परित्त

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼

*_परित्त_*

https://mikamblemahesh.blogspot.com/2025/10/blog-post_29.html

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼

_*परित्तग्रंथ सिंहलद्वीप (श्रीलंका) आणि इतर बौद्ध देशांतील अतिशय सुप्रसिद्ध व लोकमान्य असा पालि ग्रंथ आहे असे म्हटल्यास अतिशयोक्ती होणार नाही.* म्हणूनच त्याला बौद्धांचे बायबल म्हणण्यास हरकत नाही. बौद्ध देशांमध्ये या लहानशा ग्रंथाला बहुजनसमाजात मानाचे स्थान प्राप्त झालेले आहे. या पुस्तकाची प्रत दरेक कुटुंबात आदरपूर्वक मोठ्या काळजीने पवित्र स्थानी ठेवलेली असते आणि *कुटुंबातील सभासद त्या पुस्तकातील मंगलसूत्र, रतनसूत्र व मेत्तसूत्रासारखी काही सूत्रे मुखोद्गत करून त्यांचे वारंवार पठन व मनन करतात* आणि भगवान बुद्ध, त्याने उपदेशिलेला धर्म व भिक्षुसंघ यांच्यावरील आपली श्रद्धा व्यक्त करून त्यांच्यावरील आपला विश्वास व त्यांच्याबद्दल आपल्या मनात असलेला आदर सुदृढ बनवितात. *कुटुंबातील मुलामुलींना सुद्धा ह्या सूत्रांचा चांगला परिचय असतो. कारण ते आपले आईवडील वा वयस्करांकडून किंवा धम्म शाळेतून ही सूत्रे शिकतात.*_

_ज्यावेळी बौद्ध भिक्षूंना उपासकाच्या निवासस्थानी घरगुती महत्त्वाच्या प्रसंगी म्हणजे, वाढदिवस, गृहप्रवेश, आजारपण, रोगराईच्या संकटाचा प्रतिकार करण्यासाठी आयोजित केलेला धार्मिक समारंभ इत्यादी प्रसंगी निमंत्रित केले जाते, त्यावेळी अशी एक प्रथा आहे की तीन लोकप्रिय सूत्रांचे मंगलसुत्त, रतनसुत्त आणि करणीयमेत्तसुत्त ह्यांचे पठन गायन केले जाते. शिवाय बौद्ध भिक्षु नेहमी परित्त ग्रंथातील महत्त्वाच्या सूत्राचे हमखास पठन करून उपासकांना त्यांनी तशी विनंती केल्यावर थोडासा धर्मोपदेश करतात.

*श्रीलंकेतील लोकांच्या घरगुती आणि सामाजिक जीवनात पिरित-समारंभ हा अर्थपूर्ण विधी आहे.* कोणताही उत्सव वा कार्यक्रम, धार्मिक असो वा सामाजिक, परित्ताचे संगायन झाल्याशिवाय त्याची सांगता होत नाही. अशा विशेष प्रसंगी, भिक्षूना परित्तसूत्रांचे निरूपण अल्प कालावधीसाठी नाही तर सबंध रात्रभर वा तीन किंवा सात दिवस कधी कधी अनेक सप्ताह करण्यासाठी निमंत्रित केले जाते. अशा प्रसंगी परित्तसंगायन करणाऱ्या भिक्षूंची व्यवस्था करण्यासाठी एक शामियाना (परित्तमण्डप) उभारला जातो. परित्तसंगायन सुरू होण्यापूर्वी समारंभाला हजर असलेल्या उपासकापैकी एक, भिक्षूंना औपचारिकरित्या परित्ताचा उद्देश कथन करणाऱ्या खालील तीन गाथा म्हणून निमंत्रित करतो-_

*_विपत्ति पटिबाहाय, सब्बसम्पत्ति सिद्धिया ।_*

*_सब्बदुक्खविनासाय, परित्तं ब्रूथ मंगलं ॥१॥_*

_(सर्व) विपत्तींचे निर्मूलन करण्यासाठी, सर्व प्रकारच्या संपत्तीच्या प्राप्तीसाठी, सर्व प्रकारच्या दुःखाचा नाश करण्यासाठी, (हे भन्ते) कृपया आपण कल्याणकारक परित्राण पाठ करावा._

*_विपत्तिः पटिबाहाय, सब्बसम्पत्ति सिद्धिया ।_* *_सब्बभयविनासाय, परित्तं ब्रूथ मंगलं ॥२॥_*

_(सर्व) विपत्तीचे निर्मूलन करण्यासाठी, सर्व प्रकारच्या संपत्तीच्या प्राप्तीसाठी, सर्व प्रकारच्या भयाचा उच्छेद करण्यासाठी, (हे भन्ते) कृपया आपण कल्याणकारक परित्राण पाठ करावा._

*_विपत्ति पटिबाहाय, सब्बसम्पत्ति सिद्धिया |_* *_सब्बरोगविनासाय, परित्तं ब्रूथ मंगलं ॥३॥_*

_(सर्व) विपत्तींचे निर्मूलन करण्यासाठी, सर्व प्रकारच्या संपत्तीच्या प्राप्तीसाठी, सर्व प्रकारच्या रोगांचा विनाश करण्यासाठी, (हे भन्ते) कृपया आपण कल्याणकारक परित्राण पाठ करावा._

_नंतर साधारणपणे बारा वा चौदा निमंत्रित भिक्षु, तीन लोकप्रिय सूत्रांचे पठन-गायन करतात. तद्नंतर भिक्षूंची एक जोडी राहिलेल्या सूत्रांच्या संगायनाला सुरुवात करतात. ते दोन तास चालते. दोन तासानंतर ते भिक्षु विश्रांतीसाठी निवृत्त होतात आणि दुसरे दोन भिक्षु ते पठनकार्य पुढे चालू ठेवतात. दोन भिक्षूंनी सतत पठन करायचे असते. अशा रीतीने ते पठन दुसऱ्या दिवशीच्या पहाटेपर्यंत चालू राहते._

_*ज्यावेळी संगापन चालू असते त्यावेळी भिक्षूंच्या समोर एका टेबलावर पाण्याने भरलेले भांडे ठेवलेले आढळते. ह्या टेबलावर एक पवित्र दोरा (पिरितनुल) ठेवलेला असतो. सर्व रात्रभर होणाऱ्या पिरित (परित्त) समारंभासाठी, बुद्धाचे पवित्र अवशेष असलेला करंडा (अस्थि-कलश) आणि ओला (एक प्रकारच्या) पानावर लिखित 'पिरित-पोत' वा 'रक्षणसूत्रांच्या ग्रंथाची (परित्ताची)' एक सुशोभित प्रत तेथे जमलेल्या श्रोत्यांच्या दर्शनासाठी सर्वांना सहज दिसू शकतील अशा रीतीने ह्या वस्तु मंडपात आणून ठेवल्या जातात. पवित्र अवशेष बुद्धाचे प्रतिनिधित्व दर्शवितो, पिरित पोत (परित्त ग्रंथ) धम्माचे प्रतिनिधित्व आणि परित्त संगायन करणारा भिक्षुसंघ आर्यसंघाचे म्हणजेच बुद्धांच्या अरहन्त-शिष्यांचे प्रतिनिधित्व करतात. अशा रीतीने परित्त

समारंभात श्रोतृ वृन्दाचा (उपासकांचा) बुद्ध धम्म संघ ह्या रत्नत्रयीशी प्रत्यक्ष संपर्क साधला जातो._*

_*संपूर्ण मंडपाच्या आतील बाजूला सभोवती दोरा बांधला जातो आणि त्याचे शेवटचे टोक करंड्याच्या सभोवती, पाण्याच्या भांड्याच्या गळ्याभोवती गुंडाळले जाते आणि ओलापानाच्या ग्रंथाच्या दोरीला बांधले जाते.*_

_*ज्यावेळी विशेष सूत्रांचे संगायन चालू असते त्यावेळी भिक्षु दोरा पकडून ठेवतात. पाण्यापासून पवित्र अवशेषापर्यंत-पिरित पोता (परित्तग्रंथा) पर्यंत-आणि अधिकृतरीत्या पठन करणाऱ्या भिक्षूपर्यंत (बुद्ध, धम्म, संघ त्रिरत्न ह्यांच्याशी) अतूट संबंध ठेवणे हा उद्देश असतो. त्रिरत्न आणि पाणी ह्यांना जोडलेला दोऱ्याचा गुंडाळा सैल सोडला जातो आणि तो (जमिनीवरील चटईवर) बसलेल्या श्रोत्यापर्यंत पाहोचविला जातो. संगायन चालू असेपर्यंत ते दोरा पकडून राहतात.*_

_*पहाटे ज्यावेळी संपूर्ण पाली परित्तग्रंथाचे संगायन संपते, त्यावेळी संगायनाने पवित्र झालेला दोरा अनेक तुकड्यात विभागला जातो आणि भाविकांना ते तुकडे वाटण्यात येतात. भाविकवर्ग आपल्या मनगटावर वा गळ्याभोवती तो तुकडा बांधतात. त्याच वेळी पवित्र केलेले पाणी सर्व लोकावर शिंपडले जाते, काही श्रोते तर थोडेसे पाणी पितात आणि आपल्या मस्तकावर देखील ते शिंपडतात. ज्या परित्ताचे संगायन झाले त्याच्या रक्षण शक्तीची चिन्हे म्हणून ह्या वस्तूंना मानण्यात येते. आशीर्वादासाठी मन वळविणारी ही सेवा आहे आणि तिचे मनोवैज्ञानिक परिणाम निश्चितपणे होत असतात.*_

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼

*_संकलन :– महेश कांबळे_*

*_दिनांक :– २९/१०/२०२५_*

*_संदर्भ :– परितं...बौद्धांचे रक्षणपाठ (बौद्धांचा प्रार्थनाग्रंथ)_*

*_चतुभाणवारपालि (चार भाणवारांचा पालि ग्रंथ)_*

*_सिंहल महा पिरित पोत (रक्षणपाठांचा महाग्रंथ )_*

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼

तो खटला

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼

*_।।तो खटला।।_*

-राजेश चन्द्रा-

https://mikamblemahesh.blogspot.com/2025/10/blog-post_24.html

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼

https://m.facebook.com/story.php?story_fbid=3689643504398779&id=100000594960974&mibextid=Nif5oz

_सन १८६४ मध्ये ब्रिटिश वसाहत श्रीलंकेत थोमस विलियम राईस डेव्हिड्स (T.W. Rhys Devids) यांची न्यायाधीश म्हणून नियुक्ती झाली. त्यांच्या कार्यकाळात, एके दिवशी न्यायालयात एक 'छोटीशी' घटना घडली जी छोटी असूनही खूप मोठी सिद्ध झाली._

_घडले असे की, न्यायाधीश टी. डब्ल्यू. राईस डेव्हिड्स यांच्यासमोर एका बुद्ध विहाराच्या जमिनीच्या वादाचे प्रकरण आले. पुराव्याच्या रूपात जे दस्तऐवज सादर करण्यात आले ते न्यायालयात उपस्थित असलेल्या कोणत्याही व्यक्तीला वाचता आले नाहीत. राईस डेव्हिड्स हे दस्तऐवज कोण वाचू शकतो याचा शोध घेऊ लागले. तेव्हा त्यांना कळले की *यात्रामुल्ले उन्नानसे नावाचे एक वयोवृद्ध बौद्ध भिक्खू* ही भाषा वाचू शकतात. त्यांच्याकडे पोहोचल्यावर राईस डेव्हिड्स यांना समजले की तो दस्तऐवज पाली भाषेतील प्राचीन लिपीत आहे. एकोणिसाव्या शतकाच्या मध्यापर्यंत श्रीलंकेतही पाली भाषा लुप्तप्राय झाली होती आणि सिंहली भाषा वापरात होती, तसेच ब्रिटिश वसाहत असल्यामुळे नवीन पिढीत इंग्रजी शिकण्याचे आकर्षण वाढले होते. *एन्सायक्लोपीडिया ऑफ बुद्धिज्ममध्ये आय. बी. हॉर्नर यांची नोंद आहे,* '...जे दस्तऐवज राईस डेव्हिड्स यांच्यासमोर सादर करण्यात आले होते, ते *'विनय पिटका'तील काही अनमोल वचन होते.* त्याचा अर्थ ऐकून राईस डेव्हिड्स यांच्या मनात ती अविदित भाषा शिकण्याचा प्रबळ विचार उत्पन्न झाला होता.'_

_ही ‘छोटीशी’ घटना पश्चिमेकडील बौद्ध धर्माच्या विस्तारात 'मैलाचा दगड' ठरली._

_राईस डेव्हिड्स यांनी वयोवृद्ध भिक्खू यात्रामुल्ले उन्नानसे यांना पाली भाषा शिकवण्याची विनंती केली. तेव्हा ते भिक्खू खूप आजारी आणि वृद्ध असले तरी, या तरुण जिज्ञासू इंग्रजाला पाली शिकवण्यासाठी ते राजी झाले. *राईस डेव्हिड्स यांनी पूर्ण लगन लावून पाली भाषा शिकली.* फुल हातात यावे आणि सुगंध दूर राहावा, असे कसे होऊ शकते! *पाली भाषा जर फुल असेल तर त्यात बुद्ध वचनांचा सुगंध आहे. पाली शिकण्याच्या निमित्ताने राईस डेव्हिड्स बुद्धांच्या धर्माच्या मंद सुगंधात न्हाऊन निघाले.*_

