🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼

                     *आर्यसत्य*
                      *२. दुःख समुदय*
       
           दुःख समुदय म्हणजे दुःखाचे कारण. 'सम' हे पद 'सह' किंवा 'समवेत' वाचक आहे. 'उद्' उत्पन्न किंवा उदित होण्याच्या अर्थाने आहे. तर 'अय' हे कारण किंवा हेतुवाचक आहे. म्हणून दु:खसमुदय म्हणजे ज्यामुळे दुःख उत्पन्न होते ते कारण किंवा हेतू. *दीघनिकायातील महासतीपठ्ठानसुत्तात* भगवान बुद्ध म्हणतात, भिक्खुंनो, दुःखसमुदयाच्या विषयी काय आर्यसत्य आहे?
          *_भिक्खुंनो, ही पुनःपुन्हा उत्पन्न होणारी लोभ आणि विकाराने युक्त असलेली अनेक विषयांत रममाण होणारी तृष्णा, जिला कामतृष्णा, भवतृष्णा आणि विभवतृष्णा असे म्हणतात, ती दुःखसमुदय नावाचे दुसरे आर्यसत्य आहे._*

                         *तृष्णा*
            *अभिधम्मात तृष्णेचे एकशे आठ प्रकार सांगितलेले आहेत ते पुढीलप्रमाणे -*
           _१) रुपतृष्णा २) शब्दतृष्णा ३) गंधतृष्णा ४) रसतृष्णा ५) स्प्रष्टव्यतृष्णा किंवा स्पर्षतृष्णा आणि ६) धर्मतृष्णा किंवा कल्पना किंवा विचार ह्या मनाच्या विषयासंबंधीची तृष्णा. *या सहा प्रकरच्यां तृष्णांना कामतृष्णा, भवतृष्णा आणि विभवतृष्णा या तीन तृष्णांनी गुणल्यावर अठरा तृष्णा होतात, त्यांचे लौकिक आणि आध्यात्मिक असे प्रकार केल्यावर छत्तीस तृष्णा होतात, भूतकाळ, वर्तमान आणि भविष्यकाळातील तृष्णा असा विचार केल्यावर एकूण एकशे आठ प्रकारच्या तृष्णा होतात.*_
             आसक्तीरूपी तृष्णा ही अनुभवरूपी तृष्णेचा आधार घेऊन उत्पन्न होत असते. सामान्यतः आपण एखाद्या गोष्टीचा अनुभव घेतला असला तरच आपणास त्या गोष्टीविषयी आसक्ती वाटत असते. ज्या गोष्टींसंबंधी आपणांस अनुभव नाही त्या गोष्टीविषयी आपणास सहसा तृष्णा उत्पन्न होत नसते. *तृष्णेच्या उद्देशांचे काम, भव आणि विभव असे प्रकार केले आहेत, तर काही ठिकाणी काम, रूप-अरुप आणि निरोध असे प्रकार केले आहेत. सर्वसामान्यपणे कामतृष्णा, भवतृष्णा आणि विभवतृष्णा ह्या प्रकारांनाच जास्त मान्यता आहे.*

                    *कामतृष्णा*
        कामतृष्णा म्हणजे सुखोपभोगासाठी निर्माण झालेली लालसा. काम अनित्य आहे. कुशलरूपी धर्मधनाची चोरी करणारी कामतृषा ही ह्या जगातील माया आहे. ज्याला कामतृष्णेने पछाडले आहे, त्याला कोठेच तृप्ती मिळत नाही.

                  *भवतृष्णा*
          शाश्वत दृष्टीला भवतृष्णा असे म्हणतात. निरंतर राहण्याची इच्छा असलेल्यांना भवतृष्णेची बाधा झालेली असते. नामरूपादी स्कंधांत अमर आत्मा आहे अशी मिथ्यादृष्टी म्हणजे शाश्वत दृष्टी. या शाश्वत दृष्टीमुळे उत्पन्न होणाऱ्या दृष्टीला भवतृष्णा असावं म्हणतात, अशा तऱ्हेने ह्या जगात कायमचे राहण्याची किंवा पुनःपुन्हा जन्म घेण्याची जी दृष्टी आहे ती सुद्धा दुःखाचे कारण आहे.

