🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼

                        *आर्यसत्य*
        *४. दुःख निरोधगामिनी प्रतिपदा*
                     *आर्य अष्टांगिक मार्ग*
                 *१. सम्मादिठ्ठी - सम्यक दृष्टी*

                       *_पाली भाषेतील सम्मा किंवा संस्कृत भाषेतील सम्यक म्हणजे योग्य, यथार्थ, बरोबर, अत्युत्तम किंवा निर्मळ, आणि दिठ्ठी किंवा दृष्टी म्हणजे दृष्टिकोन किंवा तत्वज्ञान. जी वस्तू जशी आहे त्यारूपात तिचे दर्शन होणे, ज्ञान होणे, तिचे यथार्थ रूप जाणणे म्हणजे सम्यक दृष्टी. सम्यक दृष्टी म्हणजे योग्य तत्वज्ञान, यथार्थ तत्वज्ञान, अत्युत्तम तत्वज्ञान किंवा निर्मल तत्वज्ञान, अर्थात तत्वज्ञान फक्त एकच असू शकते, पण चुकीची तत्वज्ञाने अनेक असू शकतात, या चुकीच्या तत्वज्ञानांना दूर करून योग्य तत्वज्ञानानुसार मार्ग आक्रमण करणे म्हणजेच आर्य अष्टांगिक मार्ग अनुसरणे, त्या मार्गानुसार आचरण करणे. बुद्ध धम्मात पुस्तकी ज्ञानापेक्षा आचरणाला जास्त महत्व दिले आहे._*
         *आर्य अष्टांगिक मार्गाचे 'दर्शन', 'आचरण' असे दोन विभाग पाडले जाऊ शकतात. दर्शन विभागात सम्यक दृष्टीचा समावेश होतो, कारण आचरणासंबंधीच्या दृष्टिकोनाचे किंवा तत्वज्ञानाचे विवेचन सम्यक दृष्टीमध्ये केले जाते. उरलेले सात सम्यक मार्ग आचरण विभागात मोडले जातात, कारण सम्यक दृष्टिप्रमाणे प्रत्यक्ष आचरण करण्यासंबंधीचे विवेचन त्यांच्यामध्ये केले आहे.*
                 