_त्यांनी पुढील उर्वरित जीवन पाली भाषा आणि बौद्ध धर्माच्या उत्थानात घालवले- *'दि एनशिएंट क्वायंस अँड मेजरमेंट ऑफ सीलोन (1877), मॅन्युअल ऑफ बुद्धिज्म (1878), जातक कथा (1880), बुद्धिस्ट-सुत्तास् (1881), विनय टेक्स्ट्स (1885), पाली-इंग्रजी शब्दकोश, अभिधम्मत्थ संग्रह (संपादन, 1884), दीघ निकायची अटुकथा ‘सुमंगल विलासिनी' (संपादन, 1886), बुद्धिज्म: इट्स हिस्ट्री अँड लिटरेचर (भाषण-संग्रह, 1896), बुद्धिस्ट इंडिया (भारताच्या बौद्ध तीर्थांच्या यात्रेवर आधारित ग्रंथ, 1903), दीघ निकाय: डायलॉग ऑफ दि बुद्धा (1921), मिलिंद पन्हो आणि क्वेस्चन्स ऑफ किंग मिलिंद इत्यादी विशाल ग्रंथसंपदेचे त्यांनी स्वतः सृजन, अनुवाद व संपादन केले. आणि जे सर्वात मोठे ऐतिहासिक कार्य त्यांनी केले, ज्या कारणामुळे राईस डेव्हिड्स कायमचे अमर झाले, ते म्हणजे सन 1881 मध्ये लंडनमध्ये त्यांनी 'पाली टेक्स्ट सोसायटी'ची स्थापना केली. गेल्या सुमारे सव्वाशे वर्षांत, या सोसायटीचे हे योगदान आहे की, जवळपास संपूर्ण 'त्रिपिटक' मूळ पालीतून इंग्रजी भाषेत अनुवादित झाले आहे. 'त्रिपिटक'च्या अनुवादात थायलंडच्या तत्कालीन महाराजांनी विशेष आर्थिक योगदान दिले होते. युरोपच्या इतर भाषांमध्ये अनुवाद अद्यापही सुरू आहे.*_

_*राईस डेव्हिड्स यांच्या या महान योगदानाला त्यांच्या पत्नी कॅरोलिन अगस्ता फोली यांचे एक विधान पूर्णता प्रदान करते- 'ते बौद्ध धर्माचे मॅक्समूलर आहेत.'*_

_राईस डेव्हिड्स यांच्या कोर्टात सादर झालेल्या अविदित भाषेतील त्या दस्तऐवजाच्या घटनेने पश्चिमेकडील बौद्ध जगात इतकी क्रांतिकारी भूमिका बजावली की *आज संपूर्ण युरोप खंडातील देशांच्या विद्यापीठांच्या अभ्यासक्रमात पाली भाषा आणि बौद्ध धर्म समाविष्ट झाले आहेत.*_

_पाली टेक्स्ट सोसायटीच्या संपर्कात आल्यानंतर जर्मन विद्वान मॅक्समूलर* यांनी त्यांच्या जीवनाचा बहुतेक काळ जर्मनीऐवजी इंग्लंडमध्ये घालवला. ते भारतीय विद्यांनी अतिशय प्रभावित झाले होते. *त्यांनी 'सेक्रेड बुक्स ऑफ ईस्ट सीरीज़' या ग्रंथमालेचे संपादन सुरू केले, ज्यात बौद्ध धर्मावर अनेक विशेषांक छापले गेले - या शृंखलेचे एकोणपन्नास खंड प्रकाशित झाले. नंतर त्यांनी बौद्ध धर्मासाठी वेगळी ग्रंथमाला सुरू केली- 'सेक्रेड बुक्स ऑफ दि बुद्धिस्ट सीरीज़' या नावाने - ज्यात प्रकाशित झालेल्या बौद्ध सामग्रीने संपूर्ण युरोपमध्ये खळबळ माजवली. ही त्यांच्या काळातील युरोपमधील विद्वानांमध्ये आणि बुद्धीजीवींमध्ये सर्वात लोकप्रिय ग्रंथ-शृंखला होती. या शृंखलांच्या माध्यमातून 'आगम सूत्र', 'अमिताभ सूत्र', 'सद्धर्मपुण्डरीक सूत्र' (लोटस सूत्रा) इत्यादी अनमोल बौद्ध ग्रंथ पाश्चात्य जगासमोर आले.*_

_पश्चिमी देशांमध्ये, ब्रिटनमध्ये, बुद्धांच्या धम्म-सत्तेच्या पदार्पणाची ही सुरुवात होती._

_पाली टेक्स्ट सोसायटी व्यतिरिक्त, यापूर्वी बौद्ध धर्म आणि भारतीय दर्शनात रुची असलेल्या ब्रिटिश प्रतिभेने काही अन्य संस्थांचीही स्थापना केली होती, ज्यांनी ब्रिटनमध्ये बौद्ध धर्माच्या पदार्पणात महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावली. *सर विलियम जोन्स (1746-94) यांनी स्थापन केलेली 'एशियाटिक सोसायटी ऑफ बेंगाल' आणि 'रॉयल एशियाटिक सोसायटी' यांनी भारत, नेपाळ, श्रीलंकेतून प्राप्त दुर्मिळ बौद्ध हस्तलिखितांचे संग्रह आणि संरक्षण केले. त्यांचे इंग्रजी भाषांतर केले. नेपाळमध्ये नियुक्त ब्रिटिश अधिकारी बी. एच. हॉगसन (B. H. Hodgson) यांनी हस्तलिखित संग्रहात विशेष श्रम घेतले.*_

_*भगवान बुद्धांच्या जीवन-दर्शनावर आधारित सर एडविन अर्नोल्ड यांची लांबलचक कविता, वास्तविक पाहता खंडकाव्य, 'द लाईट ऑफ एशिया'ने एकट्याने अनेक पाश्चात्यांना बुद्धांचे अनुयायी बनवले. या कवितेत एडविन अर्नोल्ड यांनी भगवान बुद्धांना संपूर्ण आशिया खंडाचा प्रकाश म्हटले आहे. या कवितेने अनेक संवेदनशील आणि विद्वानांना प्रभावित केले, ज्यात एलन बेनेट मॅक ग्रिगोर (1872-1923) यांना हा गौरव प्राप्त आहे की ते पश्चिमेकडील बौद्ध धर्माची भिक्खू-दीक्षा घेणारे पहिले व्यक्ती ठरले. ते त्यावेळी बर्मामध्ये नियुक्त होते. या कवितेने प्रभावित होऊन त्यांनी आपले संपूर्ण जीवन बुद्धांच्या चरणी दान केले आणि 1901 मध्ये बर्मामध्ये त्रिशरण-पंचशीलची दीक्षा घेऊन त्यांचे बौद्ध नामांतर 'आनंद मैत्रेय' असे झाले. भविष्यात भिक्खू आनंद मैत्रेय, सन 1907-08 मध्ये, बौद्ध भिक्खूंचा संपूर्ण एक चमू घेऊन बर्माहून इंग्लंडला गेले आणि तिथे 'बुद्धिस्ट सोसायटी ऑफ ग्रेट ब्रिटन अँड आयर्लंड'ची स्थापना केली. 'दि बुद्धिस्ट' (मासिक पत्रिका) चे प्रकाशन सुरू केले.*_

_भिक्खू आनंद मैत्रेय यांच्या समकालीन आणखी एका उत्साही इंग्रज *जे. एफ. मॅक' केन्नी यांनीही बौद्ध धर्मात भिक्खू-दीक्षा घेतली. त्यांचे दीक्षा नाव झाले- 'सीलाचार'. भिक्खू सीलाचार यांच्या दुकानावर 'दि बुद्धिस्ट' पत्रिका विकली जात असे.* या पत्रिकेने अनेक लोकांना बौद्ध धर्माकडे आकर्षित केले. यात *जपानी जेन विद्वान डॉ. डी.टी. सुझुकी आणि पाली टेक्स्ट सोसायटीचे संस्थापक राईस डेव्हिड्स यांसारखे ख्यातनाम विद्वान लोक लेख लिहीत असत.*_

_इंग्लंडमध्ये बौद्ध धर्माच्या सुरुवातीच्या वर्षांमध्ये थेरवादी परंपरेचा प्रभाव अधिक होता, कारण सुरुवातीला ब्रिटनमध्ये बौद्ध धर्माचे स्वरूप श्रीलंकेमार्गे पोहोचले. श्रीलंकेतील पाली ग्रंथ थेरवादावर आधारित आहेत. *विसाव्या शतकाच्या मध्यापासून बौद्ध धर्माच्या इतर परंपरांचाही ब्रिटनमध्ये प्रवेश झाला - महायान, वज्रयान, जेन इत्यादी.*_

_*सन 1934 मध्ये 'ब्रिटिश महाबोधी सोसायटी'च्या प्रयत्नांमुळे इंग्लंडमध्ये पहिल्यांदा बुद्ध जयंती साजरी करण्यात आली.* ही जयंती *लंडनमधील केक्सटन हॉल (Caxton Hall) येथे साजरी करण्यात आली, ज्यात ख्रिसमस हमफ्रीस, डॉ. बी. ई. फर्नेन्डो, चार्ल्स गॅलोव आणि एलन वाट यांसारख्या विद्वानांनी व्याख्याने दिली. दुसऱ्या महायुद्धानंतर चीन आणि भारतीय उपखंडातून सुमारे पन्नास हजार बौद्ध निर्वासित म्हणून ब्रिटनमध्ये दाखल झाले, ज्यात सर्व परंपरांचे बौद्ध होते. अशा प्रकारे इंग्लंडमध्ये बौद्ध धर्माच्या विविध परंपरांचा प्रवेश झाला.* हा आकस्मिक होता, याव्यतिरिक्त प्रायोजित रूपानेही अनेक परंपरांच्या बौद्ध-प्रचारकांनी इंग्लंडला आपले केंद्र बनवले._

_*एनी बीसेंट यांच्याद्वारे चालवली जाणारी थियोसोफिकल सोसायटी देखील बौद्ध प्रभावापासून अलिप्त राहिली नाही. सन 1924 मध्ये या सोसायटी अंतर्गत एका बुद्धिस्ट सेंटरची स्थापना झाली. सन 1926 मध्ये 'बुद्धिज्म इन इंग्लंड' नावाच्या लोकप्रिय मासिक पत्रिकेचे प्रकाशन याच सेंटरद्वारे सुरू झाले.*_

_*सन 1925 मध्ये श्रीलंकेतून बौद्ध-प्रचारकांचा संपूर्ण एक चमू अनागारिक भिक्खू धर्मपाल यांच्या नेतृत्वाखाली इंग्लंडला पोहोचला. त्यांनी तिथे 'ब्रिटिश महाबोधी सोसायटी'ची स्थापना केली.* या सोसायटीने इंग्लंडमध्ये बुद्धांच्या धम्म-सत्तेच्या प्रचार-प्रसारात खूप मोठे योगदान दिले._

_सन 1927 मध्ये अनागारिक भिक्खू धर्मपाल यांच्याच नेतृत्वाखाली आणखी एक भिक्खू-दल इंग्लंडला पोहोचले._

_*सन 1928 मध्ये चीनमधून एक बौद्ध भिक्खू ताई-सू (Tai-Hsu) इंग्लंडला पोहोचले. त्यांनी इंग्लंडमध्ये बौद्ध धर्माच्या स्थापनेत, प्रचार-प्रसारात उल्लेखनीय काम केले.*_

_तिबेटमध्ये साम्यवादी चीनच्या अतिक्रमणानंतर सध्याच्या दलाई लामांचे भारतात निर्वासित जीवन-निर्वाह देखील एकप्रकारे पश्चिमेकडील बौद्ध धर्माच्या प्रचारात सहायक ठरले आहे. *दलाई लामांच्या सततच्या विदेश यात्रांमुळे इंग्लंडमध्ये अनेक तिबेटी बौद्ध केंद्र स्थापित झाले आहेत. वर्ष 1989 मध्ये दलाई लामांना दिलेल्या नोबेल पुरस्काराद्वारे एका अर्थाने बौद्ध जगाच्या एका नायकाला मान्यता देण्यात आली आहे.* या घटनेने देखील पश्चिमी देशांमध्ये बौद्ध धर्माबद्दलची आवड जागृत केली आहे._

_*सन 1967 मध्ये इंग्रज भिक्खू भंते संघरक्षित यांनी इंग्लंडमध्ये स्थापित केलेली संस्था 'फ्रेंड्स ऑफ वेस्टर्न बुद्धिस्ट ऑर्डर'ने पश्चिमी देशांमध्ये बौद्ध धर्माच्या प्रचार-प्रसारात एक नवीन अध्याय जोडला आहे.*_

_*कदाचित संघरक्षित, मूळ नाव डेव्हिड फिलिप एडवर्ड लिंगवुड, हे पहिले असे ब्रिटिश आहेत ज्यांनी बौद्ध धर्माचा क्रमबद्ध, विधिवत अभ्यास केला आहे आणि बौद्ध धर्माच्या विविध साधना-पद्धतींचा व्यक्तिगतरीत्या अभ्यास व अनुभव घेतला आहे. त्यांनी बौद्ध धर्माचा व्यावहारिक अभ्यास आणि सघन ध्यान-साधना करत सुमारे वीस वर्षे भारतात घालवली. या प्रवासादरम्यान ते भारताचे संविधान-शिल्पकार डॉ. बी. आर. आंबेडकर यांच्या संपर्कात आले. 14 ऑक्टोबर, 1956 रोजी डॉ. आंबेडकरांनी सामूहिकरित्या नागपूरमध्ये दिलेल्या 'बौद्ध धर्म दीक्षा' कार्यक्रमाने भंते संघरक्षित यांना पूर्णपणे अचंबित केले. या कार्यक्रमातून त्यांना प्रेरणा मिळाली की बौद्ध धर्म केवळ व्यक्तिगत मुक्तीच नव्हे तर सामूहिक-सामाजिक रूपांतरण देखील करू शकतो. या सामूहिक दीक्षा कार्यक्रमातून प्रेरित होऊन भंते संघरक्षित यांनी 1967 मध्ये इंग्लंडमध्ये 'फ्रेंड्स ऑफ वेस्टर्न बुद्धिस्ट ऑर्डर' नावाच्या संस्थेची स्थापना केली, जिच्या सुमारे 50 देशांमध्ये शाखा आहेत. भारतात हीच संस्था 'त्रिलोक्य बौद्ध महासंघ सहायकगण' या नावाने, 1979 पासून काम करत आहे आणि खऱ्या अर्थाने संपूर्ण जगात सामूहिक-सामाजिक रूपांतरण घडवून आणत आहे.*_

