🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼

                        *आर्यसत्य*
        *४. दुःख निरोधगामिनी प्रतिपदा*

                  दुःख निरोधगामिनी प्रतिपदा ही भगवान बुद्धांची फार महत्वाची शिकवण आहे. *भगवान बुद्धांना 'अनुत्पन्न मार्गाचे उत्पादक' आत्तापर्यंत शोध न लागलेल्या मार्गाचे शोधक, आतापर्यंत न जाणल्या गेलेल्या मार्गाचे जाणकार, आतापर्यंत न सांगितल्या गेलेल्या मार्गाचे उपदेशक, मार्गज्ञ, मार्गविद, मार्गकोविद असे म्हटले आहे, त्याचे कारण म्हणजे दुःखाचा निरोध करण्याचा त्यांनी दाखविलेला आर्यअष्टांगिक मार्ग.*
        *_दुःखनिरोधाकडे घेऊन जाणारा मार्ग म्हणजे दुःख निरोधगामिनी प्रतिपदा होय. अभिधर्मकोषभाष्यात म्हटल्याप्रमाणे हा मार्ग सम्यक रीतीने प्रतिपादन केला असल्यामुळे त्याला प्रतिपद असे म्हटले आहे. मार्गालाच निर्वाणाचे प्रतिपादन केल्यामुळे प्रतिपद असे म्हटले आहे. गमनार्थाने मार्ग अभिप्रेत आहे. आचार्य बुद्धघोष म्हणतात, या मार्गाने निर्वाणाकडे वाटचाल केल्यावर दुःखनिरोध होऊ शकतो, म्हणून त्याला दुःखनिरोधाच्या दिशेने घेऊन जाणारा दुःख निरोधगामिनी प्रतिपद असे म्हटले आहे. या मार्गाने निर्वाणाकडे जाता येते. या मार्गाने गेल्यानेच दुःखनिरोधाचा लाभ होतो. हा एकच मार्ग असल्याने त्याला दुःख निरोधगामिनी प्रतिपद असे म्हणतात._*
          हा मार्ग विशुद्धीची, सदाचाराची आणि शिलाची शिकवण देतो. सदाचाराची शिकवण देणारा मार्ग म्हणजे आर्य अष्टांगिक मार्ग, तो पुढीलप्रमाणे विभागला गेला आहे.

*१) प्रज्ञा*
       १) सम्यक दृष्टी
       २) सम्यक संकल्प

*२) शील*
       ३) सम्यक वाणी
       ४) सम्यक कर्मान्त
       ५) सम्यक आजीविका

*३) समाधी*
       ६) सम्यक व्यायाम
       ७) सम्यक स्मृती
       ८) सम्यक समाधी

           आर्यअष्टांगिक मार्गाचे बहुतेक ठिकाणी शील, समाधी आणि प्रज्ञा असे भाग केले असले तरी काही ठिकाणी *'विमुक्ती'* धरून त्याचे चार भाग केले आहेत. तर, *संयुत्तनिकालात* त्यांत *'विमुक्ती ज्ञानदर्शन'* ह्या भागाला वाढवून त्याचे पाच भाग केले आहेत.

