🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼

                        *आर्यसत्य*
        *४. दुःख निरोधगामिनी प्रतिपदा*
                     *आर्य अष्टांगिक मार्ग*
         *२. सम्मासङ्कप्पो - सम्यक संकल्प*

           प्रत्येक माणसाला काही ध्येय, आकांक्षा आणि महत्वाकांक्षा असतात. अशी ध्येये, आकांक्षा आणि महत्वकांक्षा उदात्त आणि प्रशंसनिय असावित, ती शूद्र आणि अयोग्य नसावीत, *हा सम्यक संकल्पाचा आशय आहे. सम्यक संकल्प म्हणजे यथार्थ संकल्प किंवा ठीक विचार.* संकल्प या शब्दाचे अनेक अर्थ आहेत, जसे इच्छा, इरादा, मनोरथ इ. योग्य इच्छा किंवा योग्य विचार म्हणजे सम्यक संकल्प. *सम्यक दृष्टी आणि सम्यक संकल्प या दोघांना मिळून आर्य अष्टांगिक मार्गातील 'प्रज्ञा' विभाग असे मानण्यात येते. सम्यक दृष्टी म्हणजे गोष्टी जशा आहेत तशा यथार्थ रूपाने पाहणे. गोष्टी जशा आहेत तशा यथार्थ रूपाने पाहिल्याचे परिणाम म्हणजेच सम्यक संकल्प.*
         माणसाचे बोलणे आणि करणे हे त्याच्या विचारांवर अवलंबून असल्यामुळे विचार अत्यंत महत्वाचे आहेत.  माणसाच्या विचारांपेक्षा अधिक वेगाने जाणारे असे जगात काहिवंग नाही. माणसाच्या विचारांचा बाह्य जगावर आणि स्वतःवर खूपच परिणाम होत असतो. पण सम्यक दृष्टीने माणसाने सम्यक संकलो केले असता सुंदर विचाराचे प्रतिबिंब त्याच्या कुशल शब्दांत आणि कुशल कृत्यांत दिसून येते.
          *सम्यक संकल्प दोन प्रकारचे असतात. पहिल्या प्रकारचा संकल्प म्हणजे सम्यक संकल्प सास्त्रव आणि दुसऱ्या प्रकारचा सम्यक संकल्प म्हणजे सम्यक संकल्प अनास्त्रव. सास्त्रव संकल्प लोकीय आहे तर अनास्त्रव सम्यक संकल्प लोकोत्तर आहे. नैष्काम्य संकल्प, अव्यापाद संकल्प आणि अविंहिंसा संकल्प हे सास्त्रव आहेत तर अर्पणा, व्यर्पणा (तन्मयता), चित्ताचे अभिनिरोपण हे अनास्त्रव सम्यक संकल्प आहेत.* _निष्काम, अव्यापाद आणि अविंहिंसा म्हणजेच काम रहित केलेले संकल्प, मैत्रीने प्रेरित होऊन केलेले संकल्प आणि करुणेने प्रेरित होऊन केलेले संकल्प हे लौकिक सम्यक संकल्प आहेत._
       *द्वेधा वितक्कसुत्तात* दिलेल्या उपदेशावरून प्रामुख्याने लक्षात येईल की, *_सर्व पापांचे मूळ असलेले लोभ, द्वेष आणि मोह यांना मुळापासून काढून टाकणे हे सम्यक दृष्टी आणि सम्यक संकल्प यांच्यामुळे शक्य होते. मोह (भ्रम-अज्ञान) हा सम्यक दृष्टीने काढून टाकता येतो, तर लोभ आणि द्वेष हे सम्यक संकल्पाने काढून टाकता येतात. या कामात सम्यक दृष्टी आणि सम्यक संकल्प यांना आर्य अष्टांगिक मार्गातील इतर घटकांची मदत मिळत असते._*
       _भगवान बुद्ध फार पद्धतरशिरपणे लोकांना आपला धम्म शिकवीत असत. *धम्माचा जो गाभा चार्य आर्यसत्ये, त्याबद्दल ते एकदम प्रत्येकाशी बोलत नसत. जेव्हा त्यांना वाटे की चार आर्यसत्ये समजण्याची पात्रता अजून श्रोत्यांत आली नाही तेव्हा ते दान, शील इ. फायदे, सरळ गोष्टी शिकवीत असत. जेव्हा भगवान बुद्धांना वाटे की श्रोत्यांची मने धम्म ऐकण्यास तयार आहेत, ती लवचिक झाली आहेत, त्याच्यात अडथळे राहिले नाहीत, ती उन्नत झाली आहेत, प्रसन्न आहेत तेव्हाच ते आपला धम्म समजावून सांगत असत.* हा धम्म तथागतांनी स्वतः शोधून काढला आहे_
        धम्माचे अत्युच्च सत्य समजण्यासाठी माणसाचे मन स्फटिकासारखे स्वच्छ-निर्मळ असावे लागते, मनाला कलुषित करणाऱ्या लोभ आणि द्वेष या विकारांना समूळ निपटून काढल्याशिवाय मन निर्मळ होणार नाही आणि धम्म समजणार नाही. जेव्हा माणसाचे मन लोभ आणि द्वेषरहित होते तेव्हा त्याला सम्यक दृष्टी प्राप्त होते. सम्यक दृष्टी आणि सम्यक संकल्प अशा तऱ्हेने एकमेकांवर अवलंबून आहेत. त्यांच्यामुळे सम्यक प्रज्ञा होते.
    *_सम्यक संकल्प म्हणजे नैष्काम्य संकल्प, अव्यापाद संकल्प आणि अविंहिंसा संकल्प._*
 
