दीपतारा

*_दीपतारा_*

            “दीपतारेची” सुंदर आणि रेखीव शिल्प कान्हेरी लेणीच्या तिसर्‍या चैत्य गुहेमध्ये जी ओवरी आहे त्या ओवरीच्या डाव्या बाजूस गौतम बुद्धाची जी वरद मुद्रारूपात २५ फुट उंच मूर्ति आहे त्या मूर्तीच्या उजव्या बाजुस “दीपतारा” आपल्याला बघायला मिळते. जसे कान्हेरी लेणीमध्ये आपण जातो तसा प्राचीन बौद्ध धर्म प्रसारकेंद्र असलेल्या कान्हेरीच्या लेण्यांचा शिल्पपट आपल्या डोळ्यासमोर उलघडत असतो त्यातच “दीपतारा” हे शिल्प आपल्या डोळ्यांचे पारणे फेडते. या दीपतारेच्या शेजारी आपल्याला अवलोकितेश्वर देखील बघायला मिळतो. कान्हेरी लेणी मध्ये स्थानापन्न असेलेली ही सुंदर “दीपतारा” अत्यंत उत्कृष्ट रित्या कारागिराने कोरलेली आहे.

            *कान्हेरी लेणीमध्ये बौद्ध धर्मातील व्रज्ययान पंथ हा द्वितीय कपर्दकीच्या काळामध्ये आला हे त्याच्या कानहेरच्या शिलालेखांवरून आपलयाला समजते.* _त्याचा एक मुख्य पुरावा म्हणजेच ही “दीपतारा” असून “दीपतारा” ह्या देवतेला बौद्ध धर्माच्या वज्रयान पंथामध्ये एक महत्वाची देवी मानली जाते. वज्रयान पंथामध्ये “दीपतारा” या देवतेचे स्वतंत्र स्थान आहे. दीपतारा ही भक्तांची तारिणी असल्यामुळे दीपतारा या देवतेची भक्तांनी तिला वेगवेगळी रुपे आणि नावे दिलेली आढळतात. लेह – लडाख तिबेट या भागामध्ये वज्रयान पंथ मोठ्या प्रमाणात असल्यामुळे त्या भागात त्या भागातील “तारा” या देवतेची शिल्प बघण्यासारखी आहेत.

            _‘दीपतारा” या देवतेची अधिक माहिती घ्यायला गेले तर, ही देवता ‘वज्रतारा’ या देवतेच्या मंडल देवतांपैकी एक देवता असल्याची आपल्याळ आढळते. मंडल देवतांमध्ये चार दिशांची वेगवेगळी चार तारा रुपे सांगितलेली आहे. यामध्ये पूर्वेची ही पुष्पतारा, पश्चिमेची दीपतारा, दक्षिणेची धुपतारा, उत्तरेची गंधतारा अश्या चार रूपामध्ये तारा आपल्याला बघायला मिळतात. कान्हेरीची तारा ही “दीपतारा” असून हे शिल्प साधारणपणे ३ फुट उंच आहे. ‘दीपतारा’ ह्या शिल्पाच्या डाव्या हातात कमळ दाखवलेले असून उजव्या हातामध्ये दीपयष्टि आपल्याला बघावयास मिळते, तसेच कुरळया केसांच्या बटा या दीपतारेच्या मुगुटावर बांधलेल्या असून डोक्यावर चंद्रलेखा देखील कोरलेली आहे._

            ‘दीपतारा’ या देवतेचे रूप हे सौम्यरूप दाखवेलेल असून २५ उंच बुद्ध मूर्तीजवळ उभी असल्यामुळे दीपतारेची नजर बुद्ध मूर्तीच्या पायांजवळ दाखवलेली आपल्याला बघायला मिळते. या मूर्तिवरचे अलंकार अगदी थोडेसे बघायल मिळतात. हातामध्ये काकणे घातलेली आहेत तर दोन्ही पायांमध्ये आपल्याला वाळा बघायला मिळतात, तसेच कमरेमध्ये मेखला, गळ्यामध्ये घातलेला गळेसर आणि मेखलेपर्यंत घातलेले तमलवस्त् अक्षरश: बघण्यासारखे आहे.

            *_दीपतारेच्या मस्तकावर जी चंद्रलेखा दाखवली आहे ती यासाठीच दाखवलेली आहे त्याचे कारण म्हणजे प्राचीन काळामध्ये व्यापार्‍यांना चंद्र तार्‍यांखेरीज दुसरे मार्गंदर्शक नव्हते, दीपतारेच्या मस्तकावरील चंद्रलेखा  सागरी व्यापार्‍यांना योग्य दिशा दर्शक होती,. कल्याण, चौल, नालासोपारा या प्राचीन बंदरांचा व्यापार फार मोठ्या प्रमाणात जगाशी होता आणि अरब आणि इटली या देशांशी व्यापार मोठ्या प्रमाणात चालत असे यासाठी आपला माल समुद्रातून व्यवस्थित नेता यावा म्हणून ‘दीपतारा’ या देवतेची पुजा भारतातील व्यापारी लोकांनी सुरू केली आणि त्याला पुढे मूर्त स्वरुप देण्यात आले._*