_*दलाई लामांनंतर बौद्ध जगात आज दुसरे सर्वात सन्मानित नाव भंते संघरक्षित यांचेच आहे.* त्यांनी पश्चिमी देशांना आजच्या आवश्यकतांनुसार नवीन प्रकारचा भिक्खू-संघ दिला आहे. त्यांनी विपुल प्रमाणात साहित्य-सृजन देखील केले आहे. सुमारे पन्नास पुस्तके बौद्ध धर्मावर लिहिली आहेत. *‘ए सर्वे ऑफ बुद्धिज्म' आणि 'एट फोल्ड पाथ'- त्यांची ही पुस्तके बौद्ध जगाच्या विद्वानांमध्ये संदर्भ ग्रंथांप्रमाणे वापरली जातात.*_

_पृथ्वीच्या विविध भूखंडांमध्ये बुद्धांच्या धम्म-सत्तेच्या विस्ताराचा बारीक अभ्यास दर्शवतो की ती तीन टप्प्यांत स्थापित होते._

_पहिल्या टप्प्यात विद्वान आणि बुद्धीजीवी बौद्ध धर्माच्या दार्शनिक बाजूकडे आकर्षित होतात, बुद्ध आणि बौद्ध धर्म दार्शनिक-बौद्धिक चर्चेचा विषय बनतात. स्थानिक मान्यता आणि स्थापित दर्शनांसोबत त्याचा तुलनात्मक अभ्यास सुरू होतो._

_दुसऱ्या टप्प्यात सामान्य माणूस बौद्ध धर्माकडे आकर्षित होतो, पण त्यांना आकर्षित करण्यासाठी बाह्य प्रचारक प्रयत्न करतात._

_तिसऱ्या टप्प्यात स्थानिक लोक बौद्ध धर्मात दीक्षा घेतात, भिक्खू बनतात, मग ते आपल्या समाजात आपल्या भाषेत बौद्ध धर्माचा प्रचार सुरू करतात. तिसऱ्या टप्प्यात बौद्ध धर्म स्थानिक रूप धारण करू लागतो, तो विदेशी, आयात केलेला, धर्म राहत नाही._

_तिसऱ्या टप्प्यानंतर बौद्ध धर्माचा वास्तविक विकास सुरू होतो. इतिहासाचा अभ्यास दर्शवतो की या संपूर्ण प्रक्रियेत, कोणत्याही देशात, किमान पाचशे वर्षे लागतात._

_पश्चिमी देशांमध्ये आता बौद्ध धर्म तिसऱ्या टप्प्यात प्रवेश करत आहे. त्या देशांमध्ये आज लाखो बौद्ध भिक्खू तयार झाले आहेत. एकट्या इंग्लंडमध्ये या वेळी सुमारे सव्वा दोन लाख बौद्ध आहेत, ज्यात सुमारे 100 केंद्रे तिबेटी बौद्ध धर्माने प्रभावित आहेत, 90 थेरवादी केंद्रे आहेत आणि सुमारे 100 केंद्रे फ्रेंड्स ऑफ वेस्टर्न बुद्धिस्ट ऑर्डरची आहेत. (ही संस्था आता त्रिरत्न बौद्ध महासंघ या नावाने ओळखली जाते.)_

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼

*_मराठी अनुवाद व संकलन : महेश कांबळे_

*_दिनांक : २५/१०/२०२५_*

*_संदर्भ : बुद्ध का चक्रवर्ती साम्राज्य", पुस्तकातील एक अध्याय_*

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼

दीपावलीचा खरा अर्थ

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼

*_प्रकाशाचा उत्सव — दीपावलीचा खरा अर्थ_*

https://mikamblemahesh.blogspot.com/2025/10/blog-post_22.html

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼

_पर्व-उत्सवांची महानता कधीच विसरू नये… कारण *समाजात राहायचं असेल, तर एकत्र येऊन आनंदाने सण-उत्सव साजरे करणे हेच समाजजीवनाचे सौंदर्य आहे.*_

_*दीपावली — हा केवळ सण नव्हे, तर एक प्रतीक आहे. अमावस्येची काळोखी रात्र, जिथे अंधाराचे साम्राज्य असते… तेव्हा आपण लहान लहान दिवे लावतो, दीपमाळा उजळवतो. ही कृती जणू सांगते — “कितीही अंधार असला तरी, माणसाने प्रकाशाकडे चालत राहायचे, अंध:कारावर विजय मिळवायचा.”*_

_पण प्रश्न असा आहे — हा अंधार नेमका कोणता? गरीबी हा सर्वात मोठा अंधार आहे. ज्या समाजात जितके जास्त गरीब आहेत, तो समाज तितकाच अंध:कारमय असतो. ज्या देशात अधिक गरिबी आहे, तो देश तितकाच अंध:कारात बुडालेला असतो.

लक्ष्मी ही केवळ धनाची नव्हे, तर प्रकाशाची प्रतीक आहे. आपल्या साहित्यात सर्वत्र सांगितले आहे की वैभव आणि समृद्धी या समाजातील अंध:कार दूर करण्यासाठी असतात. परंतु जर हे वैभव काही मोजक्या लोकांपुरते मर्यादित राहिले, तर ती समृद्धी म्हणजे अन्याय… ती लक्ष्मीची अवमानना आहे. लक्ष्मीचा दरवाजा सर्वांसाठी खुला असावा — ती सर्वांच्या आयुष्यात प्रकाश आणणारी ठरावी._

_*श्रम, प्रामाणिकपणा आणि परिश्रमाने मिळवलेले धन — हेच खरे लक्ष्मीस्वरूप आहे. जे धन इतरांच्या कल्याणासाठी वापरले जाते, तेच शुभ असते. फक्त देवीची कृपा नव्हे, तर आपल्या पुण्यकर्मांचे फळ म्हणजेच खरी समृद्धी आहे. हा बौद्ध कर्मसिद्धांत आपल्याला नेहमी लक्षात ठेवावा.*_

_दान केल्याने धन कमी होत नाही, उलट वाढते. जो जितके वाटतो, त्याला तितके अधिक प्राप्त होते. हीच खरी समृद्धी आहे_

_इतिहासात एक उदाहरण आहे — *अनाथपिण्डिक* नावाच्या धनिकाचे. तो कोट्यधीश नव्हता, पण अत्यंत श्रीमंत व्यापारी होता. भारतभर आणि परदेशात त्याची व्यापारशाखा होती. तो जिथे जाई, तिथे भुकेल्यांना अन्न देण्यासाठी व्यवस्था ठेवत असे. याच पुण्यकर्मामुळे तो भगवान बुद्धांच्या संपर्कात आला. आणि बुद्धांनी त्याला ‘सुविसाख’ — म्हणजेच सर्वश्रेष्ठ दाता — ही उपाधी दिली.

दान हेच धनाची खरी शोभा आहे. अग्रवाल समाजालाही ‘अग्र’ ही उपाधी ह्याच दानशीलतेमुळे मिळाली._

_सातवाहन काळात एक स्त्री दगड फोडण्याचे काम करून जगत होती. ती अत्यंत गरीब होती, परंतु तिच्या प्रामाणिकपणा आणि धर्मपालनामुळे ती नंतर राणी झाली. इतिहास सांगतो — *कर्मानेच जीवनात प्रकाश येतो.*_

_म्हणूनच उपनिषदातील वचन — *“तमसो मा ज्योतिर्गमय”* — अंध:कारातून प्रकाशाकडे ने, हे आपण जीवनात उतरवायला हवे._

_दीपावली म्हणजे केवळ *बाहेरील दिवे नव्हेत*… तर आपल्या *मनातील दिवा,* आपल्या *चित्तातील प्रकाश,* आपल्या *अंतरंगातील जागृती* प्रज्वलित करणे हा तिचा खरा अर्थ आहे. ज्याने आपल्या चित्ताचा दिवा लावला, त्यानेच खरा प्रकाश मिळविला._

*_भगवान बुद्ध म्हणाले — लोक चार प्रकारचे असतात —_*

_(१) जे अंध:कारातून अंध:कारात जातात,_

_(२) जे प्रकाशातून अंध:कारात पडतात,_

_(३) जे अंध:कारातून प्रकाशाकडे वाटचाल करतात, आणि_

_(४) जे प्रकाशातच स्थिर राहतात._

_*जो मनुष्य आपल्या पूर्वकर्मांना शुद्ध करून, इतरांना दुःख न देता, स्वतः आणि समाज दोघांनाही उजळवतो — तोच खरा प्रकाशमान मनुष्य आहे.*_

_दीपावलीचा खरा संदेश हा आहे — *अंध:कारातून प्रकाशाकडे चला, आपल्या अंतरंगातील दिवा प्रज्वलित करा, धर्म, परिश्रम आणि करुणेच्या तेजाने समाज प्रकाशित करा.*_

_*फटाक्यांनी नव्हे, दान, सद्भाव आणि प्रज्ञेने दीपावली साजरी करा. यातच खरी ‘प्रकाश-पर्वा’ची शोभा आहे.

आणि शेवटी — “ज्याने आपल्या मनाचा दिवा पेटवला, त्यानेच जग प्रकाशमान केले.”*_

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼

*_लेखक : महेश कांबळे_*

*_दिनांक : २३/१०/२०२५_*

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼

अनोपमाथेरीगाथावण्णना

 ५.अनोपमाथेरीगाथावण्णना

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼

उच्चे कुलेतिआदिका अनोपमाय थेरिया गाथा।

६.५ अनुपमा, कोट्यधीश (सेठी) मज्‍झ यांची कन्या, साकेत.

Anopama, Daughter Of The Millionare(Setthi) Majjha Of Saketa

अयम्पि पुरिमबुद्धेसु कताधिकारा तत्थ तत्थ भवे विवट्टूपनिस्सयं कुसलं उपचिनन्ती अनुक्कमेन विमुत्तिपरिपाचनीये धम्मे परिब्रूहित्वा इमस्मिं बुद्धुप्पादे साकेतनगरे मज्झस्स नाम सेट्ठिनो धीता हुत्वा निब्बत्ति।

She, too, having made resolve under former Buddhas, and accumulating good karma(deeds) of age-enduring efficacy in many rebirths , perfecting the conditions tending to bring about enlightenment (vimutti, vimukti), was, in this Buddha-era, reborn at Saketa as the daughter of the millionaire(setthi), Majjha.

मागील बुद्धांच्या काळात संकल्प करून, अनेक जन्मांमधील शाश्वत परिणाम देणारी उत्तम कर्मे (पुण्यकर्मे) जमा करून, आणि विमुक्ती (मोक्ष) मिळवण्यास उपयुक्त स्थिती पूर्ण करत असताना, या बुद्धकाळात तिचा जन्म साकेत येथे कोट्यधीश (सेठी) मज्‍झ यांच्या घरी कन्या म्हणून झाला.

तस्सा रूपसम्पत्तिया अनोपमाति नामं अहोसि।

Because of her beauty she got the name 'Matchless' (Anopama).

तिच्या सौंदर्यामुळे तिला 'अनुपमा' (ज्याच्याशी कशाचीही तुलना नाही) हे नाव मिळाले.

तस्सा वयप्पत्तकाले बहू सेट्ठिपुत्ता राजमहामत्ता राजानो च पितु दूतं पाहेसुं – “अत्तनो धीतरं अनोपमं देहि, इदञ्चिदञ्च ते दस्सामा”ति।

When she grew up, many rich men's sons, Kings' ministers, and Princes, sent messengers to the father, saying: 'Give us your daughter Anopama, and we will give this, or that.'

ती मोठी झाल्यावर अनेक श्रीमंत व्यापाऱ्यांचे पुत्र, राजांचे मंत्री आणि राजपुत्रांनी वडिलांना निरोप पाठवला, "तुमची कन्या अनुपमा आम्हाला द्या, आणि आम्ही तुम्हाला हे किंवा ते देऊ."

सा तं सुत्वा उपनिस्सयसम्पन्नताय “घरावासेन मय्हं अत्थो नत्थी”ति सत्थु सन्तिकं गन्त्वा धम्मं सुत्वा ञाणस्स परिपाकं गतत्ता देसनानुसारेन विपस्सनं आरभित्वा तं उस्सुक्कापेन्ती मग्गपटिपाटिया ततियफले पतिट्ठासि।

Hearing of this, she–for that the promise of the highest was in her–thought: 'Profit to me in the life of the House there is none'; and searched for the Master(Buddha).

She heard him teach, and her intelligence maturing, the memory of that teaching, and the strenuous effort in insight meditation (Vipassana[1]) she made, established her in the Third State–that of No-return(Anagami, Arch-angel world bound[2]).

हे ऐकून, अनुपमाने—कारण तिच्यात उच्चावस्थेची (निर्वाणाची) इच्छा होती—विचार केला: 'गृहस्थाश्रमात माझ्यासाठी कोणताही फायदा नाही'; आणि तिने भगवान बुद्धांना शोधले.

तिने बुद्धांचे प्रवचन ऐकले आणि तिची बुद्धी परिपक्व झाली. त्या शिकवणीची आठवण आणि विपश्यना (अंतर्दृष्टी ध्यान) [1] मध्ये तिने केलेले कठोर प्रयत्न यांमुळे ती तिसऱ्या अवस्थेत—अनागामी (पुन्हा जन्म न घेणारी, आद्य-देवदूताच्या जगात जाणारी) [2]—स्थापित झाली.

सा सत्थारं पब्बज्जं याचित्वा सत्थुआणाय भिक्खुनुपस्सयं उपगन्त्वा भिक्खुनीनं सन्तिके पब्बजित्वा सत्तमे दिवसे अरहत्तं सच्छिकत्वा अत्तनो पटिपत्तिं पच्चवेक्खित्वा उदानवसेन –

Asking the Master(Buddha) for admission, she was by his order admitted among the Bhikkhunis. And on the seventh day from that time on, she realized Arahantship (enlightenment equal to Buddha). Looking back at that, she was elated & said:

बुद्धांकडे प्रवेशासाठी विनंती केल्यावर, त्यांच्या आदेशाने तिला भिक्खुणींच्या संघात प्रवेश मिळाला. आणि त्या दिवसापासून सातव्या दिवशी तिने अर्हतपद (बुद्धासमान ज्ञानप्राप्ती) साध्य केले. त्याकडे मागे वळून पाहून, ती आनंदित झाली आणि म्हणाली:

१५१.“उच्चे कुले अहं जाता, बहुवित्ते महद्धने।

वण्णरूपेन सम्पन्ना, धीता मज्झस्स अत्रजा॥

Daughter of millionaire(setthi) Majjha's famous house, 

Rich, beautiful and prosperous, I was born

To vast possessions and to lofty rank. (151)

मी कोट्यधीश (सेठी) मज्‍झ यांच्या प्रसिद्ध घराण्याची कन्या,

श्रीमंत, सुंदर आणि समृद्ध, माझा जन्म झाला

विशाल संपत्ती आणि उच्च पदावर. (१५१)

१५२.“पत्थिता राजपुत्तेहि, सेट्ठिपुत्तेहि गिज्झिता।

पितु मे पेसयी दूतं, देथ मय्हं अनोपमं॥

Nor lacked I suitors–many came and wooed; 

The sons of Kings and merchant princes came 

With costly gifts, all eager for my hand. 