                    *विभवतृष्णा*
         उच्छेददृष्टीचे नाव विभवतृष्णा असे आहे. उच्छेदवाद्यांना नैतिक बंधन नसते. खा, प्या आणि मजा करा अशा दृष्टिकोनातून ते स्वार्थ्यांध बनतात आणि शेवटी दुःख ओढवून घेतात.

         *_तृष्णा पालित तन्हा म्हणजे तहान. अभिधम्मात साध्या पाणी पिण्याच्या तहानेला तृष्णा किंवा तन्हा असे म्हणत नाही. लोभाने किंवा द्वेषाने माणसाला एखाद्या गोष्टीचा हव्यास वाटू लागतो, त्या गोष्टीसाठी तो तडफडतो, तेव्हा त्या लोभमुलक किंवा द्वेषमूलक हव्यासालाच तृष्णा असे म्हणतात. मोहामुळे म्हणजे अज्ञानामुळे माणसाला मिथ्यादृष्टी उत्पन्न होऊन त्याला शाश्वतवादी किंवा उच्छेदवादाची भवतृष्णा किंवा विभवतृष्णा होत असते. माणसातील लोभ, द्वेष आणि मोह यांचे संयुक्त नाव म्हणजे तृष्णा_*

                    *प्रतित्यसमुत्पाद*
            तृष्णा ही सुखदुःखादी वेदनेच्या प्रत्ययांमुळे उत्पन्न होत असते व वेदना ही रूप, आवाज, स्वाद, शरीरस्पर्श आणि मनातील विचार यांच्या अनुक्रमे डोळे, कान, नाक, जीभ शरीर आणि मन ह्या इंद्रियांशी झालेल्या समन्वयाच्या प्रत्ययामुळे उत्पन्न होत असते. अशा तऱ्हेने प्रतित्यसमुत्पाद ह्या निसर्गाच्या मूलभूत तत्वानुसार जगात दुःख कसे उत्पन्न होते आणि दुःखाचा निरोध कसा करावयाचा ते समजते. *दुःखाचा उगम कसा होतो आणि त्याचा निरोध कसा करता येणे शक्य आहे ह्याचा शोध प्रतित्यसमुत्पादाचा शोध लावल्यामुळे सिद्धार्थाला बुद्धत्व प्राप्त झाले.*
       प्रतित्यसमुत्पादाला प्रत्ययाकार किंवा पच्चयाकार निदान असेही म्हणतात. त्याचा संबंध अनित्यता आणि अनात्मता यांच्याशी आहे. कोणताही संस्कारित पदार्थ शाश्वत नाही. सर्व संस्कारित पदार्थ अनित्य आहे, क्षणैक आहेत आणि हेतुप्रत्ययजनित आहेत. प्रतित्यसमुत्पादाला 'मध्यमावर्ग' असेही म्हणतात. बुद्धधम्मात शाश्वत दृष्टी आणि उच्छेददृष्टी यांना टोकाचे दोन मार्ग असे म्हटले आहे. *महास्थविर बुद्धघोषांनी* 'प्रतित्य' शब्दात शाश्वत दृष्टीचे आणि 'समुत्पाद' शब्दात उच्छेदवादी दृष्टीचे खंडन केले आहे असे सांगून प्रतित्यसमुत्पाद मध्यममार्गाचे तत्वज्ञान सांगतो असे म्हटले आहे.
      *आचार्य नागार्जुन* यांनी प्रतित्यसमुत्पादाला आणि शून्यता यांना एकच मानले आहे. *विग्रहव्यावर्तनीमध्ये नागार्जुन म्हणतात की,* ज्यांनी शून्यत्याला जाणले आहे त्यांनी सर्व लौकिक आणि लोकोत्तर अर्थाला सुद्धा जाणले आहे. कारण ज्याने शून्यतेला जाणले आहे त्याने प्रतित्यसमुत्पादाला जाणले आहे, ज्याने प्रतित्यसमुत्पादाला जाणले आहे त्याने चार आर्यसत्यांनाही जाणले आहे.

