🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼

                        *आर्यसत्य*
        *४. दुःख निरोधगामिनी प्रतिपदा*
                     *आर्य अष्टांगिक मार्ग*
         *७. सम्मासति - सम्यक स्मृती*

                   _*सम्यक स्मृती म्हणजे मनाची सतत जागृती. दुष्ट वासनांवर मनाचा पहारा ठेवणे हे सम्यक स्मृतीचे दुसरे नाव आहे.* सम्यक स्मृतीला जागरुकपणा आणि विचारिपणा यांची आवश्यकता असते. सम्यक स्मृती म्हणजे ठीक स्मरण, यथार्थ स्मरण, यथार्थपणे जी स्मरण करते किंवा जिच्यामुळे यथार्थ स्मरण केले जाते ती सम्यक स्मृती_
 *_महासतिपठ्ठानसुत्तात भगवान बुद्ध म्हणतात की, भिक्खु शरीराविषयी जागृत असतो / कायानुपश्यती असतो. तो प्रयत्नशील, ज्ञानयुक्त आणि दक्ष असून जगात जे लोभ आणि दौर्मनस्य / चेतसिक दुःख किंवा असंतोष आहे त्याला दूर करून वावरत असतो. तो  वेदनांविषयी, चित्ताच्या विषयी आणि धर्माच्या विषयी म्हणजेच मनाच्या विषयासंबंधी जागृत, प्रयत्नशील, ज्ञानयुक्त आणि दक्ष असून जगात जे लोभ आणि दौर्मनस्य आहे त्याला दूर करून विहरत असतो._*
     
          *_भिक्खुंनो, प्राण्यांच्या विशुद्धीसाठी, शोक आणि कष्ट यांच्या उपशमनासाठी, दुःख आणि दौर्मनस्य यांच्या नाशासाठी, ज्ञानाच्या प्राप्तीसाठी, निर्वाणाच्या साक्षात्कारासाठी ही चार प्रकारची स्मृतिस्थाने / सतिपठ्ठान एकमेव मार्ग आहे._*