And messengers were sent from many a land 

With promise to my father: 'Give to me (152)

मला मागणी घालणारे कमी नव्हते—अनेक जण आले आणि त्यांनी मागणी घातली;

राजांचे पुत्र आणि व्यापारी राजपुत्र आले

महागड्या भेटी घेऊन, सर्व माझ्या हातासाठी उत्सुक होते.

आणि अनेक देशांतून दूत पाठवले गेले

माझ्या वडिलांना वचन देऊन: 'मला द्या (१५२)

१५३.“यत्तकं तुलिता एसा, तुय्हं धीता अनोपमा।

ततो अट्ठगुणं दस्सं, हिरञ्ञं रतनानि च॥

Anopama, and look! whatever she weighs, 

Anopama your daughter, I will give 

Eightfold that weight in gold and gems of price'. (153)

अनुपमा, आणि पाहा! तिचे वजन जेवढे असेल,

तुमची कन्या अनुपमा, त्या वजनाच्या

आठ पट सोने आणि मौल्यवान रत्ने मी देईन.' (१५३)

१५४.“साहं दिस्वान सम्बुद्धं, लोकजेट्ठं अनुत्तरं।

तस्स पादानि वन्दित्वा, एकमन्तं उपाविसिं॥

But I had seen the Enlightened Buddha,

One Supreme of the World, Incomparable.

In lowliness I sat and worshipped at his feet. (154)

पण मी प्रबुद्ध बुद्ध,

जगातील अतुलनीय एकाला पाहिले होते.

नम्रपणे मी त्यांच्या चरणी बसून पूजा केली. (१५४)

१५५.“सो मे धम्ममदेसेसि, अनुकम्पाय गोतमो।

निसिन्ना आसने तस्मिं, फुसयिं ततियं फलं॥

He, Gotama , out of his pity

He taught me the Dhamma (path of eternal truth). 

And seated even there,

I attained the Third Goal (Anagami, Arch-angel world bound[2]),

And knew this world should see me never return (no more rebirth). (155)

त्यांनी, गौतमांनी, आपल्या दयेपोटी

मला धम्माचे (शाश्वत सत्याच्या मार्गाचे) शिक्षण दिले.

आणि तिथेच बसून,

मी तिसरे लक्ष्य (अनागामी, आद्य-देवदूताच्या जगात जाणारी) [2] प्राप्त केले,

आणि जाणले की हे जग मला पुन्हा कधीही परत येताना पाहणार नाही (पुनर्जन्म नाही). (१५५)

१५६.“ततो केसानि छेत्वान, पब्बजिं अनगारियं।

अज्ज मे सत्तमी रत्ति, यतो तण्हा विसेसिता”ति॥ –

Then shaving off my hair, 

I entered on the homeless ascetic ways of life. 

It is now the seventh night since all sense 

craving has dried up within me. (156)

मग माझे केस कापून टाकले,

मी गृहत्यागी तपस्वी जीवनात प्रवेश केला.

आणि आज सातवी रात्र आहे जेव्हा सर्व इंद्रिय

वासना माझ्यातून पूर्णपणे सुकून गेली आहे. (१५६)

[1] Vipassana : This refers to the foremost insight meditation called 'Vipassana' taught by Buddha in which attention is focussed on inner phenomenon (breath,body,emotions , sensations & mind) with detachment (samata/equanimity) leading to self-awakening & enlightenment. [2] Anagami - lit. non-returner , The state prior to nirvana , one who will be reborn in Brahmaloka (arch-angel world) and then from there one will achieve Nirvana.

[१] विपश्यना: याचा अर्थ बुद्धांनी शिकवलेले प्रमुख अंतर्दृष्टी ध्यान आहे, ज्यात अनासक्तीने (समता/संतुलन) आंतरिक घटनांवर (श्वास, शरीर, भावना, संवेदना आणि मन) लक्ष केंद्रित केले जाते, ज्यामुळे आत्म-जागृती आणि ज्ञानप्राप्ती होते.

[२] अनागामी: शब्दशः 'पुनः न येणारा', निर्वाणापूर्वीची अवस्था, जो ब्रह्मलोकात (आद्य-देवदूताच्या जगात) पुन्हा जन्म घेईल आणि नंतर तेथून निर्वाण प्राप्त करेल.

टीप: 'सेटठी' (Setthi) या पाली शब्दासाठी 'कोट्यधीश' हा शब्द वापरला आहे, कारण प्राचीन भारतातील हा शब्द 'श्रीमंत व्यापारी' किंवा 'बँकर' अशा अर्थासाठी वापरला जात असे. 'विमुक्ती (Vimukti)' साठी 'मोक्ष' आणि 'धम्म' (Dhamma) या शब्दांसाठी कंसात 'शाश्वत सत्याचा मार्ग' असे स्पष्टीकरण दिले आहे, जे मूळ बौद्ध संकल्पना स्पष्ट करते.

भगवान बुद्ध आणि त्यांची शिकवण

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼

*_!! भगवान बुद्ध आणि त्यांची शिकवण !!_*

https://mikamblemahesh.blogspot.com/2025/10/blog-post_16.html

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼

       भगवान बुद्धांच्या पौराणिक आणि अलौकिक व्याख्येच्या धुक्यामुळे नेहमीच त्यांचे खरे व्यक्तीत्व धूसर होत गेले आणि अशीच धूसर होत गेली त्यांची कल्याणकारी शिकवण. आपण असे घडू देऊ नये यातच सर्वांचे कल्याण सामावले आहे.

        *गौतम बुद्ध आपल्या देशातील एक ऐतिहासिक महापुरुष होऊन गेले. त्यांच्या तसेच त्यांच्या शिकवणीविषयी वास्तविकतेचा शोध घ्यायचा असेल तर इतर कोणाच्या कथनाचा आधार न घेता त्यांच्या स्वतःच्याच वाणीचा आधार घेणे उचित आहे. इतरांचे कथन खरेही असू शकते आणि आपल्या मान्यतांच्या रंगीत चष्यातून पाहिले गेले असेल तर चुकीचे आणि भ्रामकही असू शकते.* भगवान बुद्धांची मूळ वाणी आपल्या देशातून साधारणपणे दीड-दोन हजार वर्षांपासून विलुप्त झाली. परंतु सौभाग्याने शेजारच्या देशांमध्ये इथून जशी गेली, तशीच तिला तिथे आपल्या शुद्ध स्वरूपात जतन करून ठेवली गेली. इतक्या दीर्घ कालावधीनंतर ती भारतात पुन्हा परतली आहे.

       आपल्याला तिचा लाभ घेतला पाहिजे. भारताच्या या अनमोल ऐतिहासिक साहित्याचे वैज्ञानिक अध्ययन केल्यावर भगवान बुद्ध आणि त्यांच्या शिकवणीविषयी अनेक तथ्ये स्पष्टपणे उजागर होतात.

(१) बोधिसत्त्व सिद्धार्थ गौतम अनेक जन्मांच्या परिश्रम-पुरुषार्थाद्वारे पारमितांचा म्हणजे भवसागर पार करण्यासाठी आवश्यक धर्मगुणांचा परिपूर्ण संचय-संग्रह करून या अंतिम जन्मात सम्यकरूपाने संबुद्ध बनले म्हणजे स्वतः बुद्ध बनले. कोणाच्या कृपेमुळे असे झाले नाही.

(२) गौतम बुद्ध भगवान म्हटले गेले. आजच्या भारताच्या सामान्य भाषेत भगवान याचा अर्थ ईश्वर किंवा परमात्मा झाला आहे. परंतु २६ शताब्द्यांपूर्वीच्या भारताच्या जनभाषेत याचा अर्थ काही वेगळाच होता. बुद्ध-वाणी स्पष्टपणे म्हणते की

*_"भग्ग-रागो, भग्ग-दोसो, भग्ग-मोहो 'ति भगवा।"_*

       ज्याने आपली आसक्ती भग्न केली, द्वेष भग्न केला, मोह भग्न केला, तो भगवान आहे. या अवस्थेला प्राप्त करून कोणतीही व्यक्ती भगवान बनू शकते.

(३) भगवान बुद्ध कोणते दार्शनिक नव्हते. त्यांची कोणती दार्शनिक मान्यता नव्हती आणि त्यांनी कोणती दार्शनिक मान्यताही स्थापित केली नव्हती. जेव्हा कोणीतरी त्यांना विचारले की आपली दार्शनिक मान्यता काय आहे? तेव्हा ते म्हणाले,

*_"दिट्ठिगतन्ति खो वच्छ, अपनीतमेतं तथागतस्स"._*

       हे वत्स, तथागतांच्या दार्शनिक मान्यता दूर झाल्या आहेत. म्हणजे ते दार्शनिक मान्यतांपासून वर आले आहेत.

त्यांनी या तथ्याला भल्या प्रकारे जाणले होते की भिन्न-भिन्न लोक आपापल्या दार्शनिक मान्यतेत कशा प्रकारे जखडून बसतात.

*_तदेव थामसा परामासा अभिनिविस्स वोहरन्ति ।_*

तिलाच दृढतापूर्वक आसक्तीजन्य अभिनिवेशाने पकडून ठेवतात.

ते आसक्तीवशाने इतके अंध होतात की आपल्याच मान्यतेला खरे मानतात आणि इतरांच्या मान्यतेला खोटे.

*_इदमेव सच्चं मोघमञ्ञं_* हेच सत्य आहे, इतर सर्व खोटे आहे.

सर्व लोक-प्रचलित दार्शनिक मान्यता बुद्धीजन्य कल्पनांवर अथवा अर्धवट अनुभूतींवर आधारित आहेत. तेव्हा संपूर्ण सत्य नसल्यामुळे हानीकारक आहेत, दुःखदायी आहेत.

*_अत्थि मे अत्ता 'ति वा अस्स सच्चतो दिठ्ठि उप्पज्जति।_*

माझा आत्मा आहे आणि हे खरे आहे, (असेच काया-चित्ताशी संबंधित एखाद्या कल्पनेच्या आधारावर) एक दार्शनिक मान्यता जन्म घेते.

आणि मग आपल्या स्वतःच्या प्रति खोलवर आसक्ती असल्यामुळे ही मान्यता प्रचलित होऊन जाते की-

*_अयं अत्ता निच्चो, धुवो, सस्सतो_*

हा आत्मा नित्य आहे, ध्रुव आहे, शाश्वत आहे.

*_अविपरिणामधम्मो_* - अपरिवर्तनशील स्वभावाचा आहे. त्यामुळे जसा आहे, जन्म-जन्मांतरांपर्यंत.

*_तथेव ठस्सती 'ति_* - तसाच बनून राहतो. अशा प्रकारच्या सर्व दार्शनिक मान्यतांविषयी भगवान म्हणतात-

*_इदं वुच्चति, भिक्खवे, दिट्ठिगतं।_*

भिक्षंनो, याला म्हणतात दार्शनिक मान्यतांमध्ये जाऊन पडणे.

*_दिट्ठिगहनं_* - हे दार्शनिक मान्यतांचे घनदाट जंगल आहे.

*_दिट्ठिकन्तारं_* - दार्शनिक मान्यतांचे भयानक जंगल आहे, वाळवंट आहे.

*_दिट्ठिविसूकं_* - दार्शनिक मान्यतांचे मनोरंजन आहे, खेळ आहे, दिखावा आहे.

*_दिट्ठिविफ्फन्दितं_* दार्शनिक मान्यतेचे फडकणे आहे, तडफडणे आहे.

*_दिट्ठिसञोजनं_* - दार्शनिक मान्यतेचा फास आहे, बंधन आहे. अशा मान्यतांमध्ये जखडलेला व्यक्ती-

*_न परिमुच्चति दुक्खस्मा 'ति वदामि।_*

दुःखातून मुक्त होत नाही असे मी म्हणतो.

          भगवान ही गोष्ट मोठ्या दाव्याने म्हणतात. कारण स्पष्ट आहे. जोपर्यंत आत्मभाव, अहंभाव कायम असेल, *'मी, माझे' चे संयोजन (बंधन) कायम असेल तोपर्यंत भवमुक्त कसा होईल? भवमुक्तीविना दुःख-मुक्त कसा होईल?* आपल्या अस्तित्वाला कायम ठेवण्याच्या तीव्र लालसेच्या आधारावरच तो अशा काल्पनिक मान्यतांशी जोडलेला असतो. यामुळे त्याचा अस्मिताभाव त्याला कोणत्या ना कोणत्या लोकाशी बांधून ठेवतो कारण हीच त्याची मनोभावी कल्पना आहे. *म्हणूनच भगवानांनी म्हटले की या सर्व मान्यता धोकादायक आहेत, हानीकारक आहेत.*

*मञ्ञितं, भिक्खु, रोगो* - हे भिक्षु, मान्यता रोग आहे.

असा भवरोग आहे जो जन्म-जन्मांतरांपर्यंत रोगी बनवून ठेवतो.

*मञ्ञितं गण्डो* - मान्यता फोड आहे.

असा नासूर आहे जो जन्म-जन्मांतरांपर्यंत स्त्रवत राहतो.

*मञ्ञितं सल्ले* - मान्यता शल्य आहे.

असा तीर आहे जो जन्म-जन्मांतरांपर्यंत खुपत राहतो आणि पीडीत करत राहतो.

