उपोसथ व्रत

*बुद्धं सरणं गच्छामि, धम्मं सरणं गच्छामि, संघं सरणं गच्छामि*.

प्रत्येक पौर्णिमा खरे तर सर्वांनी एकत्र येऊन सामुदायीक पद्धतीने साजरी करायला हवी. या दिवशी आपणा सर्व भगवान बुध्दांच्या अनुयायांनी न विसरता उपोसथ ग्रहण करायचे आहे. समजा काही कारणास्तव सामुहीक पद्धतीने नियोजन झाले नाही तरी प्रत्येकाने आप आपल्या वैयक्तिक पातळी वर उपोसथ ग्रहण करायचे आहे.

🌞 *उपोसथ व्रत* 

*"भगवान बुध्द म्हणतात"*

_जे मी उपदेशिलेल्या धम्मानुसार उपोसथ व्रताचे पालन करतात, म्हणजे अष्टशीलाचे पालन करतात त्यांनाच उपासक आणि उपासिका म्हणतात ."_

🌞 *अष्टशील (उपोसथ )*

🔅१) प्राणी हिंसा करण्यापासून विरत राहणे. 

🔅 २) न दिलेली वस्तु घेण्यापासून विरत राहणे. 

🔅 ३) ब्रह्मचर्याचा भंग करण्यापासून विरत राहणे. 

🔅 ४) खोटे बोलण्यापासून विरत राहणे. 

🔅 ५) दारु, मद्य मादक पदार्थाचे सेवन करण्यापासून विरत राहणे. 

🔅 ६) विकाली म्हणजे मध्यानानंतर भोजन करण्यापासून विरत राहणे. 

🔅 ७) नाच, गाणे, वाद्य, अश्लिल दृश्य, हार व सुगंधी द्रव्य व अलंकार यापासून विरत राहणे. 

🔅 ८) उच्च प्रतीचे व विलासयुक्त शय्या आसनापासून विरत राहणे. 

          सामान्यत: बौध्द उपासक आणि उपासीकांना आपल्या जीवनात पंचशीलांचे पालन करावे लागते. त्याशिवाय उपोसथ व्रत धारण करणाऱ्यांना आणखी तिन शीलांचे पालन करणे अपेक्षित आहे. 

🌸 *हे तिन शील म्हणजे* 🌸 

🔹 *१. विकाल भोजना वेरमणी सिक्खापदं समादियामी।*

अर्थ - अवेळी भोजन करणार नाही, असे व्रत मी स्वीकारतो. 

🔹 *२. नच्च-गीत-वादित-विसुक-दस्सना वेरमणी, सिक्खापदं समादियामी।*

अर्थ - नृत्य-गायन-संगीत आणि तमास-दर्शन करणार नाही, असे व्रत मी स्वीकारतो. 

🔹 *३. माला-गंध-विलेपन धारण, मंडन-विभूसत्थाना वेरमणी सिक्खापदं समादियामी।*

अर्थ - हारतुरे, अत्तरे, सुगंधी द्रव्ये, उटणे, किंवा अलंकार धारण करणार नाही, असे व्रत मी स्वीकारतो. 

                  अशाप्रकारे पाच शील आणि हे तिन शील मिळून *अष्टशील* होतात. यालाच *आर्य अष्टांग उपोसथ किंवा आर्य-उपोसथ* म्हटले जाते. 

                एकवेळ गृहस्थांना रोजच्या जीवनात पंचशीलाचे पालन करता येईल, पण अष्टशीलाचे पालन करणे कठीण आहे. म्हणून अष्टशीलाचे पालन करण्याचे व्रत महिन्यातील चार दिवस म्हणजे पौर्णिमा, चतुर्थी, अष्टमी, अमावस्या ह्या दिवसी करण्याची मुभा गृहस्थांना दिली आहे. म्हणजे चंद्र-मास कालगणनेच्या आधारावर शुक्ल पक्षातील अष्टमी, पौर्णिमा, कृष्णपक्षातील अष्टमी आणि कृष्णपक्षातील चतुर्दशी हे चार दिवस उपोसथ व्रतासाठी मानले जातात. 

               ह्या दिवशी बौध्द उपासक आणि उपासीकांनी अष्टशील ग्रहण करून पालन करावे लागते. हा दिवस उपोसथ व्रतासाठी पवित्र असतो. उपोसथ व्रत ही भगवान बुद्धांनी गृहस्थांना दिलेली शिकवण आहे. उपोसथ व्रत ग्रहण करून आचरणात आणणे आणि आपल्या जीवनाचा भाग बनविणे तितकेच कठीण आहे. परंतु आपल्या जीवनातील विकारांना दूर ठेवण्यासाठी शील-समाधी-प्रज्ञा आणि विपश्यना साधनेचा सतत अभ्यास करून असं जीवन जगणे तसं कठीण नाही. अशावेळेस उपोसथ व्रताचं आचरण करणे सहज सुलभ होऊन जातं. त्यामुळे ह्या व्रताचं पावित्र जपता येते. 

            गृहत्याग करणारे भिख्खू-भिख्खूनिंना अनुक्रमे २२७ व ३११ विनयाचं पालन करावे लागते. परंतु तथागतांनी गृहस्थांच्या व्यवहारीक समस्या लक्षात घेता, त्यांच्यासाठी केवळ आठ विनय सांगितले आहेत. म्हणजेच आठवड्यातून एकदा आर्य अष्टांग उपोसथाचे पालन करून अहर्त किंवा निर्वाण पदाचा मार्ग अनुसरता येते. 