                    *नैष्काम्य संकल्प*
           ऐहिक सुखोपभोगाच्या पलीकडे जाणे म्हणजेच नैष्काम्य, म्हणजे कामोपभोगाच्या उलट असलेली स्थिती. अशा स्थितीत नैसर्गिकरित्याच माणसाचे लक्ष निर्वाण हे ध्येय प्राप्त करण्याकडे लागलेले असते. कामोपभोगाच्या जीवनातील धोके आणि गैरफायदे भगवान बुद्धांनी अनेक वेळा आपल्या उपदेशांतून सांगितले आहेत. *त्याच्या पहिल्याच धर्मचक्रप्रवर्तन सूत्रात त्यांनी कामवासनेत आणि विशेषतः विषयासक्तीत सतत डुंबत राहण्याचा, त्यात तृप्ती मिळविण्याचा मार्ग अगदी हलक्या दर्जाचा, रानटीपणाचा, अनार्य, अयोग्य आणि हानिकारक आहे असे सांगितले आहे.* भगवान बुद्ध म्हणतात, विषयसुखे अनित्य आहेत, ती पोकळ आहेत, फसवी आहेत आणि खोटी आहेत. त्यांच्यापासून उत्पन्न होणारे अकुशल विचार तृष्णा उत्पन्न करतात, द्वेष उत्पन्न करतात आणि भांडणे निर्माण करतात. _जे विषयलोलुप आहेत किंवा जे भौतिकमतवादी आहेत त्यांना हे सर्व निरस आणि कंटाळवाणे वाटत असते, पण जे वास्तवता जशी आहे तशा स्वरूपात पाहतात त्यांना भगवान बुद्धांच्या उपदेशाची सत्यता पटते. अलीकडेच *मनोवैज्ञानिक आणि नितीतत्वज्ञसुद्धा २५०० वर्षांपूर्वी विषयवासनेबद्दल जे भगवान बुद्धांनी सांगितले तेच दुसऱ्या शब्दांत सांगत असतात.*_

*अव्यापाद संकल्प आणि अविहिंसा संकल्प*
      अव्यापाद संकल्प आणि अविहिंसासंकल्प म्हणजेच मैत्री आणि करुणा. मैत्री, करुणा, मुदिता आणि उपेक्षा या चार भावनांना ब्रह्मविहार असे म्हणतात.

              *ब्रह्मविहार*
           _करणीय मेत्तसुत्तात म्हटले आहे, आई जशी आपल्या एकुलत्या एका मुलाचे प्रसंग आला तर आपले प्राण खर्ची घालूनसुद्धा, परिपालन करते त्याचप्रमाणे माणसाने आपले मन सर्व प्राणीमात्रांविषयी अपरिमित प्रेमाने भरून ठेवावे - मैत्रीची भावना करावी - वर, खाली आणि चारी बाजू प्रेमाने भरून टाकाव्यात. त्या प्रेमात कोठेही अडथळा असू नये की भेदभाव असू नये. उभे असता, चालत असता, बसले असता किंवा अंथरुणावर पडल्यावर जोपर्यंत झोप येत नाही तोपर्यंत अशी मैत्रीची भावना जागृत ठेवावी. पण्डितजन ह्या स्थितीलाच ब्रह्मविहार असे म्हणतात._ *मैत्री, करुणा, मुदिता किंवा उपेक्षा यांपैकी एखादी मनोवृत्ती म्हणजेच बौद्ध ग्रंथातून अधून-मधून उल्लेखलेला ब्रह्मदेव होय*

