🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼

                     *आर्यसत्य*
                      *१. दुःख*
       
           भगवान बुद्धांच्या धम्माची शिकवण दुःखाच्या अस्तित्वाची जाणीव ठेवून सुरू होते. *जगातील सर्व प्राणीमात्रांना जोडणारा फक्त एकच दुवा आहे, आणि तो म्हणजे "दुःख"* _दुःख आर्यसत्य न समजल्यामुळे अनेकांनी अज्ञानामुळे देव, आत्मा, ब्रह्म, परब्रह्म वगैरे काल्पनिक गोष्टींचे अस्तित्व मानून त्याच्या पायावर आपल्या तत्वज्ञानाचा डोलारा उभा केला आहे. पण त्यांचा पायाच चुकीच्या कल्पनांवर आधारला असल्यामुळे त्यांचे तत्वज्ञान शास्त्रीय कसोटीवर उतरू शकत नाही._ *भगवान बुद्धांचा धम्म दुःखापासून मुक्त होऊन परमसुख कसे प्राप्त करावे हे शिकवितो. हे सर्व जग दुःखाने भरले आहे, आणि जगातून हे दुःख नाहीसे करणे हा एकच भगवान बुद्धांच्या धम्माचा उद्देश आहे.*

         बुद्धधम्मग्रंथात दुःख हा शब्द संदर्भाप्रमाणे शारीरिक, मानसिक आणि आध्यात्मिक अशा अनेक अर्थांनी वापरला आहे. व्यथा, भोग, ताप, त्रास, कष्ट, क्लेश, वैफल्य, त्रागा, पीडा, कारुण्य, विषाद, अशांतता, असमाधानकारकता, शोषण, चिंता, निराशा इत्यादी शब्द दुःखाच्या अनेक छटा दर्शवितात.

          *_महासतिपट्ठानसुत्तात भगवान बुद्ध म्हणतात, "भिक्खुंनो! दुःख आर्यसत्य म्हणजे काय? जन्म होणे दुःख आहे, म्हातारपण दुःख आहे, मरण दुःख आहे, शोक करणे दुःख आहे, रडणे-ओरडणे दुःख आहे, पीडित होणे दुःख आहे, चिंतीत होणे दुःख आहे, त्रस्त होणे दुःख आहे, अप्रियांचा संबंध दुःखकारक आहे, प्रियांचा वियोग दुःख आहे, इच्छेची पुर्ती न होणे दुःख आहे, थोडक्यात सांगावयाचे म्हणजे पाच उपादानस्कंध दुःख आहेत._*

     बुद्धधम्माप्रमाणे जगात दुःख आहे. दुःखाचा पगडा सर्व जीवनावर असतो. सर्व जग दुःखाने पीडित आहे. जगातील कोणताही प्राणी दुःखाच्या बंधनातून मुक्त नाही. जगाकडे वास्तवतेच्या दृष्टिकोनातून पाहणारा कोणीही सुज्ञ मनुष्य हे नाकारू शकणार नाही. दुःखाचे अस्तित्व मान्य करणे म्हणजे जगात सुखाचे किंवा आनंदाचे अस्तित्व नाकारणे असे नाही. *दुःख आर्यसत्याचे प्रतिपादन करताना भगवान बुद्धांनी सुखाची किंवा आनंदाचे अस्तित्व कधीच नाकारले नाही.*

                   *दुःखाचे प्रकार*
         *_महास्थविर बुद्धघोषांनी विशुद्धीमग्गात दुःखाचे पुढील सात प्रकार सांगितले आहेत. १) दुःख दुःखता २) विपरिणाम दुःख ३) संस्कार दुःख ४) प्रतिच्छिन्न दुःख ५) अप्रतिच्छिन्न दुःख ६) पर्याय दुःख ७) निष्पर्याय दुःख. संस्कृत भाषेतील 'महाव्युत्पत्ती' नावाच्या ग्रंथात दुःखाचे दोन भाग केले आहेत. एका भागात दुःख दुःखता, संस्कार दुःखता आणि विपरिणाम दुःखता ही तीन प्रकारची दुःखे दिली आहेत, तर दुसऱ्या भागामध्ये 'जाती' पासून 'जरा-मरण' पर्यंतच्या आठ दुःखाचे वर्णन दिले आहे.*
         *_आचार्य शांतीदेवांनी शिक्षासमुच्चयात अपाय दुःखता, यमलोक दुःखता आणि दारिद्रीय असे दुःखाचे तीन प्रकार सांगितला आहे. डॉ बाबासाहेब आंबेडकरांनी शारीरिक, मानसिक आणि ₹सामाजिक दुःखे सांगितली आहेत._*

