🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼

                        *आर्यसत्य*
        *४. दुःख निरोधगामिनी प्रतिपदा*
                     *आर्य अष्टांगिक मार्ग*
         *३. सम्मावाचा - सम्यक वाणी*

       *"भिक्खुंनो! सम्यक वाणी म्हणजे काय?"*
       _"भिक्खुंनो, एखादा मनुष्य खोटे बोलणे सोडून, खोटे बोलण्यापासून दूर राहून, खरे बोलणारा, यथार्थवादी असतो. तो कोणत्याही ठिकाणी जावो, तेथे त्याची साक्ष विचारली जाते - तू जाणतोस ते ठीक सांग.' तो जर जाणत नसेल तर म्हणतो की 'मी जाणत नाही' आणि जर जाणत असेल तर म्हणतो की मी जाणतो. ज्या गोष्टीला त्याने पाहिले नसेल त्याबाबत तो म्हणतो की 'मी पाहिले नाही', आणि ज्या गोष्टीला त्याने पाहिले असेल त्याबाबत तो म्हणतो की 'मी पाहिले आहे', असे तो म्हणतो. अशा प्रकारे ना स्वतःसाठी, ना दुसऱ्यासाठी, ना कोणत्याही लौकिक स्वार्थासाठी तो जाणून-बुजून खरेच बोलतो._
      *_'तो चहाडी-चुगली करणे सोडून, चहाडी-चुगली पासून दूर राहून, इकडच्या गोष्टी ऐकून तिकडच्या लोकांशी भांडण होईल अशा रीतीने तिकडे सांगत नाही. तो एकमेकांच्यापासून वेगळे झालेल्यांची एकी घडवून आणतो. जे एक झाले आहे त्यांच्यात फूट पाडत नाही. तो अशी वाणी बोलतो की ज्यामुळे लोक एकीने राहतात. तो कठोर भाषा सोडून, कठोर शब्दांच्यापासून दूर राहून, अशी भाषा बोलतो की जी कानांना सुख देणारी आहे, प्रेमाने भरलेली आहे, हृदयाला जाऊन भिडणारी आहे, सुसंस्कृत आहे, बहुजनांना आवडणारी आहे. ती निरर्थक बोलणे सोडून, निरर्थक बडबड करण्यापासून दूर राहून असेच बोलतो की जे समयानुकूल आहे, नियमानूकुल आहे"_*
       *_सम्यक वाचा, सम्यक कर्मांत आणि सम्यक आजीविका ही आर्यअष्टांगिक मार्गातील "शील" या विभागात मोडतात._*
      बुद्धधम्मात अनेक नितीतत्वांची शिकवण दिली आहे, पण या सर्व नितीतत्वांचे किंवा शिलांचे एकच कार्य आहे आणि ते म्हणजे माणसाच्या मनाची, वाणीची आणि शारीरिक कृत्यांची शुद्धता राखणे. *आचरणांची शुद्धता हा बुद्ध धम्मातील नितीत्त्वांचा हेतू आहे. शीलवान मनुष्यच समाधीमध्ये प्रगती करू शकतो.* _समाधी आणि प्रज्ञा संपादन करण्यापूर्वी शील संपादन करा असे अनेकवेळा भगवान बुद्धांनी आपल्या शिष्यांना सांगितले आहे._ *_जो आपल्या वाणीच्या आणि शरीराच्या कृत्यांत शुद्धता राखतो आणि जो आपली आजीविका शुद्ध ठेवतो तो मनुष्य शीलवान आहे असे समजावे._*
            बुद्ध धम्मात शुद्ध आचरणाची सुरुवात पंचशीलांनी होते, प्रत्येकाने आपल्या जीवनातील प्रत्येक दिवशी आचरणात आणावयाचे ते नितीबोध आहेत. *_जो नितीबोध तोंडपाठ करतो, पण ते प्रत्यक्ष आचरणात आणीत नाही, तो अंधारात प्रकाशासाठी दिवा पेटवून डोळे झाकून घेणाऱ्या सारखा आहे'_* अशी तिबेटीयन भाषेत एक म्हण आहे. पंचशीलांपैकी एखादे शील एखाद्या दिवशी न पाळले गेले तर पुन्हा, खंबीर मनाने, ते शील न मोडण्याच्या निर्धार केला पाहिजे. अकुशल कर्म केले तर त्यापासून कर्मनियमांप्रमाने अकुशल फळ मिळणारच, त्याचप्रमाणे कुशल कर्माचे कुशल फळही मिळणारच. कधीकधी जास्त चांगले कुशल कर्म केले तर अकुशल कर्माचा प्रभाव कमी होतो किंवा अजिबात नष्ट होतो. *पंचशीलांचे पालन करण्याचे महत्त्वाचे कारण म्हणजे मनाला मलीनता आणणाऱ्या लोभ, द्वेष आणि मोह ह्या त्रयीला आपल्या मनातून नष्ट करण्याचा प्रयत्न करणे होय.*

