पालि भाषा व्याकरणाचे तीन मुख्य संप्रदाय ( संक्षिप्त )

 *_पालि भाषा व्याकरणाचे तीन मुख्य संप्रदाय ( संक्षिप्त )_*

*१. कच्चायन व्याकरण :-* 

कच्चायन व्याकरण हे पालि वाङ्मयातील सर्वात प्राचीन व्याकरण आहे. याचेच दुसरे नाव कच्चायन गन्ध ( कच्चायन ग्रंथ ) सुद्धा आहे. या व्याकरणाच्या रचनाकाराचे व बुद्धांचे प्रधान शिष्य महाकच्चान  / महाकच्चायन ( महाकात्यायन ) यांच्याशी कोणताही संबंध नाही. या व्याकरणाच्या रचियेत्या संबंधी अनेक विद्वानांची अनेक मते आहेत. या व्याकरणात ६७५ सूत्र आहेत. १८ व्या शतकात अत्तरगाम बण्डार नावाच्या भिक्खुने कच्चायन व्याकरणावर एक ग्रंथ लिहिला ज्याचे नाव 'सद्दमाला' आहे. हा एक महत्त्वपूर्ण व्याकरण ग्रंथ आहे. 

*२. मोग्गलान व्याकरण :-* कच्चायन व्याकरणासमान मोग्गलान व्याकरणावर सुद्धा आधारभूत / सहाय्यक वाङ्मयाची रचना झाली आहे. ह्या व्याकरणाला बर्मा आणि श्रीलंका देशात खूप महत्व व आदर आहे. भिक्खु जगदीश काश्यप यांच्या मते मोग्गलान व्याकरण हे तिन्ही व्याकरणात पूर्णता आणि गंभीरता यात श्रेष्ठ आहे. मोग्गलान व्याकरणात ८१७ सूत्र आहेत तसेच हे सहा भागात विभक्त आहेत. 

मोग्गलान व्याकरणाचेच दुसरे नाव 'मागध सद्दलक्खणं' अथवा 'संक्षिप्त सद्दलक्खणं' सुद्धा आहे. 

मोग्गलान व्याकरण समजण्यासाठी जगदीश काश्यप कृत पालि महाव्याकरण हा ग्रंथ आजचा सर्वात फायदेशीर ग्रंथ आहे. 

*३. सद्दनिती :-* 

पालि व्याकरणाचा तिसरा संप्रदाय अथवा प्रकार हा 'सद्दनिती' आहे. 

याची रचना बर्मा येथे सन ११५४ मध्ये झाली असून याचे रचनाकार पगान चे निवासी 'भिक्खु अग्गवंस' होते ज्यांना अग्गपंडित तृतीय सुद्धा म्हटलं जात होत. अग्गवंस कृत सद्दनीती हे कच्चायन व्याकरणावरच आधारित आहे. या ग्रंथात सत्तावीस अध्याय आहेत. प्रथम  अठरा अध्याय महा सद्दनिती आणि बाकीचे नऊ अध्याय चूल सद्दनिती. पदमाला, धातुमाला आणि सुत्तमाला या तीन भागात संपूर्ण सद्दनिती व्याकरण विभक्त आहे. 

*अन्य पालि व्याकरण वाङ्मय :-* 

वरील तीन व्याकरणाचे प्रकार तीन वेगवेगळे तसे अनेक संप्रदाय उपयोगात परंतु काही व्याकरण असेही आहेत ज्याला कोणत्या संप्रदायात विभागू शकत नाही. 

*१. मुखमत्तसार :-* 

याचे रचयिता बर्माचे 'सागर' नामक भिक्खु आहेत. 

*२. वच्चवासक :-* 

याचे रचयिता बर्माचे धम्मदस्सि नामक भिक्खु आहेत. 

*३. गन्धट्ठि :-* 

याचे रचयिता बर्माचे 'मंगल' नामक भिक्खु आहेत. 

*४. गन्धाभरण  :-* 

याची रचना इ. १४३६ मध्ये भिक्खु अरियवंस यांच्याद्वारे केली गेली. 

*५. विभत्यत्थप्पकरण :-* याची रचना बर्माचे राजे क्यच्वा यांची कन्या हिने इ सन १४८१ मध्ये केली. 

*६. संवण्णनानयदीपनी :-* 

याची रचना जम्बुधज यांच्याद्वारे इ. १६५१ मध्ये केली गेली. 

*७. सद्दवुत्ति ( सद्दवुत्तिपकासकं ) :-* 

याचे रचयिता बर्माचे भिक्खु सधम्मपाल यांनी इसवी सन १६५३ मध्ये केली. 

*८. कारकपुप्फमंजरी :-* 

याचे रचयिता श्रीलंकेचे भिक्खु अत्तरगाम बण्डार आहेत. लंकेचे राजे कीर्ती श्री राजसिंह यांच्या शासनकाळात ( १७४७ - ८० ) हा ग्रंथ लिहिला गेला. 

*९. सुधिरमुखमण्डन :-* याची रचना 'पालि समास' वर आहे. याचे लेखक अत्तरगाम बण्डार हेच आहेत. 

*१०. नयलक्खणविभावनी :-* 

याचे रचयिता बर्माचे भिक्खु विचित्ताचार असून याची रचना इसवी सन 18 व्या शतकातील आहे. 

*११. याशिवाय सद्दसंखेप, निरुत्तिदिपनी, सद्दकारीका, सम्बन्धमालिनी, सद्दवतार आणि नाममाला असे इतर पालि व्याकरण देखील आहेत.* 

*_संदर्भ :- पालि साहित्य का इतिहास, डॉ. भरतसिंह उपाध्याय_*

- अरविंद भंडारे 

पालि रिसर्च इन्स्टिट्यूट मुंबई

04/08/2019