पाली भाषेचे महत्व

*पालि* 

पालि भाषा शिकू इच्छिणाऱ्या किंवा शिकणाऱ्या विद्यार्थ्यांच्या मनात काही प्रश्न असतात. 

१. ही भाषा शिकून काय उपयोग ? 

२. ही भाषा शिकल्यानंतर मला नोकरी मिळेल काय अथवा उदरनिर्वाहाचे साधन मिळेल काय ? 

३. आजच्या युगातील तरूणाई अनेक देशांच्या भाषा शिकत असताना ही प्राचीन भाषा का शिकावी ? 

ह्या प्रश्नांना उत्तर म्हणून पुढील लेख प्रसिध्द करत आहे. 

पालि भाषेच्या विकासाची दालने 

- डॉ. मिना तालीम

माझा आजचा विषय "पालि भाषेच्या विकासाची दालने" हा आहे. २१ व्या शतकात पालि भाषेचे महत्व व अभ्यास कसा वृध्दिंगत होईल याचा आपण विचार करूया. गेली चार तपं मी पालि भाषा, बौध्द संस्कृती व प्राचीन भारतीय संस्कृती यांचा अभ्यास व संशोधन करीत आले आहे. हे करीत असताना सुरूवातीचा काळ खडतर होता.

माझ्या समकालीन संशोधकांनी पालि भाषेकडे संपूर्णत: दुर्लक्ष करून त्या भाषेच्या अनुवादावरच आपले बौध्द -कालिन संशोधन प्रस्थापित केले होते व त्यांना भारतात व भारताबाहेर बरीच मान्यता मिळाली होती. अशा संशोधकांना शह देण्याचे आव्हान मी स्वीकारले होते. पालि भाषेवर प्रेम व बुध्दावरील श्रध्दा या केवळ दोन गोष्टींमुळे मी माझा मार्ग एकटीच चालत राहीले. पालि भाषा संशोधनासाठी किती आवश्यक आहे हे पटवून देण्याचा प्रयत्न केला. आज माझे विद्यार्थी माझ्या मागोमाग येत आहेत याचा मला आनंद आहे. पालि भाषेचा काळ साधारणत: इ.स. पूर्व ५ वे शतक  ते इ.स. ५ वे शतक असा १० शतकाचा काळ आहे. या दहा शतकातील पालि वाड़्मय हे अत्यंत समृध्द व परिपूर्ण असे आहे. हे एक प्राचीन भारतीय इतिहासाचे खजिना - घर ( कोषागर ) आहे. या खजिना घराला बरीच दालने आहेत. प्रत्येक दालन हे प्रामाणिकपणे पडताळून पहाण्याचा प्रयत्न केलात तर तुमचे आयुष्य अपुरे पडावे इतकी माहीती त्यात तुम्हांला मिळणार आहे. 

प्रथम, त्यासाठी तुम्हांला पालि भाषेच्या कक्षा रूंदावल्या पाहिजेत. ह्या कक्षा व सीमा ओलांडताना तुमच्या नकळत दुसऱ्या विषयाच्या  प्रांगणात तुमचा प्रवेश होईल आणि हे लक्षात आल्यावर तुम्ही आनंदाने भारावून जाल. हा माझा अनुभव आहे. आता ही दालने कोणती व तिचा तुम्हांला, सद्यपरिस्थितीत कसा उपयोग करून घेता येईल, हे सांगण्याचा मी प्रयत्न करणार आहे. 

दालन नं १. Religion: बौध्द धम्माचा सखोल अभ्यास. 

याचे दोन विभाग पाडता येतील. १) श्रमणांसाठी धम्म व २) उपासकांसाठी धम्म. त्यांचे नियम ध्येये, उपासना इ. सर्व गोष्टींचा अभ्यास, ध्यान, समय व विपस्सना यांचा विचार. 

दालन नं २. Philosophy : बुध्दाचे तत्वज्ञान. 

त्या विषयक धोरण पालि भाषेतून अवगत करणे. पंचशील, अट्ठांगिक मग्ग, पटिच्चसमुप्पाद, दुख, अनत्त, अनिच्चता या वेगवेगळ्या तत्वज्ञानाधिष्ठीत प्रणालींचा अभ्यास. दुसरे अंग म्हणजे प्राचीन भारतीय तत्वज्ञानाचा बौध्द तत्वज्ञानावर झालेला परिणाम - या सर्वांचा विस्तृतपणे अभ्यास करणे. 

दालन नं ३. Literature : पालि वाड़्मय व पालि भाषा यांचा अभ्यास. 

तिपिटक, अट्ठकथा, वंस ग्रंथ, तीन संगिती बाह्य लिहिलेले पालि वाड़्मय नवाड़्ग सासन व त्याचे प्रकार सौंदर्य या सर्वांचा विचार - पालि वाड़्मयातील प्रत्येक ग्रंथाचे मूल्यमापन करणे. 

दालन नं ४. Grammer and Philosophy: पालि भाषेचे व्याकरण.

पालि भाषेचे व्याकरण हा एक वेगळाच विषय घेऊन अभ्यास करणे आवश्यक आहे. तसेच भाषाशास्त्र ( Philosophy ), त्याचा उगम, विकास व त्याचा चार पोटभाषांशी ( Dialects ) असलेसा संबंध पहाणेही जरूरीचे आहे. असा अभ्यास प्रा. मेहंदळे यांच्यानंतर कुठेही केलेला दिसत नाही. 