         बुद्धधम्मात भवचक्र किंवा संसारचक्र, कर्म आणि पुनर्जन्म यांचा संबंध दुःख समुदय आर्यसत्याशी जोडला गेला आहे. काही ऐतिहासिक कारणामुळे भवचक्र, कर्म आणि पुनर्जन्म या कल्पनांना निराळा अर्थ दिला गेला असावा.

               *संसारचक्र किंवा भवचक्र*
                   संसारचक्रात काहीही स्थिर किंवा शाश्वत नाही ह्या सर्व बऱ्यावाईट कर्माचा विपाक आहे. या संसारचक्रातून कोणाचीही सुटका नाही. एखाद्या मनुष्याने दुःखाला कंटाळून आत्महत्या केली तरीसुद्धा संसारचक्रातून, म्हणजे दुःखातून त्याची सुटका होणे शक्य नाही. या संसारचक्रातून म्हणजेच दुःखातून सुटका करून घ्यावयाची असेल तर, प्रत्येक माणसाने तथागतांनी दाखविलेल्या मध्यममार्गाने चालावे.
         कर्म हा शब्द संस्कृत 'कृ' ह्या धातूपासून झाला आहे. संस्कृत 'कर्म' किंवा पाली 'कम्म' म्हणजेच क्रिया करणे. बुद्धधम्मात प्रत्येक क्रियेला कर्म असे म्हंटले जात नाही. *चेतनाहं कम्मं वदामी भिक्खवे, असे अंगुत्तरनिकायात भगवान बुद्ध म्हणतात एखादी गोष्ट करण्याच्या इच्छेने केलेले कार्य म्हणजेच कम्मं किंवा कर्म.* 'इच्छा' ही मनाची एक वृत्ती आहे. ती संखारा किंवा संस्कार ह्या पंचस्कंधातील एका स्कंधाचे अंग आहे. अशा तऱ्हेने इच्छा पंचस्कंधाचाच एक भाग आहे. मनात एखादी इच्छा उत्पन्न झाली की इच्छापूर्तीसाठी मनुष्य मनाने, वाणीने किंवा शरीराने कर्म करतो. एका अर्थाने कर्म हे एक प्रकारचे 'बीज' आहे. कर्माच्या फळाला 'कर्मविपाक' असे म्हणतात. इच्छा ही कर्माप्रमाणे कुशल, अकुशल किंवा ना कुशल ना अकुशल असू शकते. इच्छा, कर्म आणि कर्मविपाक म्हणजेच कारण आणि कार्य किंवा प्रत्यय आणि उत्पाद असा कार्यकारणांचा खेळ अव्याहतपणे चालत असतो. अशा तऱ्हेने मनुष्यप्राणी सतत बनत चाललेला असतो. हेच ते अव्याहतपणे चालु असलेले आणि नेहमी बदलत असलेले मानसिक आणि शारीरिक अस्तित्व किंवा संसार.
       पदार्थविज्ञान शास्त्रात गुरुत्वाकर्षणासारखे जसे नियम आहेत तसे बुद्धधम्मात काही नियम आहेत, त्यांना *'नियाम'* असे म्हणतात. त्यांतील १) उत्तुनियाम २) बीजनियाम ३) चित्तनियाम ४) कम्मनियाम आणि ५) धम्मनियाम हे पाच महत्वाचे नियम आहे. त्यांना *'पंचनियाम धम्म'* असे म्हणतात. कम्मनियाम सृष्टीतील बितर नैसर्गिक नियमांपैकी एक नियम आहे. ज्याप्रमाणे सर्वसाधारणपणे काही अंतरापर्यंत वर फेकलेली वस्तू गुरुत्वाकर्षणाच्या नियमाप्रमाणे परत खाली येणारच, त्याप्रमाणे सर्वसाधारणपणे अकुशल कर्माची दुःखद फळे अकुशल कर्म करणाऱ्याला भोगावी लागणारच. सर्व प्रकारची कर्मे तीन प्रकारांनी किंवा कर्मद्वारांनी केली जातात - १) कायकर्म म्हणजे शरीराने केली जाणारी कर्मे २) वाचीकर्म म्हणजे वाणीने केली जाणारी कर्मे ३) मनोकर्म म्हणजे मनाने केली जाणारी कर्मे. कर्माची मुळे सहा आहेत १) लोभड्ढ २) द्वेष ३) मोह (अज्ञान, भ्रम किंवा चुकीचा समज) ४) अलोभ ५) अद्वेष ६) अमोह. जी कर्मे लोभामुळे, द्वेषामुळे किंवा मोहामुळे केली जातात त्यांना अकुशल कर्मे असे म्हणतात, तर जी कर्मे अलोभामुळे, अद्वेषामुळे किंवा अमोहामुळे केली जातात त्यांना कुशल कर्मे असे म्हणतात. कोणत्या मूळ हेतूने कर्म केले आहे त्याच्यावर ते कर्म कुशल आहे की अकुशल आहे हे अवलंबून आहे.

