बुद्धांचे सहा विशेष प्रकारचे ज्ञान

 ☘️🌿☘️🌿☘️🌿☘️🌿☘️🌿☘️

 *_बुद्धांचे सहा विशेष प्रकारचे ज्ञान_*

☘️🌿☘️🌿☘️🌿☘️🌿☘️🌿☘️

           _*पटिसम्भिदामग्गात* उल्लेख आहे की, बुद्धांना सहा विशेष प्रकारचे ज्ञान होते. या प्रकारचे ज्ञान त्यांचे आग्रश्रावक सारिपुत्त व मोग्गलान यांना देखील नव्हते. *केवळ संबोधि व्यक्तींचेच ते वैशिष्ट्य आहे.* या विशेष ज्ञानामुळे भगवान बुद्ध अनंत सत्त्वांचे कल्याण करू शकले._

           *_पहिले विशेष ज्ञान  आशय -अनुशय ज्ञान_* _सुप्त शक्तींचे ज्ञान. व्यक्तीच्या मनातील सुप्त बरे, वाईट बुद्ध परिपूर्ण रीतीने जाणत. व्यक्तीच्या मनातील सात अनुशय कोणत्या प्रकारचे, स्तराचे आहेत हे त्यांना कळत असे. कोणत्या व्यक्तीत कामानुशय जास्त प्रमाणात असेल तर भगवान तसे जाणून शरीराच्या अशुद्धतेबद्दल उपदेश देऊन त्या व्यक्तीच्या मनातील सुप्त प्रज्ञा जागृत करीत आणि कामानुशयाच्या काळ्याकुट्ट ढगांमुळे अस्पष्ट असलेली प्रज्ञा स्पष्ट करीत असत. तृष्णा आणि आसक्ती यांचे मळ दूर झाल्यावर त्यांच्यात प्रज्ञेचा स्वच्छ प्रकाश पाडणारी दोन उदाहरणे पुढीलप्रमाणे - युवराज नंद आपल्या पत्नीवर, जनपद कल्याणीवर अत्यंत अनुरक्त झाला. तसेच रुपगर्विता खेमा_

       _कोण्या एकाचे व्यक्तिमत्त्व क्रोध आणि द्वेषाने भरलेले असेल तर भगवान असा उपदेश करीत की, ती व्यक्ती क्रोधमुक्त आणि द्वेषमुक्त होत असे. गर्व आणि दंभ बाळगणाऱ्या व्यक्तीला शून्यता आणि अहंकार रहितता यावर उपदेश देऊन त्यांना धम्मजीवनात आरूढ होण्याकरिता एखाद्या रेल्वेगाडी प्रमाणे व्यक्तीचे मन मुक्तीच्या गंतव्य स्टेशनकडे धाव घेई, या विषयी पंचवर्गीय भिक्खुंचे उदाहरण घेता येईल._

              *_दुसरे विशिष्ट ज्ञान - माणसांच्या मनातील प्रवृत्तींचे  - इंद्रिय परोपरियत्ती ज्ञान -_* _श्रद्धा, स्मृती, विरिय, समाधि, प्रज्ञा इत्यादींचे वेगवेगळे स्तर बुद्ध जाणत आणि समोरच्या व्यक्तीमध्ये ते किती प्रमाणात आहेत त्यानुसार त्यांना धम्मदेसना देत असत._

         *_तीसरे विशिष्ट ज्ञान - महाकरुणा समापत्ती ज्ञान-_* _पहाटेस दोन तास आणि दुपारी दोन तास भगवान सर्व प्राण्यांविषयी असीम, अनंत, अमर्याद करुणा पसरवीत. सूर्य आपल्या अनंत रश्मी सर्व प्राण्यांवर वर्षवितो त्याप्रमाणे भगवान बुद्ध आपली करुणा पसरवित. आज कोणास धम्मदेसना देऊन कल्याण करावयाचे, कोणास सदाचाराच्या मार्गावर आरूढ करायचे हे आपल्या प्रज्ञा चक्षुने पाहायचे._

          *_चौथे विशिष्ट ज्ञान - यमक प्रातिहारिय ज्ञान -_* _दुहेरी आश्चर्याचे ज्ञान. या विशिष्ट ज्ञानाचा प्रयोग भगवान बुद्धाने तीनदा केल्याचे ज्ञात आहे. गर्विष्ठ, घमेंडखोर व्यक्तीमध्ये धम्माविषयी आस्था जागावी म्हणून हा प्रयोग केला होता._

          *_पाचवे विशिष्ट ज्ञान -  सब्बञ्ञुता ज्ञान -_* _सर्वज्ञता. भगवान बुद्धाचे समकालिन भगवान महावीर आणि इतर काही धर्मगुरू सर्वज्ञ असल्याचा दावा करीत. बुद्धाची सर्वज्ञतेची व्याख्या अशी - *कोणत्याही वेळी, कोणत्याही स्थळी, कोणत्याही दिशेला वस्तूवर चित्त केंद्रित करण्याची आणि त्या वस्तूबद्दल संपूर्ण ज्ञान मिळविण्याची मनाची योग्यता होय.*_

         _*भगवान महावीर यांची व्याख्या - एकाच वेळी पाहाणे, ऐकणे आणि सदासर्वदा सगळीकडे जे काही घडते ते जाणणे*_

         _भगवान बुद्ध म्हणतात, अशी योग्यता कोणालाही प्राप्त होणे शक्य नाही. भगवान बुद्ध कोणत्याही वेळी जगातील कोणत्याही वस्तूला आपल्या ज्ञानाच्या कक्षेत आणून त्याबद्दल संपूर्ण जाणू शकत. *या ज्ञानाला 'सामंत चक्षु' असेही म्हणतात*_

             _*सहावे विशिष्ट ज्ञान - अनावरण ज्ञान -*_ _स्पष्ट ज्ञान. अस्तित्वात येणारे आणि अस्तित्वात नसलेल्याचे ज्ञान आवृत्त सत्य आणि अनावृत्त सत्य याचे विना अडथळा संपूर्ण ज्ञान._

_आपल्या पंचेचाळीस वर्षांच्या प्रदीर्घ चारिकेत बुद्धाने आपल्या मनाची समता, शांतता कधीच ढळू दिली नाही. अगदी शेवटच्या क्षणी सुद्धा. आपल्या अनुयायांचा उत्साह, प्रसन्नता वाढवीत राहिले. अध्यात्म्याच्या उच्चतम अवस्था त्यांनी प्राप्त कराव्यात याकरिता ते सतत प्रयत्नशील राहिले. जगभरातील प्रसिद्ध विचारवंत आणि विद्वानांनी बुद्धाच्या अंतर्दूष्टीची मुक्त कंठाने प्रशंसा केली आहे. *एच. जी. वेल्स, बर्नट्राड रसेल, अल्बर्ट आईन स्टाईन, अनातोली फ्रॅंड इत्यादींनी बुद्धांच्या अंतरंगात करणाऱ्या प्रज्ञेची आणि असीम करुणेची मुक्त कंठाने स्तुती केली आहे.*_

☘️🌿☘️🌿☘️🌿☘️🌿☘️🌿☘️

_*संदर्भ : बौद्ध पौर्णिमा*_

_*संकलन : महेश कांबळे*_

*०२/१०/२०२१*

https://mikamblemahesh.blogspot.com/?m=1

☘️🌿☘️🌿☘️🌿☘️🌿☘️🌿☘️