                   *कायानुपश्यना*
             _भिक्खुंनो, भिक्खु कायानुपश्यना / शरीराविषयी जागृत होऊन कसा विहार करीत असतो? भिक्खुंनो, भिक्खु अरण्यामध्ये वृक्षाखाली किंवा घरी एकांतात आसन मांडून, शरीराला सरळ करून स्मृतीला जागृत करून बसतो. *तो जाणत असता श्वास घेतो आणि जाणत असता श्वास सोडतो. दीर्घ श्वास - हळू श्वास घेत असता अनुभव करीत असतो की तो दीर्घ श्वास - हळू श्वास घेत आहे  आणि दीर्घ श्वास - हळू श्वास  सोडीत असताना अनुभव करीत असतो की तो दीर्घ श्वास - हळू श्वास सोडत आहे. तो सर्व शरीराचा अनुभव करीत श्वास घेण्यास शिकतो, श्वास सोडण्यास   शिकतो. शरीराच्या एरव्ही संस्कारांना शांत करीत श्वास घेण्यास आणि श्वास सोडण्यास शिकतो.* अशाप्रकारे आपल्या शरीरात कायानुपश्यी होऊन विहरत असतो. शरीरातील उत्पत्तीधर्माला पाहून, शरीरातील विनाशधर्माला पाहून, शरीरातील उत्पत्ती - विनाश विहरत असतो. 'शरीर आहे' म्हणून त्याची स्मृती केवळ ज्ञानाची स्मृती वाढविण्याच्या अर्थाने उपस्थित राहत असते, तो अनाश्रित होऊन विहरत असतो. *जगातील कोणत्याही वस्तूला 'मी' 'माझे' म्हणून स्वीकार करीत नसतो. भिक्खुंनो, अशा प्रकारे सुद्धा भिक्खु कायानुपश्यी होऊन विहार करीत असतो.*_
        _भिक्खुंनो, भिक्खु चालत - बसलेला - पहुडलेला ज्या ज्या अवस्थेत त्याचे शरीर असेल त्या त्या अवस्थेत तो त्याला जाणत असतो. *भिक्खु जाणत असतो की त्याच्या कृत्यांच्या पाठीमागे कोणी करणारा नाही, कोणी आत्मा नाही, केवळ क्रिया मात्र आहे.*_
          _भिक्खु या शरीराला त्याच्या अवस्थेप्रमाणे, त्याच्या रचनेप्रमाणे पाहतो. *या शरीरामध्ये पृथ्वीमहाभूत, जलमहाभूत, अग्नीमहाभूत आणि वायूमहाभूत आहेत.*ज्याप्रमाणे कुशल कसाई किंवा कसायाचा शिष्य एखाद्या प्राण्याला मारून त्याचे लहान लहान वेगवेगळे तुकडे करून चौररस्त्यावर बसतो त्याचप्रमाणे या शरीराच्या स्थितीच्या अनुसार, त्याच्या रचनेच्या अनुसार भिक्खु शरीराला पाहत असतो.*_
         _भिक्खु पायाच्या तळव्यापासून वर डोक्याच्या केसांपर्यंत खाली त्वचेने बांधलेल्या ह्या शरीराला नाना प्रकारच्या घाणीने भरलेले पाहतो. *या शरीरामध्ये केस, रोम, नखे, दात, कातडी, मांस, स्नायू, हड्डी, मज्जा, वृक्क, काळीज, यकृत, क्लोमक, प्लिहा, फुफ्फुस, आतडी, लहान आतडी, पोटातील वस्तू (उदरस्थ), शौच, पित्त, कफ, पु, रक्त, घाम, मेद, अश्रू, चरबी, नाळ, नासा-मेळ, सांध्यातील पातळ पदार्थ आज मूत्र हे तो पाहतो.*_
        ज्याने *कायास्मृतीचा अभयस केला आहे; कायास्मृतीचा खूप अभ्यास करून त्यात प्रगती केली आहे* त्याला पुढील दहा लाभ झाले पाहिजेत.-
*१)* तो अरति-रती सहन करतो / उदासपणाला धैर्याने तोंड देतो. त्याला उदासपणा त्रास देऊ शकत नाही. उत्पन्न झालेल्या उदासपणाला तो दुरणकरून विहरत असतो.
*२)* तो भय-भैरवाला तोंड देऊ शकतो. त्याला भय-भैरव त्रास देऊ शकत नाही. तो उत्पन्न झालेल्या भय-भैरवाला दूर करून विहरत असतो.
*३)* शीत, उष्ण, तहान-भूख, डंख मारणारे प्राणी, मच्छर, हवा, ऊन, सरपटणाऱ्या प्राण्यांचे डंख, शिव्याशाप, दुष्ट भाषा, त्याचप्रमाणे दुःख देणाऱ्या, तीव्र, कटू, प्रतिकूल, अरुचिकर, प्राण घेणाऱ्या शारीरिक पिडांना तो सहन करू शकणारा होतो.
*४)* सुखपूर्वक विहार करण्यासाठी उपयुक्त अशा ध्यानाच्या चारही अवस्था सहजगत्या प्राप्त करू शकतो.
*५)* तो अनेक प्रकारच्या ऋद्धि प्राप्त करू शकतो.
*६)* तो अमानुष, विशुद्ध, दिव्य श्रोत्रांनी दोन प्रकारचे शब्द ऐकू शकतो. दिव्य - मानवी आणि जवळच्या शब्दांनासुद्धा तो ऐकू शकतो.
*७)* दुसऱ्या सत्त्वांच्या - व्यक्तींच्या चित्ताला चित्ताने जाणतो.
*८)* अनेक प्रकारच्या पूर्वनिवासांना जाणतो.
*९)* अमानुष, दिव्य, विशुद्ध, चक्षुने लय होणारे, उत्पन्न होणारे, भले-बुरे, सुवर्ण-दुर्वर्ण, सुगतीप्राप्त - दुर्गतिप्राप्त सत्त्वांना जाणतो. सत्त्वांच्या कर्मानुसार सत्त्वांच्या उत्पत्तीला जाणतो.
*१०)* आश्रवांच्या क्षयाने चित्ताची जी आश्रवरहीत विमुक्ति आहे, प्रज्ञेची विमुक्ति आहे तिला ह्या जन्मात स्वतः जाणून साक्षात्काराने प्राप्त करून विहार करीत असतो.

                *वेदनानुपश्यना*
            _भिक्खु, सुखवेदनांचा - दुःखवेदनांचा - अदुःख असुख वेदनांचा अनुभव करीत असताना जाणत असतो की तो सुखवेदनांचा - दुःखवेदनांचा - अदुःख असुख वेदनांचा अनुभव करीत आहे. तो भोग पदार्थांनी युक्त सुखवेदनांचा आणि भोग पदार्थांनी रहित सुखवेदनांचा, भोग पदार्थांनी सहित दुःखवेदनांचा आणि भोग पदार्थांनी रहित दुःखवेदनांचा, भोग पदार्थांनी युक्त अदुःख - असुख वेदनांचा आणि भोग पदार्थांनी रहित अदुःख - असुख वेदनांचा *अनुभव करीत असता असता जाणत असतो की, तो भोग पदार्थांनी युक्त सुखवेदनांचा आणि भोग पदार्थांनी रहित सुखवेदनांचा, भोग पदार्थांनी सहित दुःखवेदनांचा आणि भोग पदार्थांनी रहित दुःखवेदनांचा, भोग पदार्थांनी युक्त अदुःख - असुख वेदनांचा आणि भोग पदार्थांनी रहित अदुःख - असुख वेदनांचा अनुभव करीत आहे* अशाप्रकारे आपल्या आतील वेदनांच्यामध्ये तो वेदनानुपश्यी होऊन विहरत असतो._