दार्शनिक मान्यतांच्या आधारावर संप्रदायांची स्थापना होते. दार्शनिक मान्यतांमध्ये गुरफटलेले असे संप्रदाय सर्व समाजांमध्ये असतात. त्या काळातील भारतात आपण पाहतो-

*तेन खो पन समयेन* - त्या वेळी

*सम्बहुला नाना तित्थिय-समण-ब्राह्मण-परिब्बाजका* -

पुष्कळसे भिन्न-भिन्न संप्रदायवादी जे श्रमणांमधूनही होते, ब्राह्मणांमधूनही होते आणि परिव्राजकांमधूनही होते.

*सावत्थियं पटिवसन्ति* - श्रावस्तीत राहत होते.

*नाना-दिट्ठिका* - ते नाना प्रकारच्या दार्शनिक मान्यता मानणारे होते.

*नाना-खन्तिका* - नाना मत-मतांतरांना मानणारे होते.

*नाना-रुचिका* - नाना रुचीवाले होते आणि

*नाना-दिट्ठिनिस्सयनिस्सिता* - नाना प्रकारच्या दार्शनिक मान्यतांवर आश्रित होते.

*ते भण्डनजाता कलहजाता विवादापन्ना* -

ते भांडण-तंटा करत, कलह-विवादात पडून,

*अञ्ञमञ्ञं* - एक दुसऱ्याला

*मुखसत्तीहि वितुदन्ता विहरन्ति* - मुखरूपी भाल्याने भेदत-छेदत राहतात.

दार्शनिक मान्यतांमध्ये अडकलेले असे लोक आपापल्या मान्यतेलाच धर्म म्हणतात, जेव्हाकी त्यांनी धर्माची वास्तविकता पाहिलीही नाही, तिला अनुभवावर उतरवलेही नाही. म्हणून भगवानांनी म्हटले-

*ते अन्धा अचक्खुका* - ते अंध आहेत, प्रज्ञाचक्षु-विहीन आहेत त्यामुळे *अत्थं न जानन्ति, अनत्थे न जानन्ति ।*

ना अर्थ जाणतात, ना अनर्थ जाणतात.

*धम्मं न जानन्ति, अधम्मं न जानन्ति ।*

ना धर्म जाणतात, ना अधर्म जाणतात.

अशा प्रकारे तर्क-वितर्क, वाद-विवाद करत परस्पर भांडण-तंटा करत राहतात.

जो धर्माला अनुभूतीच्या स्तरावर जाणून घेईल तो अशा प्रकारच्या व्यर्थ, निरर्थक दार्शनिक वाद-विवादांमध्ये कसा अडकेल ?

भगवान बुद्धांनी लोकीय आणि लोकोत्तर सर्व धर्म-नियमांच्या सत्यतांचा स्वतः साक्षात्कार केला होता. त्यामुळे ते मान्यतांचे जीवन न जगता, जाण्यतांचे जीवन जगत होते. लोकांनाही अशा प्रकारे सत्यतेची प्रत्यक्षानुभूती करून जाणून घेण्याचा पाठ शिकवित होते. कोणत्या ऐकल्या-ऐकविलेल्या, वाचलेल्या-पाठ केलेल्या गोष्टीच्या प्रति आसक्त होऊन गोंधळात न पडण्याचे शिक्षण देत होते. साधक जेव्हा स्वतः अनुभव करेल तरच त्याच्यासाठी जाण्यतेचे दर्शन होईल, सम्यक दर्शन होईल. नाहीतर केवळ मान्यतेवाली फिलॉसॉफी बनून राहील. समस्त ऐंद्रिय क्षेत्राच्या सत्यतेचा स्वानुभूतीच्या स्तरावर यथाभूत दर्शन करेल तेव्हाच पाहिल की हे सारे क्षेत्र अनित्यधर्मा आहे, दुःखधर्मा आहे, अनात्मधर्मा आहे. परिणामस्वरूपी याच्या प्रतिचा तादात्म्यभाव तुटेल, आसक्ती तुटेल. स्थितप्रज्ञतेच्या बळावर अनासक्त भाव पुष्ट होईल. *बुद्धांनी हेच स्वानुभूतीजन्य सम्यक दर्शन शिकवले, दार्शनिकांचे दर्शन नाही. म्हणूनच समग्र बुद्ध-वाणीत "बौद्ध दर्शन" शब्द कुठे शोधूनही सापडणार नाही.*

(४) *_भगवान बुद्ध संप्रदायवादी नव्हते. त्यांनी आपला कोणता संप्रदाय स्थापित केला नव्हता. त्यांनी पाहिले होते की भले ब्राह्मणांचे असोत, श्रमणांचे असोत अथवा परिव्राजकांचे असोत सारे संप्रदाय मान्यतांवर आधारित आहेत. म्हणूनच मानवाच्या आध्यात्मिक प्रगतीत बाधक आहेत. समाजाच्या सौमनस्यतेत बाधक आहेत. परस्परांत भांडण-कलह करविणारे आहेत._*

(५) _*भगवान बुद्ध एक महान वैज्ञानिक होते. त्यांनी स्वानुभूतीवर उतरलेला विज्ञानसंमत धर्म शिकवला. अंधविश्वासांवर आधारित सांप्रदायिक धर्म नाही. त्यांनी स्वतः आपल्या अनुभूतींवर उतरलेल्या सत्यतांचे अत्यंत वैज्ञानिक ढंगाने विभाजन, विघटन आणि विश्लेषण करत प्रकृतीच्या सनातन नियमांचे दर्शन केले आणि या ज्ञानाचा लाभ घेऊन आपल्या स्वतःचे कल्याण साधले तसेच याच सत्याच्या स्वानुभूतीचा लाभ घेऊ शकण्यासाठी इतरांना प्रेरित केले. या निमित्त खरे मार्ग-निर्देशन केले.*_

प्रकृतीचा शाश्वत नियमच धर्म आहे. त्याला जीवनात उतरविणेच धर्माचे जीवन जगणे आहे. *हा धर्म सार्वजनिक आहे, सार्वदेशिक आहे, सार्वकालिक आहे म्हणजे सनातन आहे, कायम राहणारा आहे. याचे कोणत्या संप्रदायाशी घेणे-देणे नाही. धर्म सर्वांचा आहे. हिंदू-धर्म, बौद्ध धर्म इत्यादी इत्यादी संयुक्त शब्दांमधून हिंदू, बौद्ध यांसारख्या भ्रामक संज्ञा काढून टाकल्या तर केवळ शुद्ध धर्म राहील. हाच भारताचा पुरातन, सनातन वैज्ञानिक धर्म आहे की जो दार्शनिक बुद्धीरंजन आणि सांप्रदायिक हठधर्मीमुळे वेळोवेळी लुप्त होत जातो.* जो कोणी व्यक्ती शुद्ध वैज्ञानिक ढंगाने अनुसंधान करत, याच्या सत्यतेला शोधून काढतो तो अत्यंत करुणचित्ताने लोक-कल्याणासाठी याचेच प्रज्ञापन करतो. *भगवान बुद्ध असेच कल्याणकारी धर्म-प्रज्ञापक होते. त्यांनी जो शिकवला त्याला "धर्म" म्हटले, ना की "बौद्ध-धर्म". संपूर्ण बुद्ध-वाणीत ना "बौद्ध" शब्द सापडतो, ना "बौद्ध-धर्म". जसे आपल्या शिकवणीला त्यांनी "धम्म" (धर्म) म्हटले, तसेच त्या शिकवणीचे पालन करणाऱ्यांना धम्मिको (धार्मिक), धम्मट्ठो (धर्मिष्ठ), धम्मिं (धर्मी), धम्मचारी (धर्मचारी) आणि धम्मविहारी (धर्मविहारी) म्हटले.*

(६) भगवान बुद्धांनी आपल्या स्वतःला भिषक म्हटले, वैद्य म्हटले, चिकित्सक म्हटले. ते खरोखरच एक *अद्वितीय मनोचिकित्सक* होते. एका कुशल वैद्याप्रमाणे त्यांनी रोगाला जाणले, रोगाच्या कारणाला ओळखले, त्या कारणाला दूर करण्याचा उपाय शोधून काढला आणि त्याच्या समुचित (योग्य) प्रयोगाद्वारे कारणाचे निवारण करून रोगाला दूर करण्यात सफल झाले. जन्म, जरा, व्याधी आणि मृत्यूच्या भव-रोगाने दुःखी असलेल्या व्यक्तीला, मनाविरुद्ध होण्याच्या आणि मनासारखे न होण्याच्या दुःखांनी दुःखी असलेल्या व्यक्तीला या दुःखांपासून मुक्त होण्याचा सहज, सरळ विधी सांगितला ज्याच्या अभ्यासाने कोणीही दुःखी व्यक्ती दुःख-मुक्त होऊ शकते भले ती आपल्या स्वतःला हिंदू म्हणो की बौद्ध, ब्राह्मण म्हणो की शूद्र, भारतीय म्हणो की इंग्रज, आत्मवादी म्हणो की नैरात्मवादी, ईश्वरवादी म्हणो की निरीश्वरवादी. सांप्रदायिकता-विहीन सार्वजनिक नैसर्गिक सनातन धर्म कोणाचा पक्षपात करीत नाही. जो धारण करतो तोच नैसर्गिक सत्यतांचा साक्षात्कार करून दुःखमुक्त होतो. जितका-जितका धारण करेल, तितका-तितका दुःखमुक्त होत जाईल.

_त्या महाभिषकाने या भव-विमुक्तीच्या विधीला विपश्यना म्हटले._

_*विपश्यना म्हणजे विशेषरूपाने पाहणे. भोक्ताभावाने नाही, तर तटस्थभावाने पाहणे. आपल्या साडे तीन हाताच्या कायेमध्ये क्षण-प्रतिक्षण जे सत्य प्रकट होत आहे त्यावर कोणत्या दार्शनिक मान्यतेचे अथवा सांप्रदायिक अंधविश्वासाचे रंग-रोपण न चढविता ते जसे आहे, त्याला यथाभूत तसेच पाहणे.*_

या विद्येचा अभ्यास करण्यासाठी शारीरिक आणि वाचिक दुराचरणापासून विरत (दूर) राहून सहज स्वाभाविक नैसर्गिक श्वासाच्या आवागमनाला पाहत पाहत मनाला एकाग्र करण्याचा अभ्यास शिकवला. त्यानंतर आपली प्रज्ञा जागवून म्हणजे आपले प्रत्यक्ष ज्ञान जागवून आपल्या आतील सत्यतांचे निरीक्षण करणे शिकवले.

*जेव्हा कोणी व्यक्ती शील आणि समाधीच्या पायावर आधारित प्रज्ञा जागृत करणाऱ्या या विपश्यना विद्येचा अभ्यास करणे आरंभ करतो तेव्हा त्याला खूप लवकरच आपल्या आतमध्ये चित्त आणि शरीराचा किंवा त्या दिवसांच्या भाषेत म्हणायचे तर नाम आणि रुपाचा सारा प्रपंच लक्षात येऊ लागतो.* या दोन्हींचे अंतर्द्वद्ध स्पष्ट होऊ लागते. कशा प्रकारे दोन्ही एक दुसऱ्याला प्रभावित करतात आणि एक दुसऱ्यापासून प्रभावित होतात, हे स्पष्टपणे दिसू लागते.

        _*डोळे, नाक, कान, जीभ, त्वचा आणि मन या सहा इंद्रियांचा आपल्या-आपल्या विषयांशी संपर्क आल्यावर आतल्या आत शरीर आणि चित्ताच्या स्तरावर जी हाल-चाल होणे सुरु होते तिला यथाभूत पाहत पाहत साधक त्या अवस्थेपर्यंत जाऊन पोहोचतो जिथे आपल्या अंतर्मनाच्या स्वभाव-शिकंज्याला खूप स्पष्टपणे समजण्यालायक होऊन जातो. तो पाहतो की सुखद अनुभूती झाल्यावर आसक्तीची आणि दुःखद अनुभूती झाल्यावर द्वेषाची प्रतिक्रिया करत राहण्याचा हा स्वभाव-शिकंजा किती दृढ आहे, किती धोकादायक आहे. या स्वभाव-शिकंज्यामुळेच प्रिय अनुभूतीला प्राप्त करण्याची आणि प्राप्त झाली तर तिला कायम बनवून ठेवण्याची तृष्णा तसेच अप्रियला उत्पन्न होऊ न देण्याची आणि उत्पन्न झाली तर तिला दूर करण्याची तृष्णा बलवान होत जाते. अशा रीतीने आसक्ती आणि द्वेषमयी तृष्णा वाढत जाते आणि तिच्या आधारावर इतर भिन्न-भिन्न विकारांचे केवळ प्रजननच होत नाही तर त्यांचे संवर्धनही होत जाते. मनातल्या या विकारांचे प्रजनन दुःखदायी आहे, यांचे संवर्धन आणखी अधिक दुःखदायी आहे. हा प्रकृतीचा अतूट नियम आहे जो सर्वांवर लागू होतो. होतो. कोणी कोणी आपल्या स्वतःला हिंदू म्हणो की बौद्ध, बौद्ध, प्रकृती कोणाची पर्वा करीत नाही. जो आपल्या मनात विकार जागवतो तो बेचैन होऊनच जातो. दुःखी होऊनच जातो. हा सार्वजनिक रोग आहे, सार्वजनिक व्याकुळता आहे. याला दूर करण्यासाठी कोणत्या संप्रदायात दीक्षित होण्याची आवश्यकता नाही. कोणत्या दार्शनिक मान्यतेला अंधविश्वासाने स्वीकारण्याची आवश्यकता नाही. जात, गोत्र आणि वर्णाच्या आधारावर कोणाला उच्च किंवा नीच मानण्याची आवश्यकता नाही. जसा हा रोग सार्वजनिक आहे, तसेच याचा इलाजही सार्वजनिक आहे. हीच भगवान बुद्धांची शिकवण आहे.* कोणी व्यक्ती आपल्या आतील सत्यतेला तटस्थभावाने पाहणे शिकेल तर विकारांचे संवर्धन होणे बंद होईल. पुढे जाऊन विकारांचे प्रजनन होणेच बंद होईल. तेव्हा विकारांच्या जुन्या संग्रहाची उदीर्णा होणे सुरु होईल. विकारांची निर्जरा होणे सुरु होईल, त्यांचा क्षय होणे सुरु होईल. असे होता होता व्यक्ती त्या अवस्थेला पोहोचून जाईल की जिथे *खीणं पुराणं नवं नत्थि संभवं.*

        आता सर्व जुने मनोविकार क्षीण होऊन गेले आणि नव्यांचे प्रजनन होत नाही. असा व्यक्ती आपल्या आतमध्ये समस्त भंगुर क्षेत्राचा अनुभव करत, त्याचे अतिक्रमण करून त्या नित्य, शाश्वत, ध्रुव, अविनाशी, परम सत्याचा अनुभव करतो-ज्याला कोणी भले निर्वाण म्हणोत किंवा मुक्ती अथवा मोक्ष. असा व्यक्ती भव-संसरणातून पूर्णपणे विमुक्त होतो. त्यामुळे सर्वथा दुःखमुक्त होतो..