                  *मैत्री*
      *संस्कृत भाषेतील मैत्री म्हणजेच पाली भाषेतील 'मेत्ता'. मिज्जती सिनिरहतिती मेत्ता म्हणजे स्नेह करण्यास लावणाऱ्या वृत्तीला मैत्री असे म्हणतात, अभिधम्मात अद्वेष चेतसिकेला मैत्री असे म्हणतात.* सर्व सजीव प्राण्यांवर, कोणताही भेदभाव न करता मैत्री केली जाते. *मैत्री भावनेचे विशेष कार्य म्हणजे द्वेषभावना समूळ उपटून काढणे.* _मैत्रीचा प्रत्यक्ष शत्रू म्हणजे क्रोध आणि दूरचा बुरख्यातला शत्रू म्हणजे स्वार्थी शारीरिक प्रेम._ *स्वार्थी शारीरिक प्रेम म्हणजे मैत्री नव्हे हे खास करून लक्षात ठेवले पाहिजे.* बऱ्याच वेळा शारीरिक आकर्षणामुळे लोक प्रेम करू लागतात. त्यांना वाटते की आपण मैत्री करीत आहोत, पण बुडग धम्मात सांगितलेली ही निर्भेळ-निस्वार्थी मैत्री नव्हे. *जर प्रेम हे काही लालसेने, आसक्तीमुळे किंवा स्वार्थी हेतूने केले जात असेल तर ती बुद्ध धम्मातील मैत्री नव्हे*
          _मैत्रिभावना ही अगदी शुद्ध आणि उदात्त अशी मनाची अवस्था आहे, ती शांत आहे, ती शुद्ध आहे, सर्वांचे हित करणारी आहे. सर्व प्राणीमात्रांवर सारखीच मैत्री करणारा योगी सर्व प्राणीमात्रांना स्वतःच्या सारखेच मानत असल्यामुळे त्याचा अहंपणा नष्ट झालेला असतो. *सुत्तनिपातातील 'मेत्तसुत्त' हे सर्व बौद्धांना सुपरिचित आहे. मैत्रिभावना कशी करावी याबद्दल हे सुत्त मार्गदर्शन करते.*_
         *भगवान बुद्ध स्वतः मैत्रीचे मूर्तिमंत प्रतीक होते. भगवान बुद्धांनी आळवक यक्षाला, अंगुलीमालाला आणि दारु पाजून मस्त केलेल्या नालागिरी नावाच्या हत्तीला आपल्या मैत्रीभावनेने कसे जिंकले हे सर्वांच्या परिचयाचे आहे.*

                  *करुणा*
        सम्यक संकल्पाचा तिसरा पैलू म्हणजे करुणा. करुणा म्हणजे सर्व मानवांविषयीची प्रेमपूर्ण दयाशीलता, करूणेमुळे दुसर्याचे दुःख पाहून दयेने हृदय भरून जाते, सहन हिट नाही. करुणशील पुरुष दुसऱ्यांचा द्वेष करीत नाही, द्वेष करू शकत नाही. निर्दयता आणि जुलूम जे करुणेचे जवळचे शत्रू आहेत तर शोक प्रदर्शित करणे हा तिचा बुरख्यातील शत्रू आहे. *शोक प्रदर्शित करणे हा करुणेचा मित्र असल्यासारखे वाटेल पण असले हे प्रदर्शन बर्याच वेळा फसवे असते.* करुणाशील मनुष्य सर्वांचे दुःख निवारण करण्याचा प्रयत्न करतो आणि कसलाही भेदभाव न करता सर्वांना संरक्षण देतो.
       *महाकारुणीक गौतम बुद्धांचे जीवन आणि उपदेश म्हणजेच करुणा. भगवान बुद्धांच्या उपदेशांतून करुणा काढली तर त्यांच्या उपदेशाचे सारच काढून टाकल्यासारखे होईल. कारण सगळ्या सद्गुणांची, सगळ्या चांगुलपणाची, सगळ्या सात्विक स्वभावाची जननी म्हणजे करुणा होय. करुणा स्वभावाने मृदू आहे तर प्रज्ञा स्वभावाने कठीण आणि मर्मभेदी आहे. करुणेला प्रज्ञेची साथ पाहिजे आणि प्रज्ञेला करुणेची. प्रज्ञा आणि करुणा दोन्ही मिळून जणू काही बुद्धधम्माच्या पाठीचा कणा आहे.*
      भावनाविवशता किंवा शोक करणे म्हणजे करुणा नाही. प्रियांचा वियोग झाला तर आपण रडतो. पण हे रडणे, शोक करणे म्हणजे करुणा नव्हे. *आपण आपाल्या या भावनांचे बारकाईने विश्लेषण केले तर असे दिसून येईल की हा शोक म्हणजे आपल्या आंतरिक स्वार्थाचाच एक आविष्कार आहे.* एखादा विपत्तीत सापडलेला मनुष्य करुणाशील माणसाने पाहिला तर त्याचे हृदय कम्पमान होते आणि हृदयाच्या या कम्पनामुळेच करुणाशील मनुष्य त्या विपत्तीत सापडलेल्या माणसाच्या मदतीला धावून जातो. *हे करण्यासाठी मन खंबीर असावे लागते, करुणा म्हणजे मनाचा कमकुवतपणा नाही.*