          *_शब्दांच्या सहाय्याने मनुष्य आपले विचार दुसऱ्यांना कळवितो. काय आणि कसे बोलतो यावरुन तो मनुष्य कसा आहे याची पारख केली जाते. शब्दांमुळे मने जोडली जातात आणि शब्दांमुळे ती तोडलीही जातात. शब्दांमुळे जगात शांतता होऊ शकते, शब्दांमुळे अनर्थही होऊ शकतात. म्हणून माणसाने आपले शब्द काळजीपूर्वक वापरावेत. लोभ, क्रोध, हेवा, गर्व, स्वार्थ इ. अकुशल भावनांना आपल्या वाणीचा ताबा घेऊ देऊ नये. या भावनांचा प्रभाव झाल्यामुळेच मनुष्य खोटे बोलतो कटू किंवा कठोर बोलतो आणि बाष्कळ बडबड करतो. माणसाने जर प्रयत्नपूर्वक हे सर्व न करण्याचे ठरविले तर त्यांच्या नेहमीच्या सत्य - मधुर भाषणाने, चहाडी-चुगली आणि बाष्कळ बडबड न करण्याच्या सवयीने त्याच्या मनातील लोभ, द्वेष आणि मोह हळूहळू नष्ट होऊन जातील. मिथ्या भाषण करणे, चहाडी-चुगली करणे, कटू किंवा कठोर भाषण करणे आणि बाष्कळ बडबड करणे ही चार वाणीची अकुशल कर्मे आहेत, तर सत्य बोलणे, चहाडी-चुगली न करणे, प्रिय बोलणे आणि यथायोग्य बोलणे ही चार वाणीची कुशल कर्मे आहेत._*

            *खोटे बोलणे - मुसावादा*
         सम्यक वाणीमध्ये मोडणारा पहिला गुण म्हणजे सत्य बोलणे किंवा असत्या न बोलणे.
१) विधान असत्य असले पाहिजे
२) दुसऱ्याला फसविण्याचा हेतू असला पाहिजे
३) तो हेतू तडीस नेण्यासाठी तसा प्रयत्न केला गेला पाहिजे
४) त्या दुसऱ्या माणसाला त्या असत्य विधानाचा अर्थ कळला पाहिजे
        वरील चार अटी पूर्ण झाल्या तरच मनुष्य खोटे बोलतो असे म्हणता येईल. नेहमी सत्य बोलणारा मनुष्य, *मेत्तसुत्तात म्हटल्याप्रमाणे,* सरळ आणि उजळ मनाचा असतो. तो प्रांजळ, निष्कपट आणि विश्वासपात्र असा असतो. दुसऱ्यांची मर्जी संपादण्यासाठी किंवा प्रतिष्टा मिळविण्यासाठी तो खोटे बोलत नाही. लोकांना तो कडक स्वभावाचा वाटेल, पण लोकांना चांगले वाटावे म्हणून तो असत्य किंवा अर्धसत्य बोलणार नाही. *भगवान बुद्ध एक गोष्ट एके वेळी आणि तिच्या विरुद्धची गोष्ट दुसऱ्या वेळी असे कधीही बोलले नाहीत. ते ज्या प्रमाणे बोलले त्याप्रमाणे वागले म्हणून त्यांना 'तथागत' म्हणतात.*