                      *हेतू*
           कोणतेही कर्म कुशल कर्म आहे की अकुशल कर्म आहे हे करणाऱ्याच्या हेतुवर अवलंबून असते. हेतू सहा प्रकारचे आहेत -
१) लोभमुलक हेतू
२) द्वेषमूलक हेतू
३) मोहमूलक हेतू
४) अलोभमुलक हेतू
५) अद्वेषमूलक हेतू
६) अमोहमूलक हेतू
               पहिल्या तीन हेतूंपैकी कोणत्याही एका हेतूने कर्म केले असेल तरच ते अकुशल कर्म ठरते. एखाद्याच्या हातून केवळ अपघाताने जीवहत्या झाली असेल तर ती बुद्धधम्माप्रमाणे *'हिंसा'* होत नाही आणि म्हणून त्या कर्माला अकुशल कर्म म्हणता येणार नाही.
           *_दुःख, दुःखसमुदय, दुःखनिरोध आणि दुःखनिरोधगामीनी प्रतिपदा ह्या चार आर्यसत्याचे यथार्थ ज्ञान म्हणजे सम्यक दृष्टी. चार आर्यसत्ये पंचस्कंधउपादानापासून वेगळी नाहीत. ही आर्यसत्ये पाहण्यासाठी आपल्याला बाहेर कोठे शोधण्याची जरुरी नाही. आपल्या शरीरातच अंतर्मुख होऊन पाहिले असता आपणास त्या आर्यसत्यांचा अनुभव येतो आणि त्या आर्यसत्यांचे ज्ञान होते._*
          भगवान बुद्धांनी केलेल्या पंचस्कंधांच्या  विश्लेषणावरून हे स्पष्ट दिसून येईल की आपल्या देहात काहीच शाश्वत नाही; काहीच निरंतर टिकणारे नाही. सर्व काही परिवर्तनशील आहे, सर्व काही प्रवाहमय आहे पंचस्कंध संस्कारित आहेत आणि म्हणून प्रतित्यसमुत्पादाच्या सिद्धांतानुसार परिवर्तनशील आहेत. मन आणि मनाचे घटक हे नेहमी बदलत असतात, त्याच प्रमाणे शरीर आणि शरीराचे घटक सुद्धा नेहमी बदलत असतात, जो हे सत्य अनुभवतो आणि जाणतो त्याला सम्यक दृष्टी आली आहे असे समजावे.
            माणसाचे शरीर किंवा दुसरी कोणतीही वस्तू ही पाण्यावर आलेल्या बुडबुड्याप्रमाणे पोकळ आहे, मृगजळाप्रमाणे फसवी आहे. पाण्याच्या बुडबुड्यात किंवा मृगजळात ठोस असे काहीच नसते. *_विपश्यना ध्यान करणारा भिक्खु सर्व प्रकारच्या वस्तूमात्रांचे बारकाईने विश्लेषण करतो. त्याचे यथार्थ रूप विपश्यना भावनेने पाहिल्यावर त्याला असे दिसून येते की ते सत्वहीन आहेत. अशा तऱ्हेने पंचस्कंधांचे विश्लेषण केल्याने विचारात प्रगल्भता येते. ही प्रगल्भता आल्यानंतर सम्यक दृष्टी विपश्यना या नावाने ओळखली जाते. विपश्यनेमुळे स्कंधांचे यथार्थ ज्ञान होते व त्यांना अनित्यता, दुःख आणि अनात्मता या "तिलक्खणात" पाहता येते._*
           जेव्हा आपण वस्तुमात्र जसे आहोत तसे पाहत नाही तेव्हा आपली दृष्टी अस्पष्ट होते. आपल्या दुषित पूर्वग्रहामुळे, आपल्यातील लोभ आणि द्वेषामुळे आणि आपल्या आवडीनिवडीमुळे आपण इंद्रिय आणि इंद्रियविषयांना यथार्थ रूपाने न पाहता मृगजळासारख्या फसवणूक करणाऱ्या गोष्टी पाहत असतो. आपली इंद्रिये आपल्याला भ्रमात पाडतात आणि त्यामुळे आपण वस्तुमात्र यथार्थ दृष्टीने पाहत नाही. आपला दृष्टिकोन विपरीत झालेला असतो. *त्यामुळे आपण तीन प्रकारचे विपर्यास पाहत असतो. ते म्हणजे -*
            १) संज्ञाविपर्यास
            २) चित्तविपर्यास
            ३) दृष्टीविपर्यास
         अशावेळी मनुष्य मिथ्या दृष्टीने पाहतो. तो
१) जे परिवर्तनशील आहे त्याला शाश्वत आहे असे पाहतो
२) जे दुःख आहे ते सुख आहे असे पाहतो
३) जे घृणास्पद आहे ते सुंदर आहे असे पाहतो.