      त्यांच्या या व्यावहारिक शिकवणीचाही कोणत्या एका परंपरेच्या मान्यतेच्या आधारावर स्वीकार किंवा अस्वीकार करण्यात येऊ नये. याचा अभ्यास केला

पाहिजे आणि त्याचबरोबर स्वतः पडताळून पाहत राहिले पाहिजे की या अभ्यासाने मनोविकार कमी होत आहेत की नाही. मनोविकारांच्या स्वभावाची पकड ढिली पडत आहे की नाही. या अभ्यासाने जितका जितका प्रत्यक्ष लाभहोत जाईल, बस्स! तितका तितकाच स्वीकारावा. जितके जाणले, तितकेच मानावे. हीच त्या महान वैज्ञानिक धर्मगुरुची धर्म-शिकवण होती आणि याच वैज्ञानिक शिकवणीच्या बळावर प्राचीन भारत विश्वगुरुच्या रुपात सन्मानित झाला. आजही विश्वभरात जे या शिकवणीचा अभ्यास करतात ते याचा प्रत्यक्ष लाभ अनुभवतात. त्यांना कोणत्या सांप्रदायिक बाड्यात बांधून घेण्याची आवश्यकता नसते, कोणत्या दार्शनिक मान्यतेप्रति लगाव निर्माण करण्याची आवश्यकता नसते. जे सत्य अनुभूतीवर उतरेल, बस्स त्यालाच नैसर्गिक सनातन धर्म जाणून स्वीकारावे आणि वैज्ञानिक मुक्ती-पथावर पुढे चालत रहावे.

        जस-जसा धर्माच्या या शुद्ध पथावर साधक पुढे जात राहतो, त्याला संप्रदाय संप्रदायाच्या नावावर; जात, वर्ण, गोत्राच्या नावावर; प्रदेशा-प्रदेशाच्या नावावर समाजाचे विभाजन व्यर्थ, निरर्थक वाटू लागते, हानीकारक वाटू लागते. तो खूप चांगल्या प्रकारे समजू लागतो की सर्वांचा रोग एकच आहे. ज्या कोणाचे चित्त विकार-ग्रस्त झाले तो रोगी झाला आणि ज्या कोणाचे चित्त विकार-विमुक्त झाले तो रोग-मुक्त झाला. यात कोणता संप्रदाय काय करेल? कोणती दार्शनिक मान्यता काय करेल? कोणते वर्ण-विभाजन काय करेल ? कोणते कर्मकांड काय करेल? कोणती वेशभूषा काय करेल? साधी सरळ वैज्ञानिक गोष्ट आहे, याच रूपात तिला पाहिले पाहिजे. याच रूपात स्वीकारले पाहिजे. याच रूपात तिला अनुभूतीवर उतरविले पाहिजे.

       असे केले तरच बुद्ध आणि बुद्धांच्या शिकवणीला खऱ्या उद्देशाने पाहू शकू, समजू शकू नाहीतर वाद-विवादांच्या आखाड्यात आपलीही हानी करून घेऊ आणि इतरांचीही हानीच करू. या! या हानीपासून स्वतःला वाचवू आणि भगवान बुद्धांना समजून घेऊ, भगवान बुद्धांच्या शिकवणीला समजून घेऊ आणि तिला धारण करून आपले कल्याण साधू !

                         *_कल्याणमित्र_*

                      *_सत्यनारायण गोयंका_*

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼

*_मराठी अनुवाद आणि संकलन - महेश कांबळे_*

*_दिनांक — १७/१०/२०२५_*

*_संदर्भ — वर्ष २३, बुद्धवर्ष २५३७, २५ मे-१९९४, अंक १२, हिन्दी पत्रिका संग्रह भाग-८ मधून साभार_*

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼

त्रिपिटकात भेसळ झाली

काही अती महानिय लोक त्रिपिटकात भेसळ झाली आहे असे म्हणतात.  पण बाबासाहेबांनी बुद्ध आणि त्यांचा धम्म हा ग्रंथ लिहिण्यासाठी थेरवाद व महायान यांचे त्रिपिटक अभ्यासले होते आणि त्यातील भाग त्यांच्या ग्रंथात लिहिला....

डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांची भारतीय बौद्धांना दिलेली सर्वात महत्वाची वाङ्गमयीन कलाकृती म्हणजे बुद्ध आणि त्यांचा धम्म हा ग्रंथ होय. हा ग्रंथ बाबासाहेबांच्या महाप्रयाणानंतर म्हणजे नोव्हेंबर १९५७ साली ( वर्षभराने ) पीपल्स एज्युकेशन सोसासटीने प्रकाशित केला. या ग्रंथासाठी बाबासाहेबांनी मार्च १९५६ मध्ये प्रस्तावना लिहिली होती, परंतु ती अज्ञात कारणांमुळे सप्टेंबर १९८० पर्यंत प्रकाशित होऊ शकली नाही.

या ग्रंथाचा प्रारंभ १९५० मध्ये बुद्ध धम्मावर लिहिलेल्या 'भगवान बुद्ध आणि त्यांच्या धम्माचे भवितव्य' या लेखापर्यंत जातो असे बाबासाहेब म्हणतात. 'भगवान बुद्ध आणि त्यांच्या धम्माचे भवितव्य' हा लेख प्रकाशित झाल्यानंतर तसा एखादा ग्रंथ लिहिण्यासाठी बाबासाहेबांना बऱ्याच तोंडी आणि लेखी सूचना आल्या. ग्रंथ तयार करण्याचे कारण लेखात म्हटल्याप्रमाणे बौद्ध धम्माचे वाङ्गमय इतके विशाल आहे की ते सर्व कोणीही वाचू शकत नाही आणि ख्रिश्चनांच्या बायबल प्रमाणे बौद्धांजवळ असा एकच ग्रंथ नाही. त्यामुळे बाबासाहेबांनी सुरूवातीला 'बुद्धिस्ट बायबल' तयार करण्याचा प्रयत्न केला. परंतु बायबल हा अनुचित शब्द वाटल्याने त्यांनी त्याचे नाव बदलले. त्यानंतर 'दि बुध्दा अँड हिज गॉस्पेल' या शिर्षकाच्या ५० प्रती छापून त्या खाजगी वितरण व अभिप्रायासाठी अनेक मान्यवरांना पाठवून दिल्या आज त्यातील प्रती पहायला मिळत नाहीत.

त्यानंतर या ग्रंथाचे शिर्षक बदलून 'द बुद्ध अँड हिज धम्म' असे करण्यात आले परंतु आर्थिक चणचणीमुळे तसेच व्यस्ततेमुळे बाबासाहेबांना 'द बुद्ध अँड हिज धम्म' त्यांच्या हयातीत प्रकाशित करता आला नाही. सिध्दार्थ महाविद्यालयाचे ग्रंथपाल एस. एस. रेगे यांना बाबासाहेबांनी पत्रात लिहिले होते - एक तातडीचे काम तुम्ही हाती घ्यावे अशी माझी इच्छा आहे आणि ते काम म्हणजे माझ्या 'द बुद्ध अँड हिज धम्म' या ग्रंथांचे प्रकाशन होय. परंतु याचे प्रकाशन धर्मांतराअगोदर होऊ शकले नव्हते.

आजकाल काही वाचकांकडून हा ग्रंथ सरळसरळ वाचला जातो. परंतु पालि साहित्याचा, महायान साहित्याचा अभ्यास किंवा माहिती नसल्याने ह्या ग्रंथाचे संकलन बाबासाहेबांनी कसे केले कोणत्या वाङ्गमयाचा आधार घेऊन केले याबाबत फार अल्प जणांना माहीती असल्याचे निदर्शनास येते.

बाबासाहेब आपल्या बुद्ध आणि धम्म या ग्रंथाच्या लिखाणाबाबत मूळ प्रस्तावनेत म्हणतात 'हे किती साधले आहे ते मी वाचकांवरच सोपवून देत आहे. माझ्यापुरते बोलायचे तर त्यात नवे काही आहे असा दावा मी करित नाही मी तर केवळ एक संग्राहक आहे. वाचकाला हे प्रस्तुतीकरण आवडेल एवढीच माझी अपेक्षा आहे. ते मी सोपे आणि स्पष्ट करून लिहिले आहे.

बाबासाहेबांनी बुद्ध आणि त्यांचा धम्म या ग्रंथाचे आठ खंडात विभाजन केले आहे.

या ग्रंथाच्या तीन चतुर्थांश भागात बौद्ध धर्मग्रंथातील आणि इतर वाङ्गमयातील उतारे किंवा संपादित उतारे घेतलेले असून उरलेल्या एक चतुर्थांश भागात बाबासाहेबांनी स्पष्टिकरणात्मक टिपा दिलेल्या आहेत.

बौद्ध ग्रंथातून घेतलेल्या उताऱ्यांपैकी सर्वात अधिक उतारे हे थेरवादी पालि तिपिटकातील सुत्तपिटक आणि विनयपिटक यामधून घेतलेले आहेत ( अभिधम्म पिटक ही नंतरची रचना होय अशी बाबासाहेबांची धारणा दिसते ) आणि फारच थोडे उतारे महायानी सूत्रांमधून घेतलेले आहेत. अन्य बौद्ध वाङ्गमयातून घेतलेल्या साहित्यापैकी अश्वघोषरचित सुप्रसिध्द महाकाव्य 'बुद्धचरितम' यामधून अधिकांश भाग घेतलेला असून पालि टिका ग्रंथ, मिलिंदपन्ह आणि अनंत प्रकाशाचा बुद्ध अमिताभ याच्या चिनी भाषेतील आवाहनाचा अनुवाद यांचा सुध्दा त्यात समावेश आहे.

'बुद्ध आणि त्यांच्या धम्माचे भवितव्य' या लेखात बाबासाहेबांच्या या संकलनाला पुष्टी मिळते.

📘 खंड १ : सिद्धार्थ गौतम — बोधिसत्त्व बुद्ध कसे झाले

---

भाग १ – जन्मापासून प्रव्रज्येपर्यंत

या भागात सिद्धार्थ गौतमांच्या जन्माची, त्यांच्या शाक्यकुलातील वंशपरंपरेची, राजदरबारातील विलासी जीवनशैलीची आणि त्यांच्या संवेदनशील मनावर झालेल्या सामाजिक-मानवी दुःखांच्या प्रभावाची कथा सांगितली आहे.
वृद्धापकाळ, रोग आणि मृत्यू पाहून सिद्धार्थांच्या अंतःकरणात खोल प्रश्न निर्माण होतात — “जीवनाचा खरा अर्थ काय?”, “दुःखाचे मूळ कुठे आहे?”
हीच अंतर्गत जिज्ञासा त्यांना प्रव्रज्येकडे नेते — म्हणजेच संसाराचा त्याग करून सत्याच्या शोधासाठी बाहेर पडण्याचा निर्णय.

---

भाग २ – कायमचा त्याग (Renunciation for Ever)

या विभागात सिद्धार्थांनी सांसारिक वैभव, राजसत्ता, पत्नी यशोधरा, पुत्र राहुल आणि सर्व ऐश्वर्याचा त्याग करून, मानवजातीच्या कल्याणासाठी आत्मशोधाच्या मार्गावर कसे निघाले, याचे वर्णन आहे.
त्याग हे केवळ बाह्य नव्हे, तर अंतःकरणातील आसक्तींचा त्याग आहे — ही यामधील मध्यवर्ती संकल्पना आहे.
हा त्याग त्यांच्या करुणा, धैर्य आणि सत्यनिष्ठेचे प्रतीक म्हणून मांडला आहे.

---

भाग ३ – नवीन प्रकाशाचा शोध (In Search of New Light)

सिद्धार्थ विविध गुरु आणि साधकांकडे गेले — आलार कालाम आणि उद्दक रामपुत्र यांच्या मार्गदर्शनाखाली त्यांनी योग, ध्यान आणि आत्मनिरिक्षणाचा अभ्यास केला.
परंतु, त्यांना उमगले की हे मार्ग अंतिम सत्याकडे नेत नाहीत.
त्यांनी अति तपश्चर्या व अति विलास — या दोन्ही टोकांना नाकारून, स्वतःच्या अनुभवातून ‘मध्यम मार्गा’चा शोध सुरू केला.

---

भाग ४ – बोधीप्राप्ती आणि नव्या मार्गाचे दर्शन (Enlightenment and the Vision of a New Way)

बोधीवृक्षाखाली ध्यानस्थ असताना सिद्धार्थांना अखेर ‘सम्यकबोध’ — पूर्ण ज्ञान — प्राप्त झाले.
ते बुद्ध झाले — म्हणजेच जागृत, प्रबुद्ध.
या प्रबोधनात त्यांनी चार आर्यसत्ये (दुःख, दुःखसमुदय, दुःखनिरोध, दुःखनिरोधगामिनी पटिपदा) आणि अष्टांगिक मार्ग शोधला.
त्यांनी समजले की जीवनाचे दुःख अज्ञान व तृष्णेमुळे आहे, आणि त्यातून मुक्त होण्यासाठी सम्यक आचरण, विचार आणि प्रज्ञा आवश्यक आहेत.