                  *पिसुणावाचा*
            सम्यक वाणीमध्ये मोडणारा दुसरा गुण म्हणजे चहाडी-चुगली न करणे - निंदानालस्ती न करणे. पिसुणावाचा म्हणजे चहाडी-चुगली करणे - निंदानालस्ती करणे. पिसुण ह्या पाली शब्दाचा अर्थ भेद करणे, दुही माजवणे किंवा बेकी करणे असा आहे. म्हणून चहाडी-चुगली न करणे - निंदानालस्ती न करणे, एक झालेल्यांत फूट न पाडणे म्हणजे सम्यक वाचा.
१) ज्या माणसांत फूट पाडावयाची आहेत अशी माणसे असली पाहिजेत
२) त्या माणसांमध्ये फूट पाडण्याचा हेतू असला पाहिज
३) तो हेतू साध्य करण्यासाठी तसा प्रयत्न केला गेला पाहिजे
४) त्या दुसऱ्या माणसाला किंवा माणसांना, जे काही सांगितले गेले आहे त्याचा अर्थ कळला पाहिजे.
      या सर्व अटी पूर्ण झाल्या तरच त्याला पिसुणावाचा असे म्हणता येईल. *जो मनुष्य दुसऱ्यांची निंदा करतो तो अत्यंत घाणेरडे कृत्य करीत असतो, कारण निंदा करणारा तो खोटी विधाने करून एखाद्याची बदनामी करीत असतो. दुसऱ्याची निंदा करणारा मनुष्य बहुधा एकाच वेळी दोन गुन्हे करीत असतो एक तर केवळ अफवांवर विश्वास ठेवून, खऱ्या खोट्याचा पडताळा न करता तो खोटे बोलत असतो आणि त्याचवेळी दुसऱ्याच्या अनुपस्थितीत त्याची चहाडी-चुगली करण्याचा तो दुसरा गुन्हा करीत असतो.*
       *_"एक व्हा" असा डॉ बाबासाहेब आंबेडकर आपणांस नेहमी संदेश देत असत. माणसाचे जीवन एकमेकांवर अवलंबून आहे, म्हणून आपण एकोप्याने, मैत्रीने वागण्यास आणि एकमेकांना मदत करण्यास शिकले पाहिजे._*


                *फरुसवाचा*
            सम्यक वाणीमध्ये मोडणारा तिसरा गुण म्हणजे कटू किंवा कठोर न बोलणे म्हणजेच मधुर बोलणे.
१) ज्याला शिवीगाळ करावयाची आहे असा मनुष्य असला पाहिजे
२) मनात क्रोध असला पाहिजे
३) त्या मनुष्याला उद्देशून कठोर शब्द किंवा शिवीगाळीचे शब्द बोलले गेले पाहिजेत
             वरील अटी पूर्ण झाल्या तरच 'फरुसवाचा' कठोर बोलणे किंवा शिवीगाळ करणे झाले असे म्हणता येईल. फरुसवाचा किंवा कठोर बोलणे कोणालाही आवडत नाही. मधुर बोलण्याने माणसाचा कार्यभाग तर साधतोच, पण ऐकणाऱ्याच्या मनात त्याच्याबद्दल आपुलकीची भावना उत्पन्न होते. *संयुत्तनिकायातील एका सुत्तात* भगवान बुद्ध म्हणतात की माणसाच्या तोंडात कुऱ्हाड उगवत असते. मूर्ख मनुष्य शिवीगाळ करून स्वतःवरच कुऱ्हाडीचे घाव मारून घेत असतो. *मनापासून किंवा हृदयापासून बोललेली भाषा ही नेहमीच सरळ, सुंदर आणि परिणामकारक असते.*

                  *सम्फप्पलाप*
             सम्यक वाणीमध्ये मोडणारा चौथा गुण म्हणजे निरर्थक बडबड न करणे किंवा यथायोग्य बोलणे हा होय. सम्फप्पलाप म्हणजे निरर्थक बडबड, गप्पाटप्पा, बाष्कळ बडबड. सुरुवातीला वाटणाऱ्या निरर्थक बदबडीतूनच पुढे तिसऱ्यांची निंदानालस्ती करणे, एकमेकांचा हेवादावा करणे इ. अनर्थकारक गोष्टी होतात. *म्हणून भगवान बुद्धांनी भिक्खुंना उपदेश केला की, "भिक्खुंनो, तुम्ही जेव्हा एकत्र येता तेव्हा एकतर धम्माच्याविषयी बोलत जा किंवा आर्यमौन पाळत जा"* अफवा पसरविणे, दुसऱ्यांची निंदा करणे ह्या प्रकारचे बोलणे भगवान बुद्धांना कधीच आवडत नसे. *धम्मपदात म्हटले आहे की, निरर्थक असलेल्या हजारो शब्दांपेक्षा जे ऐकून मन शांत होते, असे एखादे सार्थ वचन केव्हाही श्रेष्ठ आहे.* असे म्हणतात की न बोलणे हे सुवर्णासारखे असते, तेव्हा सुवर्णापेक्षा जास्त किंमतीचे असल्याशिवाय माणसाने बोलू नये. *धम्मपदात एके ठिकाणी म्हटले आहे की एखादा पुष्कळ बोलतो म्हणून तो धर्मधर होत नाही. जो थोडेच बोलतो, ते आपल्या आचरणात आणतो व धर्माची अवहेलना करीत नाही त्यालाच धर्मधर म्हणावे*




*क्रमशः*

*संकलन : महेश कांबळे*

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