता आणि सुख

          *_दुराचरण म्हणजे तीन शारीरिक अकुशल कर्मे आणि चार वाणीची अकुशल कर्मे. अकुशल कर्मांशी संबंधित असलेल्या मार्गांनी उपजीविका प्राप्त केली तर ती सम्यक उपजीविका होणार नाही. त्याचप्रमाणे शस्त्रांचा, प्राण्यांचा, मांसाचा, मद्याचा आणि विषाचा व्यापार करणे सम्यक आजीविका नाही. जेव्हा दुराचरणांवर आधारलेली उपजीविकेपासून मनुष्य संयम राखतो, तेव्हा तो सम्यक उपजीविका करतो असे म्हणता येईल._*
           सामान्य माणसावर त्याच्या बायकोमुलांसह संसाराचा किती बोजा असतो हे भगवान बुद्धांना माहीत होते, म्हणून भिक्खुंकडून नितीधर्म पाळण्याची जेवढी अपेक्षा होती तेवढी सामान्य माणसाकडून भगवान बुद्धांना नव्हती. *पण सामान्य माणसाने पंचशीलांचे पालन करून धम्मचर्येने आपली उपजीविका करावी अशी तथागतांची अपेक्षा होती.* _व्यक्तीला आणि समाजाला खरे सुख मिळावे म्हणून आणि समाजातील लोकांनी एकोप्याने राहून त्यांच्यात बंधुभाव निर्माण व्हावा म्हणून भगवान बुद्धांनी सम्यक आजीविकेचा शोध लावला आहे._
         _भगवान बुद्धांनी गृहस्थी जीवन जगणाऱ्या लोकांना कधीच कमी अथवा तुच्छ लेखले नाही. उपटपक्षी, त्यांच्याकडे त्यांनी सहानभूतीने पाहून त्यांना भौतिक आणि आध्यात्मिक प्रगतीचा मार्ग दाखवला. *सिगालसुत्त, व्याग्गहपज्जसुत्त वगैरे सुत्तातून भगवान बुद्धांनी सर्वसामान्य जनतेला भौतिक आणि आध्यात्मिक प्रगती करण्यासाठी उपदेश केला आहे. सिगालसुत्ताला तर "गृहस्थांसाठी विनय" असे म्हटले जाते.* गृहस्थांची सम्यक आजीविका म्हणजे काय हे सिगालसुत्त वाचल्यावर बर्याच अंशी कळून येते. *सिगालसुत्तात भगवान बुद्धांनी समाजाच्या सर्व घटकांचा विचार करून त्यांनी परस्परसंबंध कसे ठेवावेत म्हणजे समाजात शांती नांदून व्यक्तिविकासास संपुर्ण वाव मिळेल असा उपदेश केला आहे_
             *जेव्हा माणसाला दररोज केवळ अन्न, वस्त्र आणि निवारा या जीवनाच्या अत्यंत आवश्यक अशा गोष्टींसाठी रात्रंदिवस चिंता करावी लागते तेव्हा आध्यात्मिक आणि नीतिमत्तेच्या गोष्टींचा विचार करण्याचा त्याच्याजवळ वेळही नसतो आणि त्यासाठी आवश्यक ती मनाची स्थीरताही नसते. म्हणून भगवान बुद्धांनी कूटदन्तसुत्तात राज्यातील सामाजिक आणि आर्थिक स्थिती सुधारण्यासाठी राजाने काय केले पाहिजे यासंबंधी उपदेश केला आहे*

एके ठिकाणी भगवान बुद्ध म्हणतात की, माणसाने आपल्या आयुष्यात पुढील आयात प्रकारचे धन मिळवावे -
१) श्रद्धाधन
२) शिलधन
३) हिरीधन (मनाची लज्जा)
४) ओतप्पधन (जनाची लज्जा किंवा भीती)
५) श्रुतधन
६) त्यागधन
७) प्रज्ञाधन
         अनाथपिण्डकाला उद्देशून केलेल्या एका उपदेशात भगवान बुद्ध म्हणतात. गृहस्थाने चार प्रकारची सुखे उपभोगावीत
*१) आर्थिक स्थैर्य*
*२) भोगसुख* म्हणजे कायदेशीर मार्गांनी मिळविलेल्या संपत्तीचा व्यवहारी दृष्टीने केलेला वापर
*३) अणनसुख* म्हणजे मी कुणाच्या कर्जात नाही किंवा माझ्यावर कुणाचे कर्ज नाही या विचाराने मिळणारे सुख
*४) अनवज्जसुख* म्हणजे मी शरीराने, वाणीने आणि मनाने फक्त कुशल कर्मेच केली आहेत, त्यामुळे मी दोषरहित आहे, या विचाराने मिळणारे सुख.

      *_जीवनाच्या आवश्यक गरजा भागल्यानंतर समाजात आर्थिक स्थैर्य आल्यावर आणि समाजाची नैतिक पातळी वाढल्यावर गुन्हेगारी कमी होते आणि समाजात सुखशांती नांदते._*


*क्रमशः*

*संकलन : महेश कांबळे*

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