कान्हेरीतील निलकंठ लोकेश्वर

 #कान्हेरीतील_निलकंठ_लोकेश्वर 

कान्हेरीतील लेणी क्र. 41 ही भारतातील एकमेव अकरा मुख ( एकदसमुख ) असलेल्या अवलोकितेश्वर बोधिसत्वाच्या शिल्पासाठी प्रसिद्ध आहे परंतु या लेणीत आणखी एक अप्रकाशित शिल्प आज लेणीतील दगडावर वातावरणाचा परिणाम होऊन नष्ट होण्याच्या मार्गावर आहे. लेखाच्या लेखकाचा या शिल्पाबाबत असा कयास आहे की हे शिल्प अवलोकितेश्वर बोधिसत्वाच्या 108 रुपांपैकी / प्रकारांपैकी एक असून त्याला निलकंठ लोकेश्वर असे संबोधतात. निलकंठ लोकेश्वराचे हे शिल्प लेणी क्र. 41 मध्ये अनेक ठिकाणी पाहायला मिळते. 

या लेणीतील हे शिल्प पहिल्यांदा जेव्हा लेखकाच्या दृष्टोत्पत्तीस आले तेव्हा ते सम्यक सम्बुद्धांच्या शिल्पाहून वेगळे असल्याचे जाणवले. शिल्प समाधी अवस्थेत जरी असले तरी त्याच्या डोक्यावरील केस हे खांद्यापर्यंत कुरळे असे रूळलेले होते त्यावरून नक्कीच हे सम्यक सम्बुद्धांचे शिल्प नाही हे निश्चित होत होते. 

हल्लीच सारनाथ येथे धम्मयात्रेत तेथील प्राचीन वस्तूसंग्रहालय पाहत असताना एक शिल्प दृष्टीस पडले ज्याचे शीर हुबेहूब कान्हेरीतील शिल्पासारखे होते. त्याला तिथे निलकंठ अवलोकितेश्वर संबोधले गेले आहे. म्हणून या निलकंठ लोकेश्वरासंबधी आणखी जाणून घेण्याची इच्छा निर्माण झाली. 

#निलकंठ_लोकेश्वर_ओळखण्याचे_चिन्ह - 

1. निलकंठ लोकेश्वराचे केस खांद्यापर्यंत कुरळे असतात. 

2. निलकंठ लोकेश्वराला एक चेहरा दोन हात असून समाधी अवस्थेत दोन्ही हातात रत्नांनी भरलेले पात्र असते. 

3. ते पात्र काही शिल्पात छातीपर्यंत असते, काही शिल्पात समाधी अवस्थेत दोन्ही हातात असतं तर निलकंठ लोकेश्वराचे हिंदुकरण झाल्यानंतरच्या शिल्पात ते एकाच उजव्या हातात विषाचा प्याला म्हणून दाखविला जातो. 

4. निलकंठ लोकेश्वर कमळामध्ये आसनस्थ असतो. 

5. निलकंठ लोकेश्वराचे शिल्प हे वज्रयानी प्रभाव असलेल्या लेणीत आढळते. 

#कान्हेरीतील छायाचित्रात दाखविलेले शिल्प निलकंठ लोकेश्वराचे असल्याबद्दलचे लेखकाचे मत. 

1. आज शिल्पाची पडझड होऊन बरीच दुरावस्था जरी झाली असली तरी हे शिल्प लेणी क्र. 41 मध्ये आहे जिथे वज्रयान आपल्याला बहरलेला दिसतो. 

2. लेणी क्र. 41 अवलोकितेश्वर व वज्रयानातील देवता यांच्या शिल्पांसाठी प्रसिद्ध होती / आहे. 

3. असेच हुबेहूब शिल्प सारनाथ येथे आहे. 

4. कान्हेरीतील शिल्प आज अस्पष्ट जरी असले तरी वज्रयानी वाङ्मयांत उल्लेखल्याप्रमाणे या शिल्पात खांद्यापर्यंतचे कुरळे केस, कमळात आसनस्थ व समाधी अवस्था स्पष्ट दिसते. फक्त पडझड झाल्यामुळे हातातील पात्र स्पष्ट दिसत नाही. 

- अरविंद भंडारे 

अध्यक्ष 

पालि रिसर्च इन्स्टिट्यूट मुंबई

24/01/2020

( सदर छोटेखानी लेखातील संशोधन हे लेखकाचे स्वतचे मत आहे. आपणाकडे अधिक व योग्य माहिती उपलब्ध असल्यास दुरुस्ती व सूचना सुचवू शकता )