                *चित्तानुपश्यना*
            _भिक्खु विकारयुक्त चित्ताला जाणतो की, हे विकारयुक्त चित्त आहे, विकाररहीत चित्ताला जाणतो की हे विकाररहित चित्त आहे. त्याचप्रमाणे तो सद्वेष चित्ताला, द्वेषरहित चित्ताला, समोह चित्ताला, मोहरहित चित्ताला, स्थिर चित्ताला, चंचल चित्ताला, महापरिणाम चित्ताला, अहमद्गत चित्ताला, सउत्तर चित्ताला, अनुत्तर चित्ताला, एकाग्र चित्ताला, एकाग्रतारहित चित्ताला, विमुक्त चित्ताला आणि अविमुक्त चित्ताला ते जसे आहे तसे जाणतो._ याप्रकारे तो चित्तामध्ये चित्तानुपश्यी होऊन विहरत असतो. चित्तामध्ये उत्पत्तीला पाहतो, चित्तामध्ये लयाला पाहतो. *चित्त आहे* म्हणून त्याची स्मृती केवळ ज्ञान आणि स्मृती वाढविण्यासाठी उपस्थित राहते. तो अनाश्रित होऊन विहरत असतो. *जगामध्ये कोणत्याही वस्तूला 'मी' 'माझे' म्हणून ग्रहण करीत नाही.*

                    *धर्मानुपश्यना*
         भिक्खु पाच निवारणांना / बंधनांना पाहत असता धर्मानुपश्यी होत असतो.
                  *_पाच निवारणे_*
*१)* त्याच्यामध्ये *कामच्छन्द (कामुकता)* आल्यावर तो 'कामच्छन्द आहे' असे जाणतो. त्याच्यात कामच्छन्द नसल्यास 'कामच्छन्द नाही' असे जाणतो. कामुकतेची उत्पत्ती आणि उत्पन्न झालेल्या कामुकतेचा कसा नाश होतो हे जाणतो. नष्ट झालेली कामुकता परत कशी उत्पन्न झाली नाही हे तो जाणतो.

*२)* त्याच्यामध्ये *व्यापाद (क्रोध)* आल्यावर तो 'व्यापाद आहे' असे जाणतो. त्याच्यात व्यापाद नसल्यास 'व्यापाद नाही' असे जाणतो. व्यापादाची उत्पत्ती आणि उत्पन्न झालेल्या व्यापादाचा कसा नाश होतो हे जाणतो. नष्ट झालेला व्यापाद परत कसा उत्पन्न होत नाही हे तो जाणतो.

*३)* त्याच्यामध्ये *स्थान-मद्ध (आळस)* आल्यावर तो 'आळस आहे' असे जाणतो. त्याच्यात आळस नसल्यास 'आळस नाही' असे जाणतो. आळसाची उत्पत्ती आणि उत्पन्न झालेल्या आळसाचा कसा नाश होतो हे जाणतो. नष्ट झालेला आळस परत कसा उत्पन्न होत नाही हे तो जाणतो.

*४)* त्याच्या मनात *उद्धटपणा आणि वाईट विचार (औद्धत * कौकृत्य)* आल्यावर त्याच्या मनात 'उद्धटपणा आणि वाईट विचार' आले आहेत हे तो जाणतो. त्याच्या मनात उद्धटपणा आणि वाईट विचार' नसल्यास 'उद्धटपणा आणि वाईट विचार नाही' असे जाणतो. उद्धटपणा आणि वाईट विचार यांची उत्पत्ती आणि उत्पन्न झालेल्या उद्धटपणा आणि वाईट विचारांचा कसा नाश होतो हे जाणतो. नष्ट झालेला उद्धटपणा आणि वाईट विचार परत कसा उत्पन्न होत नाही हे तो जाणतो.

*५)* त्याच्यात *संशय (विचिकित्सा)* आल्यावर तो 'संशय आहे' असे जाणतो. त्याच्यात संशय नसल्यास 'संशय नाही' असे जाणतो. संशयाची उत्पत्ती आणि उत्पन्न झालेल्या संशयाचा कसा नाश होतो हे जाणतो. नष्ट झालेला संशय परत कसा उत्पन्न होत नाही हे तो जाणतो.