                    *कम्मविपाक*
              कम्म म्हणजे क्रिया आणि त्याचा परिणाम म्हणजे कम्मविपाक किंवा कर्माचे फळ. बर्याच वेळेला कम्मविपाकालाच सर्वसाधारण भाषेत कर्म असे म्हटले जाते. 'कम्मनियाम' हा गुरुत्वाकर्षणाच्या नियमासारखाच नैसर्गिक नियम आहे, म्हणून कर्माचा परिणाम होणारच. पण कर्माचे फळ केव्हा आणि कसे मिळेल याबाबत काही निश्चित नियम नाही. कम्माचे प्रकार अनेक आहेत आणि कम्मनियाम अनेक प्रकारांनी कार्य करीत असतो. त्यामुळे कम्म आणि त्याचा विपाक यासंबंधीची क्रिया फार गुंतागुंतीची झालेली असते. जरी आपल्या हातून अज्ञानामुळे, गैरसमजुतीमुळे किंवा इतर काही कारणामुळे अकुशल कर्मे झाली असली तरी ह्या क्षणापासून जागृत राहून कुशल कर्मे करण्यास सुरुवात केली तर उरलेल्या आयुष्यात आपण जेवढी कुशल कर्मे करू तेवढ्यामुळे मागे केलेल्या अकुशल कर्माचा जोर कमी किंवा अगदी नष्ट होण्याची शक्यता आहे म्हणून मागे केलेल्या अकुशल कर्मांनी हताश न होता माणसाने धैर्याने जास्तीत जास्त कुशल कर्मे करावीत.

           *माणसाचा लोभ, द्वेष आणि मोह नष्ट झाल्याने त्याला निर्वाण प्राप्त होते. माणसाला लोभमुलक, द्वेषमूलक आणि मोहमूलक कर्मे करण्यापासून परावृत्त करण्यासाठी आणि मैत्री, करुणा इत्यादींनी युक्त अशी अलोभमुलक, अद्वेषमूलक आणि अमोहमूलक कर्मे करण्यास उध्युक्त करण्यासाठी त्यावेळची सामाजिक मनोधारणा लक्षात घेऊन पुनर्जन्माच्या साम-दाम-दंड-भेद न्यायाचा कुशल उपयोग बौद्धधर्मात केला आहे. धम्माचा अंतिम उद्देश म्हणजे दुःखापासून मुक्ती मिळविणे, म्हणजेच बिरवण प्राप्त करणे.
                       

*क्रमशः*

*संकलन : महेश कांबळे*

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