🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼

                        *आर्यसत्य*
        *४. दुःख निरोधगामिनी प्रतिपदा*
                     *आर्य अष्टांगिक मार्ग*
         *६. सम्मावायामो - सम्यक व्यायाम*

            *_सम्यक व्यायाम म्हणजे सम्यक प्रयत्न. तो मिथ्या व्यायाम किंवा मिथ्या प्रयत्नाच्या विरुद्ध आहे. अर्थविनिश्चयसूत्रात "जो व्यायाम मिथ्या आहे, तसेच जो व्यायाम लोभ, द्वेष आणि मोहाने प्रेरित आहे असा प्रयत्न न करणे. जो व्यायाम सम्यक आर्यमार्गाकडे आणि सत्याकडे नेणारा आहे, निर्वाणाकडे नेणारा आहे तो करणे म्हणजे सम्यक व्यायाम' अशी व्याख्या केली आहे. डॉ बाबासाहेब आंबेडकरांनी 'सम्यक व्यायाम म्हणजे अविद्या नष्ट करण्याचा प्राथमिक प्रयत्न होय' असे म्हटले आहे. ते पुढे म्हणतात, अविद्या नष्ट करणे म्हणजे या दुःखदायक कारागृहातून बाहेर जाण्याचा दारापर्यंत पोहोचून पुढील मार्ग मोकळा करणे._*
         
       *सम्यक प्रयत्न चार प्रकारचे आहेत. १) संयमप्रयत्न २) प्रहाणप्रयत्न ३) भावनाप्रयत्न ४) अनुरक्षणप्रयत्न*
          *१) संयमप्रयत्न*
 _एखादा भिक्खु प्रयत्न करतो, जोर लावतो, मन ताब्यात ठेवतो, की जो अकुशल, पापमय विचार आत्तापर्यंत त्याच्या मनात आला नाही तो त्याच्या मनात उत्पन्न होऊ नये. *तो आपल्या डोळ्यांनी एखादे रूप पाहतो, तो आपल्या कानांनी मधुर शब्द ऐकतो, तो जिव्हेने रस चाखतो, तो आपल्या नाकाने सुगंध घेतो, तो आपल्या शरीराने स्पर्श करतो, तो मनाने विचार करत, परंतु त्यात गुंगून जात नाही, आसक्त होत नाही. कारण एखाद्या वेळी डोळ्यांच्या - कानांच्या - जिभेच्या - नाकाच्या - स्पर्शाच्या - मनाच्या असंयमनाने, लोभ, द्वेष इत्यादी अकुशल पापमय विचार त्याच्यात घर करतील. त्या पापमय विचारांना दूर ठेवण्यासाठी तो प्रयत्न करीत असतो. आपल्या डोळ्यांना - कानांना - जिभेला - नाकाला - स्पर्शाला - विचारांना तो काबूत ठेवतो, संयमात ठेवतो.* याला "संयमप्रयत्न" म्हणतात._

           *२) प्रहाणप्रयत्न*
      __एखादा भिक्खु प्रयत्न करतो, जोर लावतो, मन ताब्यात ठेवतो, की असे अकुशल पापमय विचार, जे त्याच्यामध्ये उत्पन्न झाला आहे, ते दूर व्हावेत. त्याच्या मनात जी कामभोगांची इच्छा उत्पन्न झाली आहेत, जो क्रोध उत्पन्न झाला आहे, जो हिंसक विचार उत्पन्न झाला आहे, अशा सर्व अकुशल पापमय विचारांना तो जागा देत नाही, त्यांना सोडून देतो, नष्ट करतो, मिटवून टाकतो._
   *मज्झिमनिकायातील वितक्कसंठानसुत्तात* भगवान बुद्ध म्हणतात, "भिक्खुंनो योगाभ्यासी भिक्खूने वेळोवेळी पाच गोष्टींना मनात स्थान दिले पाहिजे."
    अ) जर एखाद्या भिक्खूला एखाद्या गोष्टीचा विचार केल्याने, एखाद्या गोष्टीला मनात जागा दिल्याने छंद, द्वेष किंवा मुर्खपणाने भरलेले अकुशल किंवा पापमय विचार निर्माण झाले तर, त्या भिक्खूने त्या गोष्टीला सोडून दुसरी शुभ विचार निर्माण करणारी गोष्ट मनात आणली पाहिजे
    ब) किंवा त्या पापमय विचारांच्या दुष्परिणामांचा विचार करावा की, हा नको असलेला विचार आहे, अकुशल आहे, सदोष आहे,
     क) किंवा त्या विचारांना मनात जागा देऊ नये
     ख) किंवा ते विचार संस्कारित / अनित्य आहेत असे समजावे,
     ड) किंवा दातांवर दात ठेवून जीभ टाळ्याला लावून चित्ताचा निग्रह करावा, त्या विचाराला दाबून टाकावे, त्याला निपटून काढावे.
         असे केल्याने त्या भिक्खूचे छंद, द्वेष आणि मुर्खतेने भरलेले अकुशल पापमय विचार नष्ट होतात. त्यांचा नाश झाल्याने चित्त आपोआपच स्थिर होते, शांत होते, एकाग्र होते, समाधिस्त होते याला *'प्रहाणप्रयत्न* म्हणतात.