---

भाग ५ – बुद्ध आणि त्यांचे पूर्वसूरी (The Buddha and His Predecessors)

या भागात बुद्धपूर्व धार्मिक परंपरांचा आढावा घेतला आहे.
त्या काळातील यज्ञकर्म, देवपूजा, ब्राह्मणवाद आणि आत्मवाद यांना बुद्धांनी तर्कशुद्ध आव्हान दिले.
त्यांनी अनुभव, तर्क आणि नीतिवादी विचारांच्या आधारे धर्माची पुनर्रचना केली — जी कर्मकांडरहित आणि करुणामूलक होती.

---

भाग ६ – बुद्ध आणि त्यांचे समकालीन (The Buddha and His Contemporaries)

या विभागात बुद्धांच्या काळातील इतर तत्त्वज्ञ आणि धार्मिक नेते — जसे महावीर, मक्कलि गोसाल, अजित केशकंबली, संजय बेलट्ठिपुत्त — यांच्याशी तुलना केली आहे.
बुद्धांचा मार्ग वेगळा होता — ते वाद, अंधश्रद्धा किंवा दैववादापेक्षा अनुभवावर आणि नीतिमूल्यांवर आधारित होते.
त्यांचा धर्म समानतेचा आणि विवेकाचा धर्म होता.

---

भाग ७ – तुलना आणि विरोधाभास (Comparison and Contrast)

या शेवटच्या भागात बुद्धांच्या शिकवणींची इतर धर्म, तत्त्वज्ञान आणि सामाजिक विचारसरणीशी तुलना केली आहे.
बुद्धांचा मार्ग हा अतर्क्य श्रद्धेवर नव्हे, तर तर्क, अनुभव, करुणा आणि सम्यक विचारांवर आधारित आहे.
त्यांनी देव, आत्मा, यज्ञ, जाती यांसारख्या कल्पनांना नाकारले आणि मानवमुक्तीला केंद्रस्थानी ठेवले.
त्यामुळे बुद्धांचा धर्म इतर सर्व परंपरांपेक्षा अधिक वैज्ञानिक, व्यावहारिक आणि मानवतावादी ठरतो.

खालीलप्रमाणे सर्व ग्रंथ आणि संदर्भांची  यादी दिली आहे —

ग्रंथांची यादी :

१. अंगुत्तर निकाय (Anguttara Nikaya) — (४ वेळा)
२. जनवासभ सुत्त (Janavasabh Sutta) — (१ वेळ)
३. वेस्संतर जातक (Vessantara Jātaka) — (१ वेळ)
४. चेतिय जातक (Chetiya Jātaka) — (१ वेळ)
५. मज्झिम निकाय (Majjhima Nikaya) — (५ वेळा)
६. चूल्लदुःखखंद-अट्ठकथा (Culladukkha-khand Atthakathā) — (२ वेळा)
७. सुत्तनिपात-अट्ठकथा (Suttanipāta Atthakathā) — (१ वेळ)
८. संयुक्त निकाय (Saṁyutta Nikāya) — (१ वेळ)
९. ललितविस्तर (Lalitavistara) — (६ वेळा)
१०. सोनदंड सुत्त (Sondanda Sutta) — (१ वेळ)
११. नीदानकथा (Nidānakathā) — (३ वेळा)
१२. जातक-नीदानकथा / जातक-नीदान-अट्ठकथा (Jātaka-Nidāna / Jātaka-Nidāna-Atthakathā) — (५ वेळा)
१३. बुद्धचरित (Buddhacharita) — (१२ वेळा)
१४. महावस्तु (Mahāvastu) — (२ वेळा)
१५. विनयपिटक (Vinaya Piṭaka) — (२ वेळा)
१६. चूल्लवग्ग (Cullavagga) — (१ वेळ)
१७. बोधिसत्त्व नाटक / बोधिसत्त्व नाट्य (Bodhisatta play) — (२ वेळा)
१८. मधुरत्त विलासिनी (Madhurattha Vilāsinī) — (१ वेळ)
१९. महापदान सुत्त (Mahāpadāna Sutta) — (१ वेळ)
२०. महासच्चक सुत्त (Mahāsaccaka Sutta) — (५ वेळा)
21. आनापानसयुत्त, पहिला वग्ग, आठवा सुत्त (Ānāpānasamyutta, 1st Vagga, 8th Sutta) — (१ वेळ)
22. अरियपरियेसन सुत्त (Ariyapariyesan Sutta) — (२ वेळा)
23. महासिंहनाद सुत्त (Mahāsiṁhanāda Sutta) — (१ वेळ)
24. अंगुत्तर निकाय, एकक निपात (Anguttara Nikaya, Ekaka Nipāta) — (१ वेळ)
25. महावग्ग (Mahāvagga) — (१ वेळ)
26. सुत्तनिपात, पदान सुत्त (Suttanipāta, Pādāna Sutta) — (१ वेळ)
27. महायान सूत्रकार (Asaṅga — Mahāyāna Sūtrākāra) — (१ वेळ)
28. सांख्यकारिका (Sāṁkhyakārikā — ईश्वरकृष्ण) — (१ वेळ)
29. दीघ निकाय (Dīgha Nikāya) — (१ वेळ)
30. ब्रह्मजाल सुत्त (Brahmajāla Sutta) — (१ वेळ)
31. धम्मपद, यमकवग्ग (Dhammapada, Yamakavagga) — (१ वेळ)

---

दुसऱ्या खंडाशी (Book II – Campaign of Conversion) संबंधित आहे.

हा खंड म्हणजेच “धम्मप्रचाराची मोहीम” — म्हणजे बुद्धांनी कशा प्रकारे लोकांना धम्ममार्गाकडे वळवले, त्यामागील तत्त्वज्ञान, करुणा आणि सामाजिक परिवर्तनाचा दृष्टीकोन याचे वर्णन करणारा भाग आहे. द्वितीय खंड एकूण आठ उपविभागात आहे तो पुढीलप्रमाणे:-

भाग १ : बुद्ध आणि त्यांचा विषादयोग (Buddha and His Vishad Yoga)

बुद्धांना ज्ञानप्राप्तीनंतर सखोल विचार आला — जग दुःखमय आहे, आणि लोक अज्ञान व तृष्णेमुळे दुःख भोगत आहेत. सुरुवातीला त्यांनी शिकवण देण्यास संकोच केला, कारण लोकांना हे सत्य समजेल की नाही याबद्दल त्यांना शंका होती. पण ब्रह्मा सहंपतीने विनंती केल्यावर त्यांनी करुणेने लोकांना मार्गदर्शन करण्याचा निर्णय घेतला.

हा भाग बुद्धांच्या धर्मप्रचाराच्या प्रारंभिक प्रेरणेचा आणि महाकरुणेचा परिचय देतो.

भाग २ : परिव्राजकांचे परिवर्तन (The Conversion of the Parivrajakas)

बुद्धांनी सर्वप्रथम त्या पाच विद्वान परिव्राजकांना उपदेश दिला जे विविध संप्रदायांशी संबंधित होते. त्यांनी वादविवाद न करता, शांतपणे धम्माचे तत्त्वज्ञान — कारण व परिणाम, कर्म, अनित्यता, आणि दुःखाचे सत्य — समजावले.

या टप्प्यात अनेक विद्वानांनी बुद्धाच्या शील, समाधी आणि प्रज्ञेच्या मार्गाला स्वीकारले.

हे दाखवते की बुद्धांनी तर्क आणि अनुभव यांच्या आधारे लोकांना पटवले.

भाग ३ : उच्च कुलीन आणि पवित्र व्यक्तींचे धम्मदीक्षा (Conversion of the High and the Holy)

या विभागात बुद्धांनी उच्च सामाजिक स्थान असलेल्या लोकांना — जसे की राजा बिंबिसार, सारिपुत्त, मोग्गलान, आणि महाकश्यप यांना धम्ममार्गी केले याचे वर्णन आहे.

त्यांच्या बुद्धिमत्तेने, विवेकाने आणि शांततेच्या शिक्षणाने या लोकांना प्रभावित केले.

या परिवर्तनामुळे बुद्धधर्म सामाजिक स्तर ओलांडणारा, सर्वसमावेशक ठरला.

भाग ४ : घरचे निमंत्रण (Call from Home)

बुद्धांनी कपिलवस्तूत परत जाऊन आपल्या वडिलांना (शुद्धोधन राजांना), पत्नीला (यशोधरेला) आणि मुलाला (राहुलाला) भेट दिले.

त्यांनी आपल्या वैराग्याचा अर्थ स्पष्ट करून सांगितले — की खरे वैराग्य म्हणजे संसारातून पळून जाणे नव्हे, तर अज्ञानातून मुक्त होणे आहे.

राहुलाने नंतर बुद्धांकडून दीक्षा घेतली.

हा भाग बुद्धांच्या मानवी आणि कौटुंबिक संवेदनशीलतेचा परिचय देतो.

भाग ५ : धर्मप्रचाराची मोहीम पुन्हा सुरू (Campaign for Conversion Resumed)

ज्ञानप्राप्तीनंतर काही काळ विश्रांती घेतल्यानंतर बुद्धांनी आपल्या शिष्यांसह अनेक प्रांतांत धम्माचा प्रसार सुरू केला.

त्यांनी कोणतेही दैवी अधिकार न सांगता केवळ तर्क, अनुभव आणि करुणा यांवर आधारित धर्म दिला.

ही मोहीम हिंसेविरहित, संवादात्मक आणि लोकशाही स्वरूपाची होती.

भाग ६ : नीच आणि तुच्छ समजल्या गेलेल्यांचे परिवर्तन (Conversion of the Low and the Lowly)

बुद्धांनी सांगितले — माणसाचे मोठेपण त्याच्या जन्मावर नव्हे तर कर्मावर ठरते.

तेव्हा त्यांनी सुप्पक, उपाली, आणि अन्य शूद्र जातीय व्यक्तींना भिक्षुसंघात प्रवेश दिला.

ही घटना भारतीय समाजातील समानतेच्या क्रांतीची सुरुवात होती.

या उपदेशाने जातीभेदावर प्रखर प्रहार झाला.

भाग ७ : स्त्रियांचे परिवर्तन (Conversion of Women):

महापजापती गौतमीच्या आग्रहानुसार बुद्धांनी महिलांना संघात प्रवेश दिला.

त्यांनी स्त्रियांना पुरुषांप्रमाणेच चार आर्यसत्ये, अष्टांगिक मार्ग, आणि निब्बाणाचा अधिकार दिला.

हा बौद्ध इतिहासातील अत्यंत प्रगतिशील पाऊल ठरले.

त्यांनी सांगितले की स्त्रिया देखील आचार, ध्यान आणि प्रज्ञा यांद्वारे बुद्धत्व प्राप्त करू शकतात.

भाग ८ : पतित आणि अपराध्यांचे परिवर्तन (Conversion of the Fallen and the Criminals)

बुद्धांनी कधीही कोणालाही तिरस्काराने वागवले नाही.

अंगुलिमाल सारख्या कुख्यात खुनीलाही त्यांनी करुणेने धर्ममार्गावर आणले.

त्यांच्या दृष्टीनुसार कोणीही असुधारणीय नाही — मनाचे परिवर्तन शक्य आहे.

ही शिकवण क्षमाशीलता, करुणा आणि मानवतेच्या परमोच्च मूल्यांवर आधारित आहे.

दुसऱ्या खंडात डॉ. आंबेडकरांनी दाखवले आहे की —

बुद्धांचा धर्मप्रचार सामाजिक न्याय, समानता आणि मानवतेच्या उद्धाराचा महायज्ञ होता.

खालीलप्रमाणे सर्व ग्रंथांची आणि सुत्तांची यादी तयार केली आहे.

---

📚 ग्रंथ आणि सुत्तांची यादी

१. महासच्चक सुत्त (Mahāsaccaka Sutta) — (१ वेळ)
२. महावग्ग (Mahāvagga) — (८ वेळा)
३. ब्रह्मायाचनकथा (Brahmayācanakathā) — (२ वेळा)
४. मज्झिम निकाय (Majjhima Nikāya) — (४ वेळा)
५. संयुक्त निकाय (Saṁyutta Nikāya) — (४ वेळा)
६. विनयपिटक (Vinaya Piṭaka) — (५ वेळा)
७. ललितविस्तर (Lalitavistara) — (१ वेळ)
८. सम्मादिट्ठि सुत्त (Sammādiṭṭhi Sutta) — (२ वेळा)
९. अनत्त-लक्षण सुत्त (Anatta-Lakkhaṇa Sutta) — (१ वेळ)
१०. जातक-नीदान-अट्ठकथा (Jātaka-Nidāna-Atthakathā) — (३ वेळा)
११. चूल्लवग्ग (Cullavagga / Chulla Vaggo) — (३ वेळा)
१२. अंगुत्तर निकाय (Aṅguttara Nikāya) — (४ वेळा)
१३. रट्ठपाल सुत्त (Ratṭhapāla Sutta) — (१ वेळ)

१४. धम्मपद (Dhammapada) — (६ वेळा)
१५. धम्मपद-अट्ठकथा (Dhammapada Atthakathā) — (२ वेळा)
१६. बुद्धचरित (Buddhacharita) — (१ वेळ)
१७. थेरगाथा (Theragāthā) — (३ वेळा)
१८. थेरगाथा-अट्ठकथा (Theragāthā-Atthakathā) — (१ वेळ)
१९. मनोरथपूरणी (Manorathapūraṇī) — (१ वेळ)
२०. उदान (Udāna) — (२ वेळा)
२१. कुट्टी सुत्त (Kutti Sutta) — (१ वेळ)
२२. खुद्धक निकाय (Khuddaka Nikāya) — (१ वेळ)
२३. अपदान (Apadāna) — (१ वेळ)
२४. शार्दूलकरण (Śārdūl Karan / शार्दूलकरण) — (१ वेळ)
२५. अंगुलीमाल सुत्त (Aṅgulimāla Sutta) — (१ वेळ)
२६. पुफ्फ वग्गो / पुप्फवग्ग (Puppha Vagga) — (१ वेळ)
२७. पंडित वग्गो (Paṇḍita Vagga) — (१ वेळ)
२८. दंड वग्गो (Daṇḍa Vagga) — (१ वेळ)

---

---

✦ तृतीय खंड : भगवान बुद्धाने काय शिकविले

भाग १ : धम्मामध्ये बुद्धाचे स्थान

१. बुद्धाने स्वतःला विशेष स्थान दिले नाही.

