🌹 *बुद्ध धम्मातील विशिष्ट भिक्खु-भिक्षुनी-उपासक-उपासिका* 🌹

              *महाप्रजापती गौतमी*

          देवदह नावाच्या गावात कोलीय वंशातील पिता अंजना व आई सुलक्षणा यांना दोन अत्यंत रूपवती कन्या होत्या, महामाया व महाप्रजापती. त्यांची लग्ने कपिलवस्तूच्या शुद्धोदन राजाशी लावण्यात आली. ज्येष्ठ महामायापासून सिद्धार्थाचा जन्म झाला. द्वितीय प्रजापातीपासून नंद नावाचा पुत्र झाला. गौतम वंशीय वधू झाल्यामुळे तिला 'महाप्रजापती गौतमी' असे संबोधू लागले.
     महाप्रजापतीची आपल्या बहिणीवर फारच श्रद्धा होती. सिद्धार्थाच्या जन्मानंतर केवळ सातच दिवसात महामायाचे निधन झाले. तेव्हा सिद्धार्थाचे लालनपालन महाप्रजापतीने मोठ्या प्रेमाने केले. तिच्या ममतामयी मातृप्रेमाणे सिद्धार्थाने दया, दान, कार्यकुशलता इ. अनेक गुणांनी ओतप्रोत होऊन विद्याभ्यास केला. सिद्धार्थाच्या सर्वच कामांत उत्साहित राहणाऱ्या महाप्रजापतीला त्याच्या गृहत्यागामुळे अतिशय दुःख झाले. तथापि सून यशोधरा हिला झालेले दुःख कमी करावयाचा ती आटोकाट प्रयत्न करीत असे.
     भगवंतांच्या कल्याणकारी उपदेशाचा तिच्या मनावर अतिशय खोलवर परिणाम झाला. तीलादेखील परिव्रजा देण्यात यावी अशी तिने भगवंतास विनंती केली. एकदा भगवान बुद्ध वैशाली येथे वास्तव्य करीत असतांना पाचशे शाक्य कुमारिकांना व यशोधरेला सोबत घेऊन महाप्रजापतीने पायीच वैशालीपर्यंत यात्रा केली. तिचे पाय सुजून गेले होते. तिने भिक्षुनी संघाच्या स्थापनेकरिता भगवंतांस कळकळीची विनंती केली. तरीदेखील भगवंतांनी तिची विनंती मान्य केली नाही.
    तेव्हा आयु. आनंदांनी भगवंतांना विचारले, 'आपल्या पवित्र धम्मात स्त्रियांच्या कल्याणासाठी सोया नाही काय?' त्यावर *भगवंतांनी स्पष्ट केले, 'श्रोतापत्ती, सकृदागामी फळ, अनागामी फल आणि अर्हतपद प्राप्त करून घेण्यास स्त्रिया सक्षम आहेत, परंतु स्त्रियांच्या भिक्षुनी होण्याबद्दल व्यावहारिक अडचणी आहेत.'*  तथापी महाप्रजापतीने वारंवार केलेल्या अनुनयामुळे व स्त्रियांची धम्माविषयीची निष्ठा पाहून स्त्रियांना भिक्षुनी होण्यास स्वीकृती दिली. स्त्री जातिकरिता तो अत्यंत गौरवशाली दिवस होता. त्या दिवशी पाचशे कुमारिकांना काषाय वस्त्रे परिधान करून भिक्षुनी संघाची स्थापना केली. महाप्रजापती गौतमी संघप्रमुख होती.
  *महाप्रजापतीने एकाग्रचित्ताद्वारे आणि अलौकिक ज्ञानसाधनेद्वारे अर्हतपद प्राप्त केले.* थेरिगाथेमध्ये तिची अपूर्व भक्तीने ओतप्रोत उदाहरणे विद्यमान आहेत. येणेप्रमाणे स्त्रियांना पुरुषांच्या समकक्ष पोचविण्याचे जे महत्कार्य  महाप्रजापती गौतमाने केले त्यामुळे तिचे नाव अजरामर झालेले आहे. चिरप्रव्रजित भिक्षुनी श्राविकांमध्ये महाप्रजापती गौतमी पहिली आहे.
 
*संकलन -*  *महेश कांबळे*