🌸 *उपोसथाचे आचरण करण्यासाठी पुढील गोष्टीचे भान ठेवणे आवश्यक आहे.*

🔅१. सकाळी सूर्योदयापूर्वी झोपेतून उठणे, 

🔅 २. वंदना घेणे, 

🔅 ३. ध्यान-साधना (विपश्यना) करणे, 

🔅 ४. प्रसन्न मुद्रेने विहारात जाणे, 

🔅 ५. तेथे भिख्खू-भिख्खूनी असतील तर त्यांचेकडून जर नसतील तर स्वता:च आर्य अष्टांग उपोसथ शील ग्रहण करणे, 

🔅 ६. त्यापूर्वी आठवडाभरातील कायिक-वाचिक-मानसिक आचरणाचे स्मरण करणे, 

🔅 ७. शील-सदाचार पालन करतांना सजग राहून सुध्दा काहीना काही शील भंग होणे शक्य आहे. म्हणून भिक्खूंची क्षमायाचना करणे किंवा स्वता: बुध्द, धम्म आणि संघ ह्या तिन रत्नाचे स्मरण करून क्षमायाचना करणे. क्षमायाचना केल्याने मन कोमल आणि नम्र बनते. 

🔅 ८. आर्य अष्टांग उपोसथ म्हणजे काय, ते का करावे, त्यामुळे फायदा काय, त्याचे पावित्र का जपावे, अशा गोष्टी समजून घेणे आवश्यक आहे. 

🔅 ९. संध्याकाळी घरी जातांना किंवा दुसऱ्या दिवशी सकाळी उठतांना आपल्या कायिक-वाचिक-मानसिक आचरणाचे स्मरण करून आपल्याकडून काही शीलभंग तर झाला नाही ना याची तपासणी करणे, जर काही दोष आढळला तर पश्चाताप न करता (कारण पश्चातापाने दु:ख वाढते) धम्माच्या आधारावर स्वीकार करणे व धम्माचारणच्या प्रती कटिबध्द आणि दृढनिश्चय राहून मन शांत आणि प्रसन्न करणे. 

🔅 १०. मैत्री भावनेचा अभ्यास करणे, 

🔅 ११. भिक्खुंना धम्मदान करणे. इत्यादी गोष्टी महत्वाचे आहे. 

                   भगवान बुद्धांनी अनेक प्रसंगात उपासक तथा भिक्खुंना आर्य-उपोसथाबाबत उपदेश दिला आहे. उपोसथ व्रताने आपले जीवन विकार मुक्त होते, चित्त निर्मळ होते, मंगलमय व सुखी बनते. उपोसथ व्रताच्यादिवशी दिवसातून एकदा दुपारी १२ वाजेपर्यत भोजन करावे लागत असल्याने सकाळी घरून येतांना उपासक आपापल्या घरून भोजन आणू शकतात. तेव्हा सारेजण बुद्धविहाराच्या मंगलमय वातावरणाच्या सानिध्यात सहभोजनाचा आनंद घेऊ शकतात. हाही एक फायदा आहे. 

             *बौध्द धम्मात उपोसथव्रत पालनासाठीच्या प्रत्येक महीन्याची शुध्द अष्टमी, वद्य अष्टमी व चांदण्यारात्रीच्या पंधरवड्यातील अष्टमी म्हणजे शुध्द अष्टमी व अंधाऱ्या रात्रीच्या पंधरवड्यातील अष्टमी म्हणजे वद्य अष्टमी तसेच अमावस्येच्या अगोदरचा दिवस म्हणजे वैद्य चौदस आणि पोर्णिमा या महिन्यातील चार दिवशी उपासक - उपासिका विहार असेल तर विहारात जाऊन, विहार नसेल तर आपल्या घरीच उपोसथ व्रताच्या दिवशी सकाळीच उठून स्नानादी आटोपून अष्टशीलाचे ग्रहण करावे म्हणजे अगोदर विहारात किंवा घरी बुध्दाच्या मुर्तीसमोर मेणबत्ती व अगरबत्ती श्रध्दायुक्त होऊन लावावी. नंतर उकडू बसून त्रिवार सरणागमन म्हणजे :-*

 _" नमो तस्स भगवतो अरहतो सम्मासम्बुध्दस्स ।"_

तीन वेळा म्हणावे . 

नंतर त्रिशरण म्हणावे, म्हणजे 

*_बुध्दं सरणं गच्छामि। धम्मं सरणं गच्छामि । संघं सरणं गच्छामि ।_*

दुतियम्पि व ततियम्पि म्हणून तीन वेळा म्हणावी.

                 नंतर अष्टशील म्हणावे आणि दिवसभर व रात्रभर त्या आठ नियमाचे मन:पूर्वक पालन करावे. त्या दिवशी बाराच्या अगोदर जेवण करावे. 

        नंतर उद्या म्हणजे दुसऱ्या दिवशी सकाळी त्रिशरण पंचशील ग्रहण करुनच जेवावयास बसावे. मग पून्हा आठ दिवसांनी उपोसथ व्रतास धारण करावे आणि त्याचे मन:पूर्वक पालन करावे. जे गृहस्थ आणि गृहिणी अशा त-हेने महिन्यातून चार दिवस जसे सांगितले आहे त्या दिवशी उपोसथ व्रताचे धारण करुन पालन करतो, जे धम्माच अनुसरण करत असतात, त्या गृहस्थ आणि गृहिणीलाच उपासक आणि उपासिका म्हणतात. *१४ ऑक्टोबर १९५६ या धम्म दिक्षेच्या दिवशी स्वत: बाबासाहेबांनी उपोसथ व्रत ग्रहण केले होते ही गोष्ट बाबसाहेबांची धम्मावर किती श्रद्धा होती हे दर्शवते.*

https://mikamblemahesh.blogspot.com/2021/11/blog-post_18.html

🌸🌿🌸🌿🌸🌿🌸🌿🌸🌿🌸🌿🌸