                *दुःख दुःखता*
      सर्वसाधारण समजल्या जाणाऱ्या दुःखाला पालि ग्रंथात दुःख दुःखता असे म्हटले आहे. सर्व मानसिक आणि शारीरिक दुःखे, उदा. वृद्धावस्था, रोग, मृत्यू, अप्रियांचा सहयोग, प्रियांचा वियोग, इच्छित गोष्ट न मिळणे ही सर्वांच्या जीवनात अनुभवाला येणारी सामान्य दुःखे आहेत.

                  *संस्कार दुःखता*
         जरी संस्कार हा शब्द कार्यकारणांचा विषय होणाऱ्या सर्वच गोष्टींना लागू असला तरी दुःखाच्या संदर्भात तो फक्त पंचस्कंधांपुरता मर्यादित आहे. *पंचस्कंध म्हणजे १) रूप, २) वेदना ३) संज्ञा ४) संस्कार ५) विज्ञान त्यांना संक्षेपाने 'नाम-रूप' असे म्हणतात. "नाम" म्हणजे चित्तशक्ती आणि "रूप" म्हणजे शरीर* कोणताही प्राणीमात्र पंचस्कंधांचा मिळून झालेला असतो.  जगातील सर्व संस्कारित वस्तू नेहमीच बदलत असतात. त्या अस्तित्वात येतात आणि नष्ट होतात. ह्या संस्कारचक्रातून कोणाचीच सुटका नाही. म्हणूनच *भगवान बुद्ध म्हणतात की पंचस्कंध उपादान दुःखमय आहेत. पंचस्कंधांच्या ह्या असमाधानकारक स्थितीला पालि भाषेत 'संखारा दुःख' म्हणजे संस्कारदुःख असे म्हणतात.*

               *विपरिणाम दुःख*
        *परिवर्तनशीलतेमुळे येणाऱ्या असमाधानकारक परिस्थितीला विपरिणाम दुःख असे म्हणतात.* माणसाला येणारे सर्व सुखमय आणि आनंदमय अनुभव लवकरच अस्पष्ट होतात, आणि कालांतराने ते लोप पावतात. *ध्यानाच्या पहिल्या चार अवस्थांत येणारे सुखमय अनुभव सुद्धा ह्याच प्रकारात मोडतात* सर्व संस्कारित गोष्टी परिवर्तनशील असल्यामुळे असमाधानकारक आहेत. ज्या ज्या गोष्टी परिवर्तनशील आहेत, त्या त्या गोष्टी समाधानकारक आहेत.

*_दुःख आर्यसत्याचे स्पष्टीकरण करतांना भगवान बुद्ध म्हणतात - थोडक्यात म्हणजे पाच उपादानस्कंध दुःखमय आहेत. दुःख पाच उपादानस्कंधांपेक्षा वेगळे असू शकत नाही. पाच उपादानस्कंध आणि दुःखही एकच आहेत, वेगवेगळी नाहीत._*