      *सम्यक दृष्टीमुळेच हे भ्रम दूर होऊ शकतात आणि वस्तुमात्र यथार्थ रूपाने जसे आहे तसे पाहता येतात.*
       पंचस्कंधांना पूर्णपणे जाणल्याने; त्यांच्यातील प्रत्येक अणुरेणू हा प्रवाहमय आहे, परिवर्तनशील आहे हे जाणल्याने आणि त्यांच्यात 'मी' सत्व किंवा आत्मा नावाचा निरंतर असणारा कोणी नाही हे जाणल्याने चार आर्यसत्यांचा बोध होतो. शरीर आणि मनाच्या स्कंधांतील प्रत्येक अणुरेणूंचे उत्पन्न होणे, विकास पावणे आणि लय पावणे (उप्पाद, स्थिती, भंग) हे इतक्या जलद गतीने होत असतात की सामान्य माणसाला ते जाणवत नाही. जोपर्यंत माणसाला हे जग म्हणजे सतत बदलणारा केवळ एक प्रवाह आहे हे समजत नाही, तोपर्यंत भगवान बुद्धांचा अनात्मसिद्धांत समजणे कठीण आहे. त्यामुळेच लोक अज्ञानाने आणि उतावीळपणाने प्रश्न विचारत असतात की, 'जर आत्मा शाश्वत नाही तर माणसांच्या कर्माची फळे कोण उपभोगतो?'
         *_या महत्वाच्या प्रश्नाविषयी मज्झिमनिकायायील महापुण्णम सूत्तात आणि सुंयुत्तनिकायाच्या ब्याऐंशी क्रमांकाच्या सुत्तात भगवान बुद्धांनी विवेचन केले आहे._* भगवान बुद्ध आपल्या शिष्यांना पंचस्कंध उपादानाविषयी, त्यात आत्मा नावाचे तत्व नाही याविषयी आणि त्यात सुप्तावस्थेत असलेल्या 'मी' 'माझे' म्हणावयास लावणाऱ्या अहंभावाविषयी सांगत होते. तेव्हा एका भिक्खूने भगवान बुद्धांना विचारले, "हे जड शरीर आत्मा नाही, संज्ञा आत्मा नाही, संस्कार आत्मा नाही, विज्ञान आत्मा नाही, मग अनाम असलेली कृत्ये कोणत्या सत्वावर परिणाम करतात?"
          भगवान बुद्धांनी त्या भिक्खूच्या मनातील विचार ओळखून उत्तर दिले की, *_हा प्रश्न मुद्दाला सोडून आहे. भगवान बुद्ध म्हणाले की, हे म्हणणे बरोबर नाही. कर्माचा कर्ता आणि कर्माची फळे भोगणारा एकच आहे असे म्हणणे, तसेच कर्माचा कर्ता आणि कर्माची फळे भोगणारा हे दोन निरनिराळे आहेत हे म्हणणेसुद्धा तितकेच चुकीचे आहव. कारण जीवन म्हणजे क्षणाक्षणाला उदयव्यय होणाऱ्या शारीरिक आणि मानसिक प्रक्रियांचा आणि शक्तींचा सतत वाहणारा प्रवाह आहे. आणि म्हणूनच कर्माचा कर्ताच कर्माची फळे उपभोगतो असे म्हणता येणार नाही. कारण तो प्रत्येक क्षणाला बदलत आहे. पण त्याचबरोबर आपण हे विसरता कामा नये की जीवनाच्या प्रवाहात अखंडता आहे. त्याच्या अनुभूतीत अखंडता आहे. खंड न पडता जीवनप्रवाह चाललेला असतो. लहान मूल पुढे काही वर्षांनी तरुण युवक होतो आणि नंतर काही वर्षांनी गृहस्थ होतो. लहान मूल तरुण युवक किंवा गृहस्थ आहे असे म्हणता येणार नाही आणि त्याच वेळी ते भिन्न आहेत असेही म्हणता येणार नाही. असे म्हणता येईल की ते तेच नाहीत आणि सर्वथा दुसरहू नाहीत. फक्त शारीरिक आणि मानसिक प्रक्रियांचा प्रवाग चाललेला असतो._*

         *_चुकीचे दृष्टिकोन, भ्रम किंवा विपर्यास मुख्यतः आत्म्याबद्दलच्या कल्पना किंवा सत्काय दृष्टीमुळे उत्पन्न होतात. सम्यक दृष्टी म्हणजे या चुकीच्या दृष्टिकोनांना दूर करून स्कंधांचा उदभव, स्थिती आणि लय यथार्थपणे जाणणे, पंचउपादानस्कंधांचे यथार्थ ज्ञान झाल्याने आर्यसत्यांचे ज्ञान होते._*
     
*क्रमशः*

*संकलन : महेश कांबळे*

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