दालन नं ५: पालि भाषेतील वाड़्मयाचा मराठीत अनुवाद करणे. 

पालि भाषेतील वाड़्मयाचा  मराठीत अनुवाद करणे, ही काळाची गरज आहे. त्यासाठी पालि भाषेवर प्रभुत्व मिळविणे आवश्यक आहे. हे कार्य Pali Text Society, London च्या प्रमाणे एक मंडळ स्थापून निदान ४/५ विद्वानांनी एकत्र येऊन असा अभ्यास केला पाहिजे, व अनुवादित पुस्तके छापली पाहिजेत. 

दालन नं ६. History : इतिहास. 

प्राचीन भारतीय इतिहासाचे प्रतिबिंब पालि वाड़्मयात दिसून येते व त्यात येणारा इतिहास हा सत्यावर आधारलेला आहे. कारण तो बहुतांशी श्रमणानींच लिहिला असल्यामुळे त्यात कोठल्याही राजाचा व राजवंशाचा द्वेष वा लोभ नाही. 

दालन नं ७. Archeology : पुरातत्व वा प्राचीन वस्तूंचा अभ्यास. 

पुरातत्वाचा मोठा भाग हा बौध्दकालीनच आहे. प्राचीन भारतांतील सापडणाऱ्या लेण्या, विहार, स्तूप, चैत्य, अशोकाचे शिलालेख आदी सर्वांची नोंद या विषयांर्तगत येत असते. त्यामुळे पालि भाषेत लिहिले गेलेले भाष्य फार मोलाचे ठरते. 

दालन नं ८. Inscriptions and Iconography : शिलालेख, मूर्तीशास्त्र व नाणेशास्त्र. 

शिलालेख, मूर्तीशास्त्र व नाणेशास्त्र या तिन्ही  विषयांसाठी पालि वाड़्मयाचा फारच उपयोग होत असतो. अशोकाचे शिलालेख तर पालि भाषेच्या अत्यंत जवळचे आहेत. इतर शिलालेखांतील भाषा संस्कृत - पोटभाषा व पालि यावरच आधारीत आहेत. तसेच मूर्ती मग त्या दगडातून कोरलेल्या असोत वा धातू निर्मित असोत त्याचा अभ्यास करतानाही पालि भाषेची मदत लागते. नाणेशास्त्राचा अभ्यास करतानाही पालि भाषेची फार मदत होत असते. 

दालन नं ९. Fresco-paintings: भिंतीचित्रे. 

भिंतीचित्रे ही मुख्यत: अजंठा व बाग लेण्यांमध्ये सापडतात. ही सर्व चित्रे जातक कथा, महावग्ग व निकायांवरील घटनात्मक गोष्टींवर चित्रित केली गेली आहेत. त्यामुळे पालि भाषेच्या आधारे आपण त्यांचे अचूक निदान करू शकतो. आजच्या चित्रकारांनी सुध्दा खूप शिकावे असे त्या भरपूर आहेत. 

दालन नं १०. Architecture : स्थापत्य शिल्प कला. 

प्राचीन भारतातील ही कला सर्व देशभर पसरलेली आहे व ती कानाकोपऱ्यात पसरलेली आहे व ती बहुतांशी बौध्द स्थापत्य - शिल्पकला आहे. स्तूप, चैत्य व विहार याची योजना कशी करावी हे सुध्दा आपल्याला विनय पिटकांत आढळते. 

दालन नं ११. Sociology : समाजशास्त्र. 

प्राचीन भारतीय समाज कसा होता त्याची रचना कशी होती, त्यात राहाणारे लोक, त्यांच्या सामाजिक समस्या, जात, धर्म, स्त्रियांचे स्थान वगैरे अनेक गोष्टींचा उहापोह आपल्याला विशेष करून पाच विभांगामध्ये व त्याचा अभ्यास व्हायला हवा.

मी सर्व दालने आपल्यापुढे उघडी केली आहेत. अर्थात मी एक Academician म्हणून पालि भाषेच्या विकासाकडे पाहात आहे. कदाचित मी कुणाला फार महत्वकांक्षी आहे असे वाटत असेल. पण प्रयत्न केल्यास अवश्य होईल असे मला वाटते. असो! २१ व्या शतकात, तरूण पिढीसमोर नवनवी संकटे, प्रलोभने, आव्हान येत असतात. केवळ पालि भाषा ही नोकरी ( एका मर्यादेपर्यत ) देण्यास समर्थ नाही. It is not a job oriented subject. हे मान्य करावे लागेल. त्यामुळे या अकरा दालनांच्या सहाय्याने आर्थिक दृष्ट्याही काही मार्ग दिसू शकतील. असा माझा कयास आहे. म्हणूनच मी माझे विचार या तरूण मंडळींपुढे कळकळीने मांडले आहेत. त्याचा त्यांनी विचार करावा.

संदर्भ - पालि भाषेच्या सानिध्यात - स्मरणिका, तिसरे अखिल भारतीय पालि वाड़्मय अधिवेशनातील पेपर वाचन (२००९).