*भिक्खु पाच उपादान स्कंध धर्मात धर्मानुपश्यी होऊन विहरत असतो.*_भिक्खु चिंतन करतो, "हे रूप - वेदना - संज्ञा - संस्कार आहे. रूपाचा - वेदनेचा - संज्ञाचा - संस्काराचा उदय होणे , अस्त होणे_

*भिक्खु आतील आणि बाहेरील सहा आयतनांमध्ये धर्मानुपश्यी होऊन विहरत असतो.* _भिक्खु डोळ्यांना जाणतो, रुपाला जाणतो, डोळे आणि रूप यांच्या कारणाने जी संवेदना उत्पन्न होते तिला जाणतो, संवेदनांची उत्पत्ती कशी होत असते तिला जाणतो, उत्पन्न झालेली संवेदना कशी नष्ट होते हे जाणतो. नष्ट झालेली संवेदना परत कशी उत्पन्न होत नाही हे जाणतो. त्याचप्रमाणे कानांना, नाकाला, जिभेला, शरीराला, मनाला जाणतो._

    *भिक्खु सात बोधिअंगधर्मामध्ये धर्मानुश्यी होऊन विहरत असतो. भिक्खु स्मृती संबोधी अंग, धर्मविचय संबोधी अंग, वीर्य संबोधी अंग, प्रीती संबोधी अंग, प्रश्रब्धि संबोधी अंग, उपेक्षा संबोधी अंग, हे सर्व असल्यावर 'उपस्थित' आहे असे जाणतो.* उपस्थित नसल्यावर उपस्थित नाही असे जाणतो. या सर्वांची उत्पत्ती कक्षी होते हे जाणतो. उत्पन्न संबोधी अंगाची भावना कशी पूर्ण होते हे जाणतो. *आणि भिक्खु चार आर्यसत्य धर्मामध्ये धर्मानुपश्यी होऊन विहरत असतो.*

          *भगवान बुद्धांनी मनाला जागृत करण्याविषयी सतिपठ्ठानसुत्तात दिलेला हा उपदेश अत्यंत महत्वाचा आहे. त्रिपिटकात हा उपदेश दोन ठिकाणी आढळतो. एकदा मज्झिमनिकायातील दहाव्या सुत्तात "सतिपठ्ठानसुत्त" या नावाने तर दुसऱ्यांदा दीघनिकायातील बावीसाव्या सुत्तात "महासतिपठ्ठानसुत्ता" या नावाने.*

               *_मज्झिमनिकायातील "आनापान सुत्तात" भगवान बुद्ध म्हणतात की, आनापानसतीचा सतत अभ्यास केल्याने आणि तो पूर्णत्वाला नेल्याने ती चार स्मृतिस्थाने  (१.कायानुपश्यना, २. वेदनानुपश्यना, ३. चित्तानुपश्यना, ४. धम्मानुपश्यना) परिपूर्ण करते. चार स्मृतिस्थांनाचा सतत अभ्यास केल्याने सात बोध्यंगे (१. स्मृती, २. धर्मविचय, ३. वीर्य, ४. प्रीती, ५. प्रश्रब्धि, ६. समाधि, ७. उपेक्षा) परिपूर्ण होतात._*.

          *बौद्ध ग्रंथांमध्ये "सति" शब्दाबरोबरच "संपजञ्ञा" हा शब्द नेहमी आढळतो. संपजञ्ञा म्हणजे सुस्पष्ट बोध किंवा सुस्पष्ट आकलन. सति संपजञ्ञा म्हणजे  जागरूकपणा आणि सुस्पष्ट आकलन. वस्तुमात्रांचे सत्यस्वरूप अज्ञानाच्या अंध:काराने झाकलेले असते, पण सति संपजञ्ञामुळे त्यांचे यथार्थ रूप दिसते.* _जागरूकपणे आणि सुस्पष्ट आकलनाने इंद्रियांना लगाम घालता येते. इंद्रिये काबूत आल्यावर वाणीची, शरीराची आणि मनाची अकुशल कर्मे होणार नाहीत. माणूस अकुशल कर्मे करण्याचे बंद करून कुशल कर्मे करू लागला म्हणजे *पंच निवारणे नष्ट होतात. पंच निवारणे नष्ट झाल्यावर आर्य अष्टांगिक मार्गानुसार अप्रमादपूर्वक वाटचाल केल्यावर अज्ञान नष्ट होऊन ज्ञानाचा प्रकाश येतो आणि दुःखापासून मुक्ती मिळते.*_


*क्रमशः*

*संकलन : महेश कांबळे*

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