पोट्टपाद सुत्त

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼

*_पोट्टपाद सुत्त_* 

*_(Pōṭṭhapāda Sutta)_*  

https://mikamblemahesh.blogspot.com/2025/06/blog-post_7.html

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼

           _दीघ निकाय हा पाली त्रिपिटकाचा एक महत्त्वाचा भाग आहे, ज्यात दीर्घ सुत्ते संग्रहित आहेत. **पोट्टपाद सुत्त (Dīgha Nikāya ९)* या सुत्तात बुद्धांनी आत्मा (आत्मन्), चैतन्य, आणि समाधी यावर गहन विचार मांडले आहेत. हे सुत्त परिव्राजक (भटक्या तपस्वी) पोट्टपाद आणि त्याच्या शिष्यांसह बुद्धांच्या संवादातून उलगडते._

*१. प्रास्ताविक संदर्भ आणि पार्श्वभूमी*  

• - *स्थान व काल:* श्रावस्ती येथील जेतवन विहार (कोसल राज्य), बुद्धकालीन भारत (अंदाजे ५वे शतक BCE).  
• - *वार्ताकार:* परिव्राजक पोट्टपाद (एक भटक्या तपस्वी) आणि त्याचे शिष्य चित्त हत्थी.  
• - *सुत्ताचे स्वरूप:* बुद्धांच्या *अनात्मवादी दृष्टिकोनाचे* खंडन आणि समाधी योग्य पद्धतीचे तत्त्वज्ञान. 

*२. संवादाचे मुख्य मुद्दे:* 

*अ) आत्म्याविषयीचे तीन मत:*  

पोट्टपाद सांगतो की त्याच्या काळात तीन प्रमुख आत्मवादी सिद्धांत प्रचलित होते:  

१. *स्थूल आत्मा (ओलारिक अत्ता):* जेव्हा शरीर सुख-दुःख अनुभवते, तेव्हा आत्मा स्थूल स्वरूपात असतो.  

२. *मनोमय आत्मा (मनोमय अत्ता):* ध्यानाद्वारे सूक्ष्म झालेला आत्मा.  

३. *अरूपी आत्मा (अरूपी अत्ता):* सर्व भौतिकतेपलीकडील शुद्ध चैतन्य.  

*बुद्धांचे उत्तर:*  

१. *अनात्मवादी सिद्धांत:*  

   - _बुद्ध कोणत्याही स्थिर आत्म्याला *"नाही"* म्हणतात. त्यांनी सांगितले की, *"पंचस्कंध (रूप, वेदना, संज्ञा, संस्कार, विज्ञान) हेच व्यक्तीचे स्वरूप आहे, आणि ते नित्य नाही."*_ 

   - उदाहरण: *_"ज्याप्रमाणे ज्योत अवलंबून असते (तेल, दिवा, वात), तसे चैतन्य अवलंबून आहे (इंद्रिये, विषय, संपर्क)."_*  

२. *तिन्ही आत्मवादी मतांचे खंडन:*  

• *स्थूल आत्मा:* शरीर बदलते, म्हणून तो "स्थिर आत्मा" असू शकत नाही. 
• *मनोमय आत्मा:* ध्यानातील सूक्ष्म अवस्था ही क्षणिक आहे.
• *अरूपी आत्मा:* ही कल्पना केवळ *संज्ञेची (मानसिक प्रतिमा)* उत्पत्ती आहे.   

*ब) समाधीच्या अवस्था :*  

बुद्ध समाधीच्या नऊ क्रमिक अवस्था सांगतात:  

१. *प्रथम ध्यान** – विचार आणि विवेचनासहित.  

२. *द्वितीय ध्यान** – मन एकाग्र, अंतर्गत शांती.  

३. *तृतीय ध्यान** – सुखाची निरपेक्षता.  

४. *चतुर्थ ध्यान** – सुख-दुःखाचा अभाव.  

५. *आकाशानंतच्या अवस्था** – अनंत आकाशाची भावना.  

६. *विज्ञानानंतच्या अवस्था** – अनंत चैतन्य.  

७. *आकिञ्चन्नायतन** – "काहीही नाही" ही भावना.  

८. *नेवसंज्ञानासंज्ञायतन** – "न संवेदना, न असंवेदना".  

९. *संज्ञावेदयितनिरोध** – सर्व संवेदनांचा निरोध.  

_बुद्ध म्हणतात, या अवस्था *अनात्म* आहेत; त्यामध्ये "मी" किंवा "आत्मा" नाही._  

*क) चैतन्याचे स्वरूप:*

- चैतन्य हे *परिस्थितिजन्य (पटिच्चसमुप्पन्न)* आहे. उदा., डोळा आणि रूप येणे = दृश्य ज्ञान होणे.  

- बुद्ध "चित्ताचा उदय आणि निरोध" समजावतात – चैतन्य हे कारण-परिणामाच्या जाळ्यातून उद्भवते.  

*चैतन्य उदयास येण्याची तीन अटी:* 

  १. इंद्रिय (डोळे, कान) + विषय (रूप, ध्वनी) = *संपर्क (फस्स)*.  

