गोव्यातील बौध्द संस्कृती

 *गोव्यातील बौध्द संस्कृती* 

गोव्यामध्ये बौध्दधम्माचा प्रवेश बुध्दकाळातच झाला होता. मौर्य काळात हा भाग प्राचीन अपरान्तच्या सुनापरान्त या भूभागात मोडत होता. या विभागात सोपाऱ्याच्या पुर्णा ( पालित पुण्ण )  भिक्खूव्दारेच बौध्द धम्माची मशाल पेटवली गेली. त्यामुळेच गोव्यात नेरूल जवळील एका *गावाचे नाव पूर्णा* आहे असे म्हटले जाते.

मौर्यानंतर त्यांचे क्षत्रप असलेले सातवाहन राजे यांनी स्वतंत्र राज्य केले. गोवा ही त्यांच्या साम्राज्यात मोडत होता. सातवाहनांनी त्यांचे नाविक बळ वाढविले तसेच रोमन साम्राज्याबरोबर समुद्रमार्गे होणारा आपला व्यापारही वाढवला. तेव्हापासूनच गोव्याशी ग्रीकांचा संपर्क येऊ लागला. सातवाहनांच्या पतनानंतर भोजांनी गोव्यावर आपले अधिपत्य स्थापित केले. त्यांच्याकाळात समुद्रमार्गे होणारा व्यापार मंदावला व काही ग्रीक व्यापारी दरम्यानच्या काळात गोव्यातच स्थायिक झाले व बुध्दधम्माचे अनुयायी बनले. 

*हिरगुत्ती*( उत्तर कानडा ) येथे सापडलेल्या इसवी सन ६ व्या शतकातील ताम्रपटांवरून गोव्याचा भोज असन्तिकवर्मन याने बौध्द विहारांना देणगी दिल्याच्या नोंदी आहेत. 

सेंट झेवियर कॉलेजचे प्राचार्य डॉ. फादर हेरास यांनी *कोळवले येथील मुशीरा वड्डो* येथे उत्खनन केले असता त्यांना चौथ्या शतकातील बुध्दाची मुर्ती सापडली. ती आता सेंट झेवियर कॉलेज, मुंबई येथे ठेवली आहे. 

दुसरी फक्त शिर्ष असलेली ब्रान्झ धातूची मुर्ती *पणजी येथील म्हामई कामत* यांच्या घरात आढळली. ती आता गोवा राज्यातील संग्रहालयात सुरक्षित आहे. 

तिसरी मुर्ती *रिवोना* येथे सापडली. सदर मुर्ती ही शिर्षहिन अवस्थेतील भूमिस्पर्श मुद्रा आहे. 

*रिवोना* येथे एक बुध्द लेणी सुध्दा सापडली आहे. ज्यामध्ये बुध्द आणि बोधिसत्वांच्या मुर्ती पहावयास मिळतात. 

*बिचोलीम जवळील लामगांव* येथे दोन लेणी सापडल्या असून गावाचे नाव लामगांव हे सुध्दा तिबेटी बौध्द गुरू लामावरून पडले आहे असा अंदाज आहे. 

येथील काही लेण्यांचे नंतर हिंदू शैव मंदिरात रूपांतर झाल्याचे दिसते.

*खांदेपर लेणी* हि पोंडा तालुक्यात खांदेपर नदीच्या काठी आहे. हि अकराव्या ते बाराव्या शतकातील लेणी असून ती डोंगराच्या कातळात खोदली नसून एकाच शिलेत जमिनीच्या वर आहे. हिचे स्थापत्यशास्त्र पाहता काही विद्वानांच्या मते ही एक बौध्द लेणी आहे. 

*अर्वीलम* येथे सुध्दा लेणी सापडल्या असून तेथील लोक पांडवलेणी असे संबोधतात. इसवी सन ५ ते ७ व्या शतकात कोरलेल्या या लेण्या गोव्यातील प्राचीन| बौध्द संस्कृती ची साक्ष देतात.  

आपण सर्वजण केव्हा न केव्हा गोव्याला जातोच. गोवा हे जागतिक पर्यटन स्थळ म्हणून प्रसिध्दी पावले आहे. परंतु पुढल्या वेळी जाताना ह्या बौध्दलेणींना भेट देण्याचे विसरू नका. ज्याने करून या बौध्द पर्यटन / उपासना स्थळांनाही चालना मिळेल व त्यांच्या सुरक्षा संवर्धन संदर्भात काही पावले उचलली जातील. 

संदर्भ ग्रंथ - 

2500 Years of Buddhism,पी. व्ही बापट. 

भारतातील बुध्दधम्माचा इतिहास, मा. श. मोरे. 

Internet. 

अरविंद भंडारे

- पालि रिसर्च इन्स्टिट्यूट