               *स्कंध*
*रूपस्कंध : चार महाभूते*
              रूपस्कंध हे जड  वस्तूंचे मिळून झालेले असते. जड वस्तूत चार महाभूतांचा समावेश झालेला असतो ती चार महाभूते म्हणजे पृथ्वीधातू, आपधातू, तेजधातु, आणि वायूधातु ही चार महाभूते केवळ सामान्य अर्थाने समजली जाणारी पृथ्वी, पाणी, अग्नी, आणि वायू नसून त्यापेक्षा अधिक अर्थ भरलेला आहे.
        *पृथ्वी*
        बौद्ध अभिधम्माप्रमाणे पृथ्वीधातु म्हणजे घनत्व किंवा जडत्व. या महाभूतात विस्तार पावण्याचे मूलभूत तत्वे आहेत.
         *आप*
          अभिधम्माप्रमाणे "आपो" किंवा द्रव्यता म्हणजे संलग्नता हे मूलतत्त्व. ह्या गुणधर्मामुळे वस्तुमात्रातील अणूरेणू इतस्तु: न भटकत एकत्र राहतात. द्रव पदार्थात संलग्नता हा गुणधर्म प्रकर्षाने दिसून येतो.
          *तेज*
         'तेज' म्हणजे उष्णता किंवा तपमानाचे मूलतत्त्व सर्व प्राणीमात्रातील आणि वनस्पतीतील जीवनशक्ती 'तेजोधातु' नावाच्या महाभूतामुळे असते.
          *वायू*
       'वायो' म्हणजे गती हे मूलतत्त्व.

   ही चार महाभूते नेहमीच एकत्र असतात. त्यांच्यापासून इतर चोवीस वस्तुमात्र आणि गुणधर्म निर्माण होतात. त्यांना अभिधम्मात उपादायरूप असे म्हणतात. ह्या उपादायरूपातच पंचेन्द्रियांची क्षमता म्हणजे डोळ्यांची क्षमता, कानांची क्षमता, नाकाची क्षमता, जिभेची क्षमता आणि त्वचेची किंवा शरीराची क्षमता निर्माण होते.

                *वेदनास्कंध*
        आपल्या सर्व प्रकारच्या संवेदना 'वेदना' स्कंधात मोडतात. वेदना म्हणजे इन्द्रियांचा इन्द्रियविषयांची संपर्क आला असता जाणवणारी अनुभूती त्या तीन प्रकारच्या असतात. १) सुखमय अनुभूती २) दुःखमय अनुभूती आणि ३) असुखमय अदुःखमय अनुभूती.

            *संज्ञास्कंध*
       संज्ञास्कंधाचे कार्य म्हणजे इन्द्रियविषयांना ओळखणे, त्याची जाण करणे. संवेदनांप्रमाने संज्ञा सहा प्रकारच्या असतात. जसे रूप, आवाज, वास इत्यादींना ओळखणे. विज्ञान आणि संज्ञा यांच्यात एकप्रकारचे साम्य आहे. पण विज्ञानामुळे इंद्रिय विषयीच्या अस्तित्वाची जाण होते, तर संज्ञा त्याच्या विशिष्ट खुणांमुळे त्या वस्तूलला इतर वस्तूंतून ओळखते.

              *संस्कारस्कंध*
       संस्कारस्कंधात संवेदना आणि जाणण्याची किंवा ओळखण्याची क्षमता सोडून मनाच्या बाकी सर्व भागांचा समावेश होतो. *अभिधम्मात बावन्न चेतासिका सांगितल्या आहेत. त्यापैकी संवेदना आणि जाण ह्या दोन चेतसिका सोडल्यास बाकीच्या पन्नास चेतसिकांना संस्कारचेतना असे नाव दिले आहे.* मनाच्या व्यवहारात चेतन किंवा इच्छा फार महत्वाची कामगिरी बजावते.

                 *विज्ञानस्कंध*
        *सर्व स्कंधात विज्ञानस्कंध फार महत्वाचे आहे.* सर्वच्या सर्व बावन्न चेतसिका जणू काही आपल्याला झालेली जाण विज्ञानस्कंधाला म्हणजे सदसद्विवेकबुद्धीला पोहोचवतात.  विज्ञानस्कंध आणि सर्व चेतसिका एकमेकांवर अवलंबून आहेत.