                         *शील*
        शील म्हणजे विशुद्धीमार्ग. या विशुद्धीमार्गानुसार चांगल्या जीवनाची पाच तत्त्वे आहेत.
१) कोणत्याही प्राण्यांची हिंसा न करणे
२) चोरी न करणे
३) व्यभिचार न करणे
४) असत्य न बोलणे
५) मादक पेय ग्रहण न करणे
          *यांनाच वारीत्तशील किंवा निषिद्धशील म्हणतात* वर दिलेली पंचशिले ही वैयक्तिक आणि सामाजिक हित साधणारी आहेत. शील (पाली - सिल) हा शब्द एका अर्थाने स्वभावधर्मवाचक असा आहे. पण तत्वज्ञानात *शील* शब्दाचा अर्थ नीतिमत्ता असा होतो. ज्याची नीतिमत्ता चांगली आहे, जो नेहमीच नीतीने चालतो, ज्याचे बोलणे-चालणे नीतीला धरून आहे अशा माणसाला आपण *शीलवान* असे म्हणतो. थोडक्यात *शील* म्हणजे माणसाच्या मनाची अशी घडण की ज्यामुळे मनुष्य पापकर्मे (अकुशल कर्मे) करीत नाही; पुण्यकर्मे (कुशल कर्मे) करतो. *पटीसंभिदामग्गामध्ये चेतनासिलं, चेतासिकं सिलं संवारो सिलं अणि तक्कमो सिलं अशी शिलाची व्याख्या केली आहे.* चेतना आणि चेतसिका ह्या मनाच्या स्थिती निदर्शक आहेत. संवार म्हणजे आवर किंवा आळा घालणे आणि अणितक्कम म्हणजे उल्लंघन न करणे किंवा पाप न करणे, म्हणजेच कुशल कर्म करणे.
      शील म्हणजे सम्मा वाचा, सम्मा कम्मांत आणि सम्मा आजीविका. *शीलपालन केल्याने सर्वात मोठा फायदा म्हणजे शीलवान माणसाला पश्चात्ताप करावयाची वेळ येत नाही.* त्याची कीर्ती सर्वत्र पसरते. त्याला समाधानाचे मरण येते, तो कोणत्याही बैठकीत मनात कमीपणाची भावना बिलकुल न ठेवता तो धीटपणे बसू-उठू शकतो.
         *अनुत्तरनिकायांत शिलांचे पालन न केल्याने पुढील पाच तोटे होतात असे सांगितले आहे -*
१) कामधंद्यांकडे दुर्लक्ष झाल्याने संपत्तीचा नाश होतो
२) स्वतःविषयाची अपकीर्ती ऐकावयास लागते
३) राज्यकर्त्यांच्या, श्रमनांच्या, ब्राह्मणांच्या आणि गृहस्थाच्या बैठकीत, विश्वासपात्रता गमावली गेल्यामुळे निःसंकोचपणे भाग घेता येत नाही
४) मरताना मनाची अवस्था गोंधळलेली असते
५) मेल्यानंतर दुर्गती मिळते
           *शिलांचे चरित्त सिल म्हणजे आचारनिय शील आणि वारीत्त सिल म्हणजे निषिद्धशील असे दोन भाग केले आहेत.* _महामंगलसुत्त, सिगालसुत्त, पराभवसुत्त, व्यग्गहपज्जासुत्त इत्यादी सुत्तातून गृहस्थ, गृहिणी, मुले वगैरे पाळावयाची आचारशिले दिली आहेत.
        *शिलपालनाचे कनिष्ठ, मध्यम आणि उत्तम असे तीन भाग केले आहेत. कीर्तीच्या आशेने पाळलेले शील कनिष्ठ, पुण्यलाभाच्या आशेने पाळलेले शील मध्यम आणि 'हे माझे कर्तव्यच आहे' अशा भावनेने प्रज्ञापूर्वक पाळलेले शील उत्तम असे समजावे.* _सम्यक समाधी साधण्यासाठी शील संपादन केले पाहिजे. शील संपादन केल्याशिवाय समाधीलाभ होत नाही._

                        *समाधी*

            *समाधी म्हणजे चित्ताची एकाग्रता. समाधी हा शब्द सम् + आ + धा असा बनला असून त्यांचा अर्थ एकत्रित करणव किंवा एककेंद्रीत करणे असा आहे आणि तो मनाची एक विशिष्ट अवस्था दर्शवितो. तांत्रिकदृष्ट्या समाधी या शब्दात मनाची विशिष्ट स्थिती आणि ती प्राप्त करण्याची पद्धती हे दोन्ही अर्थ अभिप्रेत आहेत.* गोष्टी जशा आहेत तशा पाहणे याला बुद्धधम्मात फार महत्व आहे. ज्याने सम्यक समाधी प्राप्त केली आहे तो 'वस्तुमात्र वास्तवात जसे आहेत तसे पाहू शकतो'. *गोष्टी सत्यस्वरूपात जशा आहेत तशा पाहिल्यानेच अनित्यता, अनात्मता आणि दुःख यांच्या विषयीचा अनुभव येतो आणि ज्ञान मिळते. हे ज्ञान असल्याने आपोआपच प्रतित्यसमुत्पादाच्या सिद्धांताप्रमाणे दुःख नष्ट होते.
          *_माणसाचे मन स्थिर नसते. ते सहा इंद्रियविषयांत नेहमी रममाण झालेले असते. गोष्टी आहेत तशा पाहण्यासाठी आणि त्याचा अनुभव घेण्यासाठी मन एककेंद्रीत करण्याचे चाळीस निरनिराळे प्रकार आहेत त्यांना कर्मस्थाने म्हणतात._*