    *३) भावनाप्रयत्न*
        भिक्खु प्रयत्न करतो, जोर लावतो, मन काबूत ठेवतो की ज्या कुशल, कल्याणमय गोष्टी त्याच्या मनात आल्या नाहीत त्या त्याच्या मनात याव्यात. तो *स्मृती, धर्मविचय, वीर्य, प्रीती, प्रश्रब्धी, समाधी त्याचप्रमाणे उपेक्षा या सात बोध्यांगांचा अभ्यास करतो, ही सात बोध्यांगे निर्वाणाशी संबंधित आहेत, संपूर्ण विकासाच्या मार्गाकडे घेऊन जाणारी आहेत.* याला *'भावनाप्रयत्न* म्हणतात.

       *४) अनुरक्षणप्रयत्न*
        भिक्खु प्रयत्न करतो, जोर लावतो, मन काबूत ठेवतो की ज्या चांगल्या गोष्टी त्याच्या स्वभावात आलेल्या आहेत त्या नष्ट होऊ नयेत, उत्तरोत्तर त्या वाढाव्यात याला *अनुरक्षणप्रयत्न* म्हणतात.

      _जे दुष्ट/अकुशल, अहितकारक विचार आहेत त्यांना निपटून काढणे आणि जे कुशल, हितकारक विचार आहेत त्यांना वाढविणे म्हणजे *सम्यक व्यायाम. सम्यक व्यायामाची चार कामे आहेत.*_
१) प्रतिबंध करणे
२) त्याग करणे
३) विकसित करणे
४) रक्षण करणे
      यांना अनुक्रमे संहार, प्रहण, भावना व अनुरक्खण असे म्हणतात.
         _सम्यक प्रयत्नांवर भगवान बुद्ध फार भर देत असत, कारण प्रत्येक मनुष्याने आपली उन्नती स्वतःच्या प्रयत्नाने स्वतःच करावयाची असते. भगवान बुद्ध फक्त मार्ग दाखविणारे आहेत, मोक्ष देणारे नाही._  *बोधिसत्व म्हणजे मूर्तिमंत वीर्य. ध्येयसिद्धीसाठी प्रयत्नांची पराकाष्टा करणारा मनुष्य. अडीअडचणींना तोंड देऊन ध्येयप्राप्तीसाठी वाटेल तो त्याग करण्याची प्रवुत्ती असणारा मनुष्य. सिद्धार्थ गौतम जेव्हा बोधिसत्व होते तेव्हा असा निर्धार त्यांनी केला होता. बुद्धत्व प्राप्त झाल्यानंतर जीवनाच्या शेवटच्या क्षणापर्यंत मानवाच्या कल्याणाचा मार्ग दाखविण्याचे काम त्यांनी अव्याहतपणे केले. त्या पंचेशाळीस वर्षांच्या अवधीत त्यांचे शरीर नेहमीच निरोगी होते असे नाही, त्यांना इतरही अनेक अडीअडचणी आल्या पण त्यांची पर्वा न करता, आपले मन हे नेहमीच जागृत ठेवून, अतुलनीय धैर्याने त्यांनी आपले कार्य चालू ठेवले.*
        _बुद्ध धम्मात आळसाला स्थान नाही. आळस हा माणसाचा सर्वात मोठा शत्रू आहे. *धम्मपदातील गाथेत म्हटले आहे की, 'तरुण आणि सशक्त असूनही जो पुरुष आळसामुळे उद्योगाचे वेळी उद्योग करीत नाही तो आकांक्षाहीन, निष्क्रिय आणि आळशी मनुष्य प्रज्ञेचा मार्ग जाणू शकत नाही.'*
           *सम्यक समाधीत यश मिळविणे हा सम्यक व्यायामाचा हेतू आहे.* _आर्यअष्टांगीक मार्गातील सम्यक व्यायाम, सम्यक स्मृती आणि सम्यक समाधी हे 'समाधी' या विभागात मोडतात._ म्हणून सम्यक व्यायाम, सम्यक स्मृती आणि सम्यक समाधी यांचा जवळचा संबंध असून ते एकमेकांवर अवलंबून आहेत. *सम्यक प्रयत्नाशिवाय मनाच्या विकासाच्या आड येणारी १) कामछंद २) व्यापाद ३) त्स्थानमिद्ध ४) औद्धत्य ५) विचिकित्सा ही पाच निवारणे / विघ्ने दूर करता येणे शक्य नाही.*
           _बुद्धधम्म प्रयत्नवादी - आशावादी आहे, निराशावादी नाही. आपण कितीही प्रयत्न केला तरी जे दैवलिखित आहे ते टळणार नाही, माणसाला नाउमेद करणाऱ्या तत्त्वज्ञानामुळे भारताचे जितके नुकसान केले आहे तितके नुकसान दुसऱ्या कोणत्याही कारणामुळे झाले नाही. बुद्धधम्मात दैववादाला तिळमात्र जागा नाही. *योग्य प्रयत्न केला तर योग्य फळ मिळेल आणि अयोग्य प्रयत्न केला तर अयोग्य फळ मिळेल, कारण सर्व प्रतित्यसमुत्पादावर अवलंबून आहे अशी बुद्ध धम्माची शिकवण आहे. अयोग्य गोष्टीपासून कसे दूर राहावयाचे आणि योग्य गोष्टी प्रयत्नाने कशा मिळवावयाच्या हेही बुद्धधम्म सांगतो.*_


*क्रमशः*

*संकलन : महेश कांबळे*

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