*_बौध्द धम्मीय चिन्हे_*

☘️🌿☘️🌿☘️🌿☘️🌿☘️🌿☘️

 *_बौध्द धम्मीय चिन्हे_*

☘️🌿☘️🌿☘️🌿☘️🌿☘️🌿☘️

_भगवान बुद्धांच्या पदस्पर्शाने पावन व पुनीत झालेल्या विविध ऐतिहासिक धम्म स्थळांचा अभ्यास करीत असताना बौद्ध धम्मातील विविध चिन्हे व प्रतीकांचा अभ्यास करणे तेवढेच महत्त्वाचे आहे. भगवान बुद्धांच्या महापरिनिर्वाणानंतर बौद्ध संस्कृतीमध्ये विविध चिन्हे व प्रतिकांची निर्मिती झाली. सम्राट अशोकांनी बौद्ध धम्माचा स्वीकार केल्यानंतर धम्म प्रचार व प्रसारा सोबत या चिन्हांचा व प्रतीकांचा पण प्रचार झाला. या चिन्ह व प्रतिकांच्या माध्यमातून  बौद्ध धम्म व तत्वज्ञान वा भगवान बुद्धांच्या जीवनातील एखादा प्रसंग प्रदर्शित केला जात असे. तथागत बुध्द यांच्या महापरिनिर्वाणानंतर निर्माण झालेल्या बौध्द संस्कृतीमध्ये बौध्द धम्मीयांनी तथागत बुध्द यांच्याऐवजी त्यांच्या जीवनाशी संबंधी प्रतीक चिन्हांची निर्मिती केली आणि त्या प्रतिकांनी शिल्पकलेमध्ये अंकन केले. बुद्धांच्या महापरिनिर्वाणानंतर बुद्ध तत्त्वज्ञान विविध चिन्हाद्वारे अंकित करण्यात आले. धम्माचा प्रसार करण्यासाठी या चिन्हांची खूप मदत झाली. जेथे-जेथे ही धम्माची रूपके आढळून आली तेथे तेथे बुद्धिझम बहरला होता, हे ध्यानी ठेवावे. _

*_बौध्द धम्मीय चिन्हे_*

१- ह्त्ती :- सिध्दार्थ गौतमाचा जन्म

२- कमळ :- सिध्दार्थ गौतमाचा जन्म

३- घोडा :- सिध्दार्थाचे महाभिनिष्क्रमण (गृहत्याग)

४- बोधिवृक्ष :- सिध्दार्थाचे गौतमांना बुध्दत्व प्राप्ती

५- धम्मचक्र :- धम्मचक्रवर्तन

६- स्तूप :- तथागत बुध्द यांचे महापरिनिर्वाण

७ - चैत्य :- तथागत बुध्द यांचे महापरिनिर्वाण

८- त्रिरत्न :- तथागत बुध्द, धम्म व संघ यांचे प्रतीक

९ - बैल :- शक्ती, अहिंसेचे प्रतीक

१० सिंह :- तथागत बुध्द, शाक्यवंश, चतुदिर्शेला सिंहनाद अर्थात संपूर्ण जगभर बौध्द धम्माचा प्रचार-प्रसार,

            _बौद्ध संस्कृतीची अनेक चिन्हे-रूपके आज इतर धर्मात काल्पनिक पौराणिक कथेच्या आड व धार्मिक व्यवहारात सामावून गेली आहेत आणि त्यांचा अभ्यास करायला जावे तर शेवटी सगळी बौद्ध संस्कृतीच ठासून भरलेली दिसून येते. बौद्ध संस्कृतीमधील प्रतीक चिन्हांमधील हत्ती, स्तूप, त्रिरत्न, कमळ, चैत्यगृह, बोधिवृक्ष, बुध्दपदचिन्ह, सिंह, विहार, नंदीपाद असे दहा प्रतीकांचे अंकन उत्खननामध्ये आढळून आले. सातवाहन सम्राटांच्या राजवटीपर्यंत तथागत बुध्द यांची प्रतिमाचे अंकन केल्या जात नव्हती. सातवाहनकाळात तथागत बुध्द यांच्याऐवजी बौध्द संस्कृतीने निर्माण केलेले प्रतीक चिन्हे उत्खननात प्राप्त झालेली आहेत. इ.स. पूर्व चौथ्या शतकापासून बुद्ध तत्वज्ञान चिन्हांच्या स्वरूपात दर्शविण्याची कला निर्माण झाली. आणि मग बोधिवृक्ष, धम्मचक्र, बुद्धपदकमल आणि त्रिरत्न या चिन्हांद्वारे हीनयान पंथाचा धम्मप्रसार होऊ लागला. त्यानंतर इ.स. पहिल्या शतकापासून मानवी आकृतीत बुद्धांना साकारणे सुरू झाले. महायान पंथाची मथुरा आणि गांधार कलासंस्कृती ही त्याची उत्कृष्ट उदाहरणे आहेत. अनेक धार्मिक कार्यक्रमात ही चिन्हे रेखाटली जाऊ लागली. कोरली जाऊ लागली. घडविली जाऊ लागली. कमलपुष्प, धम्मचक्र ही जशी बौद्ध संस्कृतीची महत्त्वाची रूपके आहेत तसेच बुद्ध, धम्म आणि संघ यांचे प्रतीक म्हणून त्रिरत्न चिन्ह ही महत्वाचे आहे._ 

☘️🌿☘️🌿☘️🌿☘️🌿☘️🌿☘️

*_महेश कांबळे_*

*१३/०३/२०२२*

☘️🌿☘️🌿☘️🌿☘️🌿☘️🌿☘️