गुहा, गुंफा की लेणीं - काय म्हणायचे?

 गुहा, गुंफा की लेणीं - काय म्हणायचे?

आजकल काही इतिहास अभ्यासक आणि पुरातत्त्वीद "कोरलेल्या लेणीं"ना गुंफा म्हणायला सुरुवात केली आहे. मुळात गुंफा, लेणीं, कपारी किंवा इंग्रजीतील cavern म्हणजे काय?

कपारी किंवा घळ किंवा घळी या डोंगराच्या उतारावर नैसर्गिक रित्या तयार झालेली उभी खोलगट चीर जिच्यातून नंतर पावसाळ्यातील पाणी वाहून आणखीन खोल होते.

वातावरणामुळे डोंगरातील नैसर्गिक रित्या झालेली झीज आणि त्यामुळे डोंगरात झालेली गोलाकार किंवा लंबाकृती जागा यालाच "गुहा" म्हणतात. इंग्रजीत याला cavern असेही म्हणतात. ही अतिशय ओबडधोबड जागा असते आणि जंगलातील जनावरे ऊन, वारा आणि पाऊसापासून बचावासाठी त्याचा वापर करतात. अतिप्राचीन काळातील मानव देखील अशाच गुहेत राहायचा.

याच गुहेला "गुंफा" देखील म्हणतात. याचाच अर्थ गुहा किंवा गुंफा या नैसर्गिक वातावरणात तयार झालेल्या खोली सारखी जागा ज्याचा उपयोग केवळ आसरा म्हणून पूर्वीचा मनुष्य आणि जनावरे करीत. भ.बुद्धांच्या काळात आणि नंतरही अनेक बौद्ध भिक्खू यांचा उपयोग केवळ वर्षावासात करीत.

लेणीं हा शब्द लेणं या धातूपासून तयार होतो ज्याचा अर्थ "लयण" म्हणजेच "नटविणे" ज्याला इंग्रजीत to make decorative असा होतो. हा शब्दच मुळात "लेणीं" या शब्दापासून तयार झाला आहे. लयन, लावण्य हे शब्द लेणं, लेणीं पासून तयार झाले आहेत!

सम्राट अशोक यांनी भारतात सर्वात पहिल्यांदा डोंगर "कोरून" लेणीं बनविली आणि आजीविक संघाला दान दिली. पुढे या लेणींचा प्रसार झाला आणि भारतभर डोंगरात लेणीं कोरण्यास सुरुवात झाली. महाराष्ट्रात सर्वात जास्त लेणीं "कोरल्या" आहेत. भारतातील एकूण लेणींपैकी 85% बुद्ध लेणीं, 10 % हिंदू (काहींच्या मते ब्राह्मण) लेणीं तर 5 % जैन लेणीं आहेत.

या सर्व लेणीं स्थापत्य, शिल्पकला आणि शिलालेखाने "नटविल्या" म्हणजेच "बनविल्या" गेल्या आहेत. त्या "नैसर्गिक बनल्या" नाहीत! या लेणींना हिंदी मध्ये "गुफाएं" (गुंफा नाही) म्हटले गेले आहे.

एवढ्या सुंदर, अप्रतिम शिल्पकलेने नटलेल्या या लेणींना "गुंफा" म्हणणे हे त्या अनामिक कलाकारांचा अपमान नव्हे काय? की बौद्ध संस्कृतीने सर्वात आधी बनविलेल्या या अलौकिक अप्रतिम वास्तूंना गुंफा म्हणून हेटाळणी करायची? म्हणजे कैलास "लेणं" म्हणायचे पण अजंठा "गुंफा" म्हणायची? बुद्ध लेणींप्रति द्वेष, अज्ञान, पोटशूळ की सर्वच?

मित्रांनो, गुफा, गुंफा, कपारी आणि लेणीं यातील फरक समजून घ्या. डोंगरात कोरलेली एखादी बुद्ध लेणीं अथवा खोली असेल तर ती "लेणी"च असते. त्यातील कोरीव काम कमी जास्त असू शकेल मात्र छिन्नी हतोड्याने पिढ्यान पिढ्या काम करून, डोंगरात कोरलेल्या असीम सौंदर्याच्या या वास्तूंना, त्या अनामिक कलाकारांच्या कौशल्याला आणि या लेणीं दान देणाऱ्या त्या दात्यांना अपमानीत करण्यात येऊ नये....

बाकी, तथाकथित इतिहासचार्यांना, पुरातत्त्वविद यांनी लेणींना 'गुंफा' म्हणू द्यात...त्यांची री न ओढता, आपण या सुंदर कलाकृतींना, बौद्ध भिक्खुंना अतिशय श्रद्धेपूर्वक दान दिलेल्या या कोरीव वास्तूंना "लेणीं"च म्हणायची....चला, या "लेणींचा" यथोचित गौरव करू यात...

अतुल मुरलीधर भोसेकर

9545277410