  २. संपर्कामुळे *वेदना (सुख/दुःख)* निर्माण होते.  

  ३. वेदनेवर *तृष्णा (तण्हा)* उद्भवते.  

- *"निरोध" कसा होतो?* 

  - इंद्रिय-विषय संपर्क तुटला की चैतन्य नष्ट होते.  

  - उदा.: डोळे मिटल्यावर दृश्य ज्ञान संपते.  

*४. शिकवणीचा सार:**  

1. *अनात्मवाद:* बुद्ध आत्म्याच्या स्थायित्वास नकार देतात. सर्व घटना अनित्य (अनिच्च) आणि असंतुष्ट (दुक्ख) आहेत. "आत्मा" ही *शब्दप्रयोगाची (परिभाषिक) समस्या* आहे. बुद्ध सांगतात, **"योग्य प्रज्ञेने पाहिले की, 'मी' किंवा 'माझे' अस्तित्वात नाही."*
2. *प्रज्ञा (ज्ञान) आणि विपस्सना (अंतर्दृष्टी):* समाधीच्या अवस्था केवळ शांतीसाठी नाहीत, तर वास्तवाचे ज्ञान मिळविण्यासाठी आहेत. समाधी ही *शांतीचे साधन* आहे, पण ती *मोक्ष देणारी नाही*. अंतिम मुक्तीसाठी *विपस्सना (अंतर्दृष्टी)* आवश्यक आहे. 
3. *मध्यम मार्ग:* अत्यंत आत्मवाद किंवा उच्छेदवाद टाळणे.  
4. *प्रतीत्यसमुत्पाद:* चैतन्य हे *अवलंबून उद्भवणारे (पटिच्चसमुप्पन्न)* आहे. उदाहरणार्थ:  

     - दिवा (कारण) → प्रकाश (परिणाम).  

     - मन (कारण) → विचार (परिणाम).  

*५. पोट्टपादाचा परिवर्तन:*  

• _शेवटी, पोट्टपाद बुद्धांच्या तर्कशुद्ध विश्लेषणाने प्रभावित होऊन *बुद्ध शरणात जातो* आणि त्याचा शिष्य चित्त हत्थी संघात दीक्षित होतो._  
• - पोट्टपाद *बुद्धांच्या तर्कशुद्ध विश्लेषणाने* आकर्षित होतो आणि म्हणतो:  
•   > *_"भंते, ज्याप्रमाणे एखादा माणूस डोळे असूनही अंधारात पडलेला दिवा पाहतो, तसा मी आतापर्यंत भ्रमित होतो. आपण मला ज्ञानदान केले!"_*  

*६. आधुनिक संदर्भातील महत्त्व:**  

• - *विज्ञानाशी साधर्म्य:* बुद्धांचे *चैतन्याचे कारणवाद* आधुनिक न्यूरोसायन्सशी जुळते (इंद्रिय-मस्तिष्क-संवेदना).  
• - *ध्यानाचे मनोवैज्ञानिक फायदे:* समाधीच्या अवस्था *मानसिक आरोग्यासाठी** उपयुक्त (उदा., mindfulness-based therapy).  
• - *तत्त्वज्ञानाची सार्थकता:* "आत्मा" च्या ऐवजी *प्रक्रियेवर (process)* भर हा बौद्ध तत्त्वज्ञानाचा क्रांतिकारी दृष्टिकोन.  "आत्मा" च्या ऐवजी **प्रतीत्यसमुत्पाद (अवलंबित उद्भव)** ची संकल्पना महत्त्वाची. 
• - हे सुत्त **बौद्ध तत्त्वज्ञान आणि ध्यानपद्धती** यांचा पाया आहे.  
• - आधुनिक विज्ञानाशी सुसंगत असलेला *चैतन्याचा कार्यकारण-सिद्धांत* यात स्पष्ट केला आहे.  

*निष्कर्ष:* 

१. पोट्टपाद सुत्त हे बौद्ध धम्मातील **अनात्मवाद, ध्यान, आणि यथार्थज्ञान** यांचे उत्कृष्ट विश्लेषण आहे. बुद्धांची ही शिकवण अजूनही आध्यात्मिक शोधातील भ्रांती दूर करते.  

२. पोट्टपाद सुत्त हे *बौद्ध धम्माचे मूलभूत तत्त्वज्ञान* समजून घेण्यासाठी एक उत्कृष्ट ग्रंथ आहे. यातील शिकवणी *वास्तवाचे यथार्थ दर्शन* घडवते आणि *भ्रममुक्त जीवनाचा मार्ग* दाखवते.  

३. *"यथाभूत ज्ञान दृष्टी" (यथाभूतं ञाणदस्सनं)* हाच मोक्षाचा मार्ग आहे.*

४. *"सब्बे धम्मा अनत्ता" (सर्व घटना अनात्म आहेत)* – हेच या सुत्ताचे सार आहे.*

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼

*_लेखन : महेश कांबळे_*

*संदर्भ*:

१. दीघ निकाय, सिलक्खन्दवग्गपाळी, किमिलवग्ग 

*_दिनांक : ०७/०६/२०२५_*

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