     मनुष्यप्राण्याचे सर्व घटक पंचस्कंधात सामावले आहेत. पंचस्कंधा शिवाय मनुष्यप्राण्यात दुसरा कोणताच घटक नाही. असा कोणताच मनुष्यप्राण्याचा घटक नाही की जो पंचस्कंधात सामावला नाही. सर्व पंचस्कंध परिवर्तनशील आहेत. पंचस्कंधापैकी कोणताच स्कंध शाश्वत नाही. शुद्ध शास्त्रीय दृष्ट्या पाहिले तरी सुद्धा असे दिसून येईल की जगातील कोणतीच संस्कारित वस्तू शाश्वत नाही. *प्रत्येक संस्कारित गोष्ट परिवर्तनशील किंवा अनित्य आहे. जे अनित्य आहे ते दुःख आहे*

             *अनित्यता*
       डॉ बाबासाहेब आंबेडकर म्हणतात, अनित्यतेच्या सिद्धांताला तीन पैलू आहेत. १) अनेक तत्त्वांनी बनलेल्या वस्तू अनित्य आहेत २) व्यक्तिगत रूपाने प्राणी अनित्य आहेत आणि ३) प्रतित्यसमुत्पन्न वस्तूंचे आत्मतत्व अनित्य आहे. अनित्यतेच्या तिसऱ्या पैलूप्रमाणे प्रत्येक प्राणीमात्र सारखा बदलत असतो, वा बनत असतो. याच विचारसरणीतून शून्यवादाचा उदय झाला. बौद्ध शून्यवाद म्हणजे पूर्णपणे अनस्थिवाद नव्हे. त्याचा अर्थ एवढाच की ह्या ऐहीक जगात प्रतिक्षणी परिवर्तन चालू आहे. शून्यतेमुळेच सर्व अस्तित्व शक्य होते. सर्व वस्तूंच्या अनित्यतेवरच इतर दुसऱ्या वस्तूंचे अस्तित्व अवलंबून असते.

                   *अनात्मता*
          दुःखाच्या अस्तित्वाची जाणीव झाल्यावर साहजिकच दुःख कोणाला भोगावे लागते, दुःख भोगणारा कोण हे प्रश्न उत्पन्न होतात. सर्वसाधारण मनुष्य अर्थातच दुःख 'मला' भोगावे लागते, दुःख भोगणारा 'मी' असे त्याचे उत्तर देईल. हा 'मी' म्हणजे कोण? याचा सांगोपांग विचार करणे आवश्यक होते. माझे शरीर म्हणजे 'मी' आहे काय की शरीराशिवाय शरीरात किंवा शरीराबाहेर राहणार माझा 'आत्मा' म्हणजे 'मी' आहे?
         मिलिंद प्रश्नातील 'रथाचे उदाहरण' तसेच संयुत्तनिकायातील भिक्खूणी वजीरा व मार यांच्या संवादावरून दिसून येईल की माझ्या शरीराचे निरनिराळे अवयव म्हणजे 'मी' नाही. *बौद्ध विचारप्रणाली आत्म्याच्या अस्तित्वाला मानत नाही* बौद्ध अनात्मवादी आहेत. बौद्ध अनात्मवादी असल्यामुळे सुखदुःखे भोगणारा कोण हा प्रश्नच उद्भवत नाही, कारण सुखदुःखे भोगणारा आत्मा नावाचा पदार्थ शरीरात किंवा शरीराबाहेर राहत नाही. त्यामुळेच भोगणारा कोण हा प्रश्न अप्रस्तुत आहे.

         *दुःख आर्यसत्याची व्याख्या करताना असे म्हटले आहे की, संक्षेपाने सांगावयाचे म्हणजे पाचही उपादानस्कंध हे दुःखच आहेत. आपल्या पंचस्कंधांबद्दल आपल्याला जबरदस्त आसक्ती वाटते. त्याचे कारण म्हणजे आपण शाश्वत आहोत असा अज्ञानामुळे आपल्याला भ्रम जगलेला असतो. आपल्याला वाटत असलेल्या पंचस्कंधांच्या ह्या आसक्तीमुळे आपणात अहंकाराची भावना निर्माण होते. माणसातील अहंकाराचा अतिरेक हे जगातील दुःखाचे मूळ कारण आहे. अहंमन्य मनुष्य स्वार्था़ध बनतो, तो दुसऱ्यांची पर्वा करीत नाही. पण जेव्हा माणसातील अहंभाव गळून पडतो तेव्हा त्याच्यात मैत्री - करूणा ह्या एरव्ही प्राणीत्रांवर आपल्याइतकेच प्रेम करणाऱ्या, भावना ओतप्रोत भरून जातात.
       
           

*क्रमशः*

*संकलन : महेश कांबळे*

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