                  *मुदिता*
         माणसाच्या जीवनात सुख फक्त जवाएवढे असून दुःख पर्वताएवढे असले तरी ज्या ज्या वेळी माणसाच्या जीवनात सुखाचे क्षण येत असतात त्या त्या वेळी आपण माणसांच्या आनंदात सहभागी होऊन आनंद वाढविण्याचा प्रयत्न केला पाहिजे. आपण माणसांना सुख उपभोगण्यास शिकविले पाहिजे. *भगवान बुद्धांचा धर्म म्हणजे दुःखाचा प्रसार करण्याचा धर्म आहे असे काही लोक गैरसमजुतीने म्हणतात, ते बरोबर नाही. वास्तविक भगवान बुद्धांचा धम्म म्हणजे पायरी-पायरीने वाढत जाणारे, शुद्ध, निर्भेळ सुख प्राप्त करून देणारा धम्म आहे. निर्वाण म्हणजेच परमसुखाची अचल अवस्था, दुःख नष्ट करण्याच्या मार्गावर प्रगती करण्यास मुदिता ही मनाची अवस्था मदत करते. ज्याची मनोवृत्ती प्रसन्न आहे, मुदीत आहे तो ती कामे व्यवस्थित करू शकतो. मुदीत अंतःकरणाचाच मनुष्य अज्ञान नष्ट करून मुक्ती देणारी प्रज्ञा प्राप्त करू शकतो.*

                       *उपेक्षा*
         *उपेक्षा म्हणजे ज्ञानाने प्राप्त होणारी स्थिर अवस्था.* या अवस्थेत असलेला मनुष्य आनंदाने बेहोष होत नाही किंवा दुःखाने दुःखीत होत नाही.  उपेक्षा ही ज्ञानी माणसाची तटस्थता आहे. अज्ञानी किंवा आळशी माणसाच्या निष्क्रियतेला बुद्धधम्मात समजली जाणारी 'उपेक्षा' म्हणत नाही. त्याचप्रमाणे एखादं दुसऱ्या प्रसंगीं ओढून ताणून आणलेली त्रयस्थाची भूमिका म्हणजे उपेक्षा नव्हे. उपेक्षावृत्ती जीवनाचे यथार्थ ज्ञान झाल्यावर माणसात सहजपणे येते. *ब्रह्मविहारातील मनाची सर्वोच्च अवस्था म्हणजे उपेक्षावृत्ती, पण याचा अर्थ असा नव्हे की मैत्री, करुणा आणि मुदिता यांना सोडून देऊन फक्त उपेक्षावृत्तीचा अंगिकार करावयाचा. उपेक्षावृत्तीत मैत्री, करुणा आणि मुदिता या वृत्तींचा समावेश झालेला आहे. मैत्री, करुणा आणि मुदिता यांच्याशिवाय असलेली उपेक्षावृत्ती ही अर्थहीन, टाकाऊ वृत्ती आहे.*
      _समाजात वागताना निर्माण होणाऱ्या सर्व समस्यांवर सर्वोत्तम तोडगा मैत्री, करुणा, मुदिता आणि उपेक्षा या ब्रह्मविहाराच्या चार मानसिक अवस्थांनी मिळू शकतो. म्हणूनच त्यांना प्राणीमात्रांशी व्यवहार करण्याचा सर्वोत्तम मार्ग आहे असे म्हटले आहे._ *अमर्यादित मैत्री, करुणा, मुदिता आणि उपेक्षा प्रत्यक्ष व्यवहारात आणण्यासाठी त्यादृष्टीने मनाचा विकास करणे आवश्यक असते. मनात मैत्रिभावना, करुणा, भावना, मुदिता भावना आणि उपेक्षा भावना ठेवून, ध्यान केल्याने हळूहळू मन या चार भावनांनी परिपूर्ण होते. ध्यानाच्या या अवस्थेला ब्रह्मविहार भावना असे म्हणतात.*

*_सम्यक संकल्प म्हणजे नैष्काम्य संकल्प, अव्यापाद संकल्प आणि अविहिंसा संकल्प. तथागत बोधिसत्व होते तेव्हा मानवाला ग्रासणाऱ्या दुःखाचा नाश कसा करता येईल, त्याला सुखाचा मार्ग कसा दाखविता येईल याचा शोध घेण्यासाठी सम्यक संकल्प करूनच त्यांनी महाभिनिष्क्रमण केले होते._*

*क्रमशः*

*संकलन : महेश कांबळे*

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