                        *प्रज्ञा*
           *प्रज्ञा म्हणजे कुशल विचारांसहित आलेले पूर्ण ज्ञान की ज्याच्यायोगे दुःख आर्यसत्य, प्रतित्यसमुत्पाद, आर्य अष्टांगिक मार्ग वगैरे प्रयत्नाने यथार्थ ज्ञान होते, म्हणून सम्मा दिठ्ठी आणि सम्मा संकल्प यांचा समावेश प्रज्ञेत म्हणजे अंतर्ज्ञानात केला जातो. वस्तुमात्र जसे आहेत तसे पाहणे म्हणजे प्रज्ञा अर्हतपद मिळविण्यासाठी, निर्वाण प्राप्त करण्यासाठी किंवा दुःख नष्ट करण्यासाठी आवश्यक असलेल्या शील, समाधी आणि प्रज्ञा या पायऱ्यांतील प्रज्ञा ही शेवटची आणि सर्वांत महत्वाची पायरी आहे.
         *सत्य जाणणे हा प्रज्ञेचा स्वभावधर्म आहे; शोध करणे हे तिचे कार्य आहे; भ्रांतचित्त न होणे हा तिचा आविष्कार आहे आणि आर्यसत्य जाणणे हे तिचे जवळचे कारण आहे.* _आचार्य बुद्धघोषांचे मताप्रमाणे वस्तुमात्र जसे आहेत तसे जाणणे हा प्रज्ञेचा स्वभावधर्म आहे._

       *प्रज्ञेपासून होणारे फायदे -*
१) शिलाचे महत्व कळते
२) समाधीची अत्युच्च पायरी गाठता येते
३) आर्य अष्टांगिक मार्गावर प्रगती करता येते
४) विशुद्ध जीवनाची फळे दिसू शकतात
५) सर्व वस्तुमात्रांचे यथार्थ दर्शन होते
६) पाखंडी मताचे यथार्थ ज्ञान होते
७) लोभ, द्वेष आणि मोह याची मुळे निपटून काढता येतात.
       *_प्रज्ञेचे अनेक प्रकार सांगितले आहेत. वस्तुमात्रांचे गुणधर्म जाणणारी एक प्रकारची प्रज्ञा लोकीय म्हणजे ऐहिक जगाचे ज्ञान देणारी आणि लोकुत्तर म्हणजे अध्यात्मिक ज्ञान देणारी अशी दोन प्रकारची प्रज्ञा. आस्त्रवसहित आणि आस्त्रवरहित ही दुसऱ्या दोन प्रकारची प्रज्ञा. चिंतामय, श्रुतमय आणि भावनामय ही तीन प्रकारची प्रज्ञा. चिंतामय प्रज्ञा म्हणजे जी चिंतनावर आधारलेली आहे ती प्रज्ञा. श्रुतमय म्हणजे जी दुसऱ्यांकडून शिकली जाते आणि जी पुस्तकी ज्ञानावर आधारलेली आहे ती प्रज्ञा. भावनामय प्रज्ञा म्हणजे अपर्णासमाधीचा सतत अभ्यास केल्याने झालेल्या बौद्धिक विकासातून स्वयंस्फुर्त येते ती भावणामय प्रज्ञा. चार आर्यसत्यांचे ज्ञान आणि चार प्रतिसभ्भिदा यांच्या संबंधीची चार प्रकारची प्रज्ञा. पूर्वयोग, बहुश्रुत, देशभाषा, आगम, परितुच्छा, अधिगम, गुरुजनांचा आश्रय आणि मित्रांची संगति हे प्रतिसभ्भिदाचे प्रत्यय आहेत._*