— त्यांनी आपल्या धम्मात स्वतःला केंद्रस्थानी ठेवले नाही. त्यांनी सांगितले की, धम्म हा बुद्धावर अवलंबून नाही, तो सत्यावर आधारित आहे.

२. बुद्ध मार्गदर्शक आहेत, मुक्तिदाता नाहीत.

— बुद्ध म्हणाले, “मी मार्ग दाखवतो, पण चालायचे काम तुम्हालाच आहे.” त्यामुळे त्यांनी मोक्षदानाचा दावा केला नाही, तर स्वानुभवाने मुक्ती मिळवण्याचा आग्रह धरला.

३. धम्म हा अपौरुषेय नाही, तो मानवनिर्मित आहे.

— बुद्धांनी धम्माला दैवी प्रेरणा नसून मानवी बुद्धी आणि अनुभवावर आधारित असे सांगितले. म्हणजे तो “प्रत्ययाधारित” आहे, साक्षात्कारी किंवा अलौकिक नव्हे.

भाग २ : भगवान बुद्धाच्या धम्मसंबंधी

१. इतरांच्या मतानुसार बुद्धाचे शिक्षण.

— बुद्धाचे शिक्षण विविध प्रकारे लोकांनी समजले — काहींनी त्याला नीतिधर्म म्हटले, काहींनी ज्ञानाचा मार्ग, काहींनी तत्त्वज्ञान.

२. बुद्धांनी केलेले स्वतःचे वर्गीकरण.

— त्यांनी धम्माला आचार (शील), ध्यान (समाधी), आणि प्रज्ञा (ज्ञान) अशा तीन घटकांत विभागले. हेच तीन भाग ‘तीणिस्सिक्खा’ (तीन शिक्षणे) म्हणून प्रसिद्ध आहेत.

भाग ३ : धम्म म्हणजे काय

१. जीवन-जुचिता राखणे म्हणजे धम्म.

— योग्य विचार, योग्य आचरण, आणि योग्य उपजीविका ठेवणे हेच धम्माचे खरे स्वरूप आहे.

२. जीवनातील पूर्णता साधणे म्हणजे धम्म.

— जीवन केवळ जगणे नव्हे, तर नैतिक आणि मानसिक उन्नतीसाठी जगणे ही धम्माची अपेक्षा आहे.

३. निब्बाण (निर्वाण) प्राप्त करणे हा धम्म आहे.

— तृष्णा, द्वेष, मोह यांच्या नाशाने मनाची पूर्ण शांतता मिळवणे हेच निर्वाण, आणि त्याकडे नेणारा मार्ग म्हणजे धम्म.

४. तृष्णा-त्याग म्हणजे धम्म.

— इच्छा, लोभ आणि आसक्ती या दुःखाच्या मुळा आहेत. त्यांचा त्याग हा धम्माचा सार आहे.

५. सर्व संस्कार अनित्य आहेत, हे मानणे म्हणजे धम्म.

— जीवनातील सर्व गोष्टी बदलत्या आणि अस्थिर आहेत, हे जाणणे ही प्रज्ञेची पहिली पायरी आहे.

६. कर्म ही नैतिक व्यवस्थेचा आधार आहे.

— बुद्धांनी कर्माला विश्वाच्या नैतिक न्यायाचा पाया म्हटले. प्रत्येक कृतीला परिणाम आहे, आणि तोच धम्माचा नीतीतत्त्व आहे.

भाग ४ : अधम्म म्हणजे काय

१. दैवी कृपेवर विश्वास ठेवणे म्हणजे अधर्म.

— बुद्धांनी सांगितले की, मोक्ष किंवा कल्याण दैवी हस्तक्षेपाने नाही तर स्वतःच्या प्रयत्नांनी मिळते.

२. ईश्वरावर विश्वास ठेवणे हा अधर्माचा भाग.

— कारण तो अंधश्रद्धेला प्रोत्साहन देतो आणि विचारस्वातंत्र्य हरवतो.

३. ब्रह्मसायुज्य (ईश्वराशी एकरूप होणे) ही अधर्म कल्पना.

— कारण ती आत्मा व ब्रह्म या संकल्पनांवर आधारित आहे, ज्या बुद्धधर्मात नाहीत.

४. बाल्य (अंधश्रद्धा) व विधी-यज्ञ यांवरील विश्वास अधर्म आहे.

— बुद्धांनी कर्मकांड, यज्ञ, बलिदान, आणि आंधळ्या श्रद्धेचा विरोध केला.

५. कल्पनारूपी अनुमानावर आधारित धर्म अधर्म ठरतो.

— जो धर्म बुद्धीच्या कसोटीवर उतरू शकत नाही, तो खरा धर्म नाही.

६. धर्मग्रंथांचे केवळ पठण हे धर्म नाही.

— वाचनापेक्षा आचरण महत्त्वाचे.

७. धर्मग्रंथ प्रमादातीत आहेत असे मानणे अधर्म.

— ग्रंथ अप्रमाद्य नाहीत; तेही परीक्षणास पात्र आहेत.

भाग ५ : सद्धम्म म्हणजे काय

१. मनाची मलिनता दूर करणे हा सद्धम्म.

— लोभ, द्वेष, मोह यांचे निर्मूलन हेच सद्धम्माचे पहिले कार्य.

२. जगाला धम्मराज्य बनविणे.

— धम्म तेव्हाच सद्धम्म ठरतो, जेव्हा तो समाजात न्याय, समता आणि बंधुत्व निर्माण करतो.

३. सद्धम्म तोच जो सर्वांना ज्ञानाचा मार्ग खुला करतो.

— धम्माने प्रजेला विद्या व विवेक देणे आवश्यक आहे.

४. धम्म जेव्हा प्रजेला नैतिक आचरण शिकवतो, तेव्हाच सद्धम्म होतो.

— केवळ शिक्षण नव्हे, तर शीलयुक्त आचरण महत्त्वाचे आहे.

५. सद्धम्माने प्रज्ञा, शील आणि मैत्री यांचा विकास करावा.

— केवळ विद्या नव्हे, तर करुणा आणि मैत्री हे सुद्धा सद्धम्माचे गुण आहेत.

६. सद्धम्माने सामाजिक भेद नष्ट करावेत.

— जाती, वंश, जन्म यांवरील अन्यायकारक भेद दूर करून माणूसपणावर आधारित समता प्रस्थापित करणे हे सद्धम्माचे लक्षण आहे.

▪️ १. दीर्घ निकाय (Dīgha Nikāya)

१. महा निदान सुत्त (Maha Nidan Sutta) — III : 15 : 50

२. दीर्घ निकाय II : 198

३. तेविज्ज सुत्त (Tevijja Suttanta) — II : 13 : 300 (३ वेळा)

४. तेविज्ज सुत्त — III : 19 : 175

५. महाली सुत्त (Mahāli Sutta) — II : 5 : 173

६. कुटदंत सुत्त (Kutadanta Sutta) — II : 5 : 173

७. पोत्तपाद सुत्त (Pottapāda Suttanta) — एकदा

८. लोहिक्क सुत्त (Lohikka Suttanta) — II : 12 : 288

९. पाटिका सुत्त (Pātika Suttanta) — एकदा

👉 दीर्घ निकाय एकूण उल्लेख : ९ वेळा

---

▪️ २. मध्यम निकाय (Majjhima Nikāya)

१. गङ्कक मोग्गल्लान सुत्त (Gankaka Moggallana Suttanta) — III : I : 107 : 52

२. राठ्ठपाल सुत्त (Ratthapala Sutta) — II : IV : 82 : 250

३. सब्बासव सुत्त (Sabbāsava Sutta) — I : 1 : 2 : 8 (३ वेळा)

४. देवदह सुत्त (Devadaha Sutta) — III : I : 101 : 3

५. सल्लेख सुत्त (Sallekha Sutta) — I : 1 : 8 : 51

६. ककचूपम सुत्त (Kakachūpama Sutta) — I : III : 21 : 159

७. अस्सलायन सुत्त (Assalayana Sutta) — II : V : 93 : 340

८. एसुकारि सुत्त (Esukari Sutta) — II : V : 96 : 366

👉 मध्यम निकाय एकूण उल्लेख : ८ सुत्ते (एकूण १० वेळा)

---

▪️३. संयोग्त निकाय (Saṁyutta Nikāya)

१. अंगिस्कंधोपम सुत्त (Angiskandhopama Sutta) — 43 : 3 : 6; महावग्ग 1 : 3

२. संयोग्त निकाय 3 : 187; महावग्ग 1 : 3

👉 संयोग्त निकाय एकूण उल्लेख : २ वेळा

---

▪️४. अंगुत्तर निकाय (Aṅguttara Nikāya)

१. अंगुत्तर निकाय — सामान्य उल्लेख (४ वेळा – "Ibid." समावेश)

२. अंगुत्तर निकाय 3 : 52

३. उज्जय सुत्त (Ujjaya Sutta) — खंड IV, पृ. 191

४. उदायिन सुत्त (Udayin Sutta) — खंड III, पृ. 227

५. टिक निपात (Tik Nipāt)

६. चतुक्क निपात – वास्सकार सुत्त (Chatukka Nipāt – Vassakar Sutta)

👉 अंगुत्तर निकाय एकूण उल्लेख : ९ वेळा

---

▪️५. धम्मपद (Dhammapada)

१. धम्मपद 204 (८)

२. धम्मपद 25 (३) — भिक्खूवग्ग (Bhikkhu Vagga) 361 (२)

३. सहस्सवग्ग (Sahassa Vagga) 101 (३ वेळा)

४. यमकवग्ग (Yamaka Vagga) 1–2 (२ वेळा)

५. धम्मपद 393 (११)

👉 धम्मपद एकूण उल्लेख : ९ वेळा

---

▪️६. सुत्तनिपात (Sutta Nipāta)

१. सुत्तनिपात — सामान्य उल्लेख

२. अग्गिका भारद्वाज सुत्त (Aggika-Bhāradvāja Sutta)

👉 सुत्तनिपात एकूण उल्लेख : २ वेळा

---

▪️ ७. विनयपिटक – महावग्ग (Vinayapiṭaka – Mahāvagga)

महावग्ग 1 : 3 (संयोग्त निकाय संदर्भासह)

👉 उल्लेख : २ वेळा

---

▪️८. धम्मपद-अट्ठकथा (Dhammapada-Aṭṭhakathā)

पुतीगथ तिस्साची कथा (Putigathatissa’s Story) — एकदा

---

▪️ ९. इतर ग्रंथ व आधुनिक संदर्भ

१. Yogācārabhūmi (आचार्य असंग) — भुमी 3 : 4 : 5

२. Emil Burnouf, उद्धृत : P. L. Nāsū, Essence of Buddhism, पृ. 174

३. Ānand Kausalyāyan आणि Dharmanand Kosambi — “slave” या शब्दाचा अर्थ

---

🔷 संदर्भनिहाय पुनरावृत्ती सारांश

ग्रंथ / सुत्तसंग्रह एकूण वेळा उल्लेख

दीर्घ निकाय (Dīgha Nikāya) ९

मध्यम निकाय (Majjhima Nikāya) १०

संयोग्त निकाय (Saṁyutta Nikāya) २

अंगुत्तर निकाय (Aṅguttara Nikāya) ९

धम्मपद (Dhammapada) ९

सुत्तनिपात (Sutta Nipāta) २

विनयपिटक – महावग्ग २

इतर ग्रंथ (Asanga, Burnouf इ.) ३

---

✅ एकूण उल्लेखांचा सारांश:

बाबासाहेबांनी या तिसऱ्या खंडात सुमारे ४५ ते ५० मूळ पाली संदर्भांचा उपयोग केला आहे.

त्यातील बहुसंख्य उल्लेख मध्यम निकाय, दीर्घ निकाय, अंगुत्तर निकाय आणि धम्मपद यांमधून आहेत, ज्यावरून दिसते की —

> “बाबासाहेबांचा बुद्धधम्म अभ्यास हा मूळ पाली साहित्यात खोलवर रुजलेला होता.”

📘 खंड चवथा : धर्म (Religion) आणि धम्म

भाग पहिला : धर्म (Religion) आणि धम्म

1. धर्म (Religion) म्हणजे काय?

2. धर्म (Religion) आणि धम्म यांमध्ये फरक कसा आहे?

3. धर्माचे आयोजन आणि धम्माचे आयोजन

4. धर्म आणि धम्म यांतील इतर फरक — भगवान आणि पौरोहित्य यांतील संवादाच्या स्वरूपात

5. नीती आणि धर्म (Religion)

6. धम्म आणि नीती

7. फक्त नीती पुरेशी नाही; ती सार्वभौम व सर्वव्यापक असली पाहिजे

भाग दुसरा : पारिभाषिक शब्दसाम्यामुळे होणारे मौलिक फरक

▪️पुनर्जन्म :

1. संकल्पनात्मक अर्थ

2. पुनर्जन्म कशाचा?

3. पुनर्जन्म कोणाचा?

▪️कर्म :

1. बौद्ध आणि ब्राह्मण कर्मसंकल्प समान आहेत काय?

2. गतकर्माचा भविष्यजन्मावर परिणाम होतो असे बुद्ध मानतात काय?

3. गतकर्माचा भविष्यातील जीवनावर परिणाम होतो असे बुद्ध मानतात काय?

▪️अहिंसा :

1. अहिंसेचे भिन्न अर्थ आणि तिचे आचरण

2. अहिंसेचा खरा अर्थ

▪️संसर :

1. आयुष्य एका शरीरातून दुसऱ्या शरीरात जाणे (संसर)

2. गैरसमजुतींची कारणे

---

भाग तिसरा : बौद्ध जीवनमार्ग

1. सत्य, असत्य आणि पाप

2. लोभ आणि तृष्णा

3. मत्सर आणि द्वेष

4. क्रोध आणि क्षमा

5. मनुष्य, मन आणि मनोमल

6. आपण आणि आत्मविजय

7. करुणा, न्याय आणि समरसता

8. विवेकशीलता आणि एकाग्रता

9. जागरूकता, कळकळ आणि धैर्य (असम्माद आणि वीर्य)

10. दