🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼

                     *आर्यसत्य*

                 अनादि कालापासून 'मी म्हणजे कोण? मी कोठून आलो? कोठे जाणार ? प्राणिमात्रांच्या जीवनाला काही अर्थ आहे की नाही? जग कसे निर्माण झाले? ते सान्त आहे की अनन्त आहे? शाश्वत आहे कि अशाश्वत आहे? जगाच्या घडामोडी कशा घडतात? त्या आपोआप घडतात की त्या घडविणारा कोणीतरी आहे? असा कोणी असेलच तर त्याचे स्वरूप कसे आहे? माणसाने जगात कसे वागावे? जीवनाचे अंतिम ध्येय काय आहे?' इत्यादी अनेक प्रश्नांनी माणसाला सतावले आहे. *या प्रश्नांची उत्तरे देण्याचा दावा करणाऱ्या खालील बासष्ट मतप्रणालींचा निर्देश दीघनिकायातील ब्रह्मजाल सुत्तात केला आहे*

*शाश्वतवादी -*  जग आणि आत्मा शाश्वत आहेत असे सांगणाऱ्या चार निरनिराळ्या मतप्रणाली.

*एकत्यशाश्वतिक -* देवलोकातून खाली पडल्यामुळे किंवा केवळ तर्क आणि विचक्षणा यांच्या योगाने जग आणि आत्मा काही अशाने शाश्वत आहेत असे सांगणाऱ्या चार निरनिराळ्या मतप्रणाली.

*अन्तानन्तिक -* १) जगाला अंत आहे असे मानणारे २) जग अनंत व अमर्यादित आहे असे मानणारे ३) जगाला वर आणो खाली अंत आहे, पण ते सभोवार अनंत आहे असे मानणारे ४) तर्क आणि विचक्षणा यांच्या आधारावर जगाला अंतही नाही आणि ते अनंतही नाही असे मानणारे

*अमरविक्षेपीक -* कुशल आणि अकुशल याविषयी ज्यांच्या मनात घोटाळा आहे अशांची निरनिराळी चार मते

*अधीत्यसमुत्पन्निक -* देवलोकातून खाली पडल्यामुळे किंवा केवळ तर्क आणि विचक्षणा यांच्या योगाने जग आणि आत्मा ही आपोआप, कारणांशीवाय उत्पन्न झाली आहेत असे सांगणारी निरनिराळी दोन मते.

*ऊर्ध्वमाघातनिक -* १) मरणानंतर आत्म्याला संज्ञा असते असे निरनिराळ्या प्रकाराने सांगणारी सोळा मते. २) मरणानंतर आत्म्याला संज्ञा नसते असे सांगणारी निरनिराळी आठ मते. ३) मरणानंतर आत्मा संज्ञावानही नसतो आणि संज्ञाविहिनही नसतो असे सांगणारी निरनिराळी आठ मते.

*उच्छेदवादी -*  सात तऱ्हांपैकी कोणत्याही तऱ्हेचा आत्मा असला तरी त्याचा मरणानंतर समूळ नाश होतो असे सांगणारी सात मते.

      *अशा प्रश्नांची ठामपणे उत्तरे देण्याचा दावा करणाऱ्या मतप्रणालींतुनच पुढे निरनिराळे धर्म, पंथ आणि संप्रदाय निर्माण झाले.* ढोबळ मानाने *ह्या मतप्रणालींचे उच्छेदवादी आणि शाश्वतवादी असे दोन भाग करता येतील* उच्छेदवादी माणसाला ना जनाची ना मनाची लाज असते. आपण करतो त्या कृत्याचा स्वतःवर किंवा समाजावर काय परिणाम होईल याची बिलकुल पर्वा न करता  तो स्वच्छंदपणे जीवनात मजा लुटत असतो. तर शाश्वतवादी शिकवण ही आत्मा आणि ईश्वर असल्या काल्पनिक गोष्टींवर आधारलेली असल्यामुळे अशास्त्रीय वाटते. शिवाय, शाश्वतवादी मनुष्य कोणत्या ना कोणत्या तरी स्वरूपात आत्म्याचे अस्तित्व मानीत असल्यामुळे तो आत्मवादी बनून त्याच्यात 'अहंभाव' निर्माण होतो.
 
      उच्छेदवादाची आणि शाश्वतवादाची शिकवण देणारी दोन्ही टोके सोडून भगवान बुद्धांनी मध्यम मार्गाची शिकवण दिली आहे. *ईश्वर, आत्मा वगैरे काल्पनिक गोष्टींचा आधार न घेता त्यांनी 'माणूस आणि माणसाचे या जगाशी नाते' यांना केंद्रस्थानी ठेवून आपला धम्म सांगितला आहे.* म्हणूनच त्यांच्या धम्माला 'एही पस्सिको' म्हणजे 'या आणि प्रत्यक्ष पहा' असे म्हटले आहे. *भगवान बुद्धांनी दुःख म्हणजे काय, दुःख कश्यामुळे उत्पन्न होते आणि त्याचा निरोध कसा करावयाचा हे आपल्या धम्मात सांगितले आहे. दुःख, दुःख समुदय आणि दुःख निरोध समजणे म्हणजेच बुद्ध धम्म समजणे हे सारीपुत्रांच्या अशवजीतांशी झालेल्या पहिल्या संवादावरून लक्षात येते.*

*धर्मचक्रप्रवर्तनसुत्तात भगवान बुद्ध म्हणतात*
      "भिक्खुंनो, दुःख नावाचे पहिले आर्यसत्य आहे. जन्म दुःखकारक आहे. म्हातारपण दुःखकारक आहे. व्याधी दुःखकारक आहे. मरण दुःखकारक आहे. अप्रियांचा संबंध दुःखकारक आहे. प्रियांचा वियोग दुःखकारक आहे. एखाद्या वस्तूची इच्छा करून ती न मिळाली म्हणजे त्यापासूनही दुःख होते. संक्षेपाने पाच उपादानस्कंध दुःखकारक आहेत."
          "भिक्खुंनो! पुनःपुन्हा उत्पन्न होणारी आणि अनेक विषयांत रममाण होणारी तृष्णा, जीला कामतृष्णा, भवतृष्णा आणि विभवतृष्णा असे म्हणतात, हे दुःख समुदय नावाचे दुसरे आर्यसत्य आहे."
      "उपेक्षेने (वैराग्याने) त्या तृष्णेचा पूर्ण निरोध करणे, तिचा त्याग करणे, तिच्यापासून मुक्ती मिळविणे हे दुःखनिरोध नावाचे तिसरे आर्यसत्य आहे."
        "आणि आर्य-अष्टांगिक मार्ग, हे दुःखनिरोधगामिनी प्रतिपदा नावाचे चौथे आर्यसत्य आहे."

       भगवान बुद्धांनी केलेले उपदेश सुत्तंपिटकांत संग्रहित केले गेले आहेत, परंतु त्यांच्या धम्माचा आधारभूत उपदेश हाच आहे. एकट्या *सच्चसंयुत्तात ह्या चार आर्यसत्यांच्या संबंधी एकूण एकशे एकतीस सुत्ते आहेत. शिवाय इतर निकायांत त्यांच्या अनेक वेळा उल्लेख आला आहे. बोधिसत्व डॉ बाबासाहेब आंबेडकरांच्या 'भगवान बुद्ध आणि त्यांचा धम्म' ह्या ग्रंथात दुःख आर्यसत्याचे महत्व निरनिराळ्या अनुषंगाने जवळजवळ चाळीस वेळा सांगितले गेले आहेत. चार आर्यसत्यांचा प्रत्यक्ष उल्लेख त्या ग्रंथात सहा वेळा केला गेला आहे.

         भगवान बुद्धांचे इतर सर्व उपदेश ह्या चार आर्यसत्यांवर आधारलेले आहेत. ज्याप्रमाणे पृथ्वीतलावर चालणाऱ्या प्रत्येक प्राण्याच्या पायाचा ठसा हत्तीच्या पायाच्या ठश्यात बसू शकतो, त्याचप्रमाणे बुद्धधम्मातील सर्व शिकवण चार आर्यसत्यांच्या शिकवणीत सामावली आहे. चार आर्यसत्य नीट समजल्याशिवाय भगवान बुद्धांचा धम्म समजणे शक्य नाही. त्यामुळे भगवान बुद्धांनी आपल्या उपदेशात दुःख आर्यसत्य अनेक प्रकारांनी समजावून सांगितली आहेत.

        *भगवान गौतम बुद्धांच्या पूर्वी सांख्य तत्त्वज्ञानाच्या प्रणेत्या कपिलमहर्षींनी दुःखाच्या अस्तित्वाची दखल घेतली होती. पण दुःखाचा उगम कसा होतो आणि त्याचा निरोध करणे कसे शक्य आहे ह्या बाबतचा शोध गौतम बुद्धांनीच लावला. दुःख, दुःखसमुदय, दुःखनिरोध आणि दुःखनिरोधगामी मार्ग हा बुद्धांनी लावलेला शोध आहे.*

      जीवनात प्रत्येक माणसाला सोसाव्या लागणाऱ्या दुःखापासून त्याची कशी सुटका करावयाची ह्या प्रश्नावरच तथागतांनी आपले लक्ष केंद्रित केले होते. जग शाश्वत आहे की अशाश्वत, त्याला अंत आहे की ते अनंत आहे, ह्या असल्या वायफळ प्रश्नांची चर्चा करण्यात त्यांनी वेळ घालविला नाही. असल्या विषयांची चर्चा करणाऱ्याची तुलना त्यांनी हत्तीच्या एखाद्याच अवयवाला स्पर्श करून हत्ती सुपासारखा आहे की खांबासारखा आहे असे वर्णन करून वादविवाद करणाऱ्या जन्माधांशी केली आहे.

      *_संयुक्तनिकायांत भगवान बुद्ध म्हणतात, "भिक्खुंनो, ही चार आर्यसत्य जशी आहेत तशी जाणल्याने तथागतांना 'अर्हत किंवा संबुद्ध' म्हणतात"_*

*क्रमशः*

*संकलन : महेश कांबळे*

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