                      *दहा संयोजने*
           आर्य अष्टांगिक मार्गाचे शील, समाधु आणि प्रज्ञा हे तीन विभाग म्हणजेच शारीरिक, मानसिक आणि बौद्धिक परिशुद्धता. *आर्य अष्टांगिक मार्गानुसार आचरण केलं म्हणजे पुढील दहा संयोजनांचा किंवा बंधनाचा नाश होतो. ती दहा बंधने म्हणजे -*
१) सक्काय दिठ्ठी ('मी' 'माझा' 'माझी' ही जी आत्मभावाची दृष्टी आहे तिला सत्काय दृष्टी म्हणतात, कारण पंचउपादानस्कंधांना सत्काय असे म्हटले आहे)
२) विचिकिच्छा (बुद्ध, धम्म आणि संघ यांविषयी शंका किंवा अविश्वास)
३) सिलबत्तपरामास (स्नानादी व्रतांनीच मुक्ती मिळेल असा विश्वास)
४) कामराग (कामवासना)
५) पटीघ (क्रोध)
६) रूपराग (ब्रह्मलोकादी प्राप्तीची इच्छा
७) अरुपराग (अरुप देवलोक प्राप्तीची इच्छा)
८) मान (अहंकार)
९) उद्धंच (भ्रांतचित्तता)
१०) अविज्जा (चार आर्यसत्यांसंबंधीचे अज्ञान)
          या दहा गोष्टींना संयोजने किंवा बंधने असे म्हणतात. *आर्यअष्टांगीक मार्गाच्या अभ्यासाने या दहा संयोजनांचा नाश झाला म्हणजे अर्हतपद प्राप्त होते आणि निर्वाणाचा साक्षात्कार होतो.*

*स्रोतापन्न, सकृदागामी, अनागामी, अर्हत*
            स्रोतापन्न, सकृदागामी, अनागामी, अर्हत अशा निर्वाणमार्गातील चार पायऱ्या आहेत. शील, समाधी आणि प्रज्ञा यांचा अभ्यास करून सत्कायदृष्टी विचिकित्सा आणि शीलव्रतपरामर्श या पहिल्या तीन संयोजनांचा क्षय झाला म्हणजे मनुष्य स्रोतापन्न होतो. स्रोतापन्न म्हणजे धम्मप्रवाहात आलेला मनुष्य श्रेष्ठ मनुष्य. तो धम्मप्रवाहात आल्यामुळे कधीना कधी तरी त्याचा चित्तमल नाहीसा होऊन त्याला निर्वाणपद मिळणार. पहिल्या तीन संयोजनांचा नाश करून काम, क्रोध आणि मोह दुर्बळ झाले म्हणजे मनुष्य सकृदागामी होतो. सकृदागामीचा अर्थ सत्कृत्ये करणारा असा होऊ शकेल. पहिल्या पाच संयोजनांचा नाश झाला म्हणजे मनुष्य अनागामी होतो. सर्व संयोजनांच्या नाशाने मनुष्य अरहा (अर्हत) होतो. *_बुद्ध आणि अर्हत यांमधील महत्वाचा फरक म्हणजे बुद्धाला निर्वाणाचा साक्षात्कार स्वप्रयत्नाने होतो, तर अर्हताला तो दुसऱ्याचा उपदेसग ऐकून व त्याप्रमाणे प्रयत्न करून होत असतो._*

         *_निर्वाण प्राप्त करून देणाऱ्या एकमेव आर्य अष्टांगिक मार्गाबद्दल भगवान बुद्ध म्हणतात की, विशुद्ध ज्ञानाच्या प्राप्तीसाठी हा एकच मार्ग आहे, याशिवाय दुसरा मार्ग नाही. या मार्गानुसार तुम्ही चाललात तर तुमच्या दुःखाचा अवश्य नाश होईल. तुम्ही स्वतःचे दीपक व्हा. स्वतःलाच शरण जा. दुसऱ्या कोणालाही शरण जाऊ नका. तुमचे काम तर तुम्हाला स्वतःलाच करावे लागणार आहे. तथागत केवळ मार्गदाते आहेत._*
     
*क्रमशः*

*संकलन : महेश कांबळे*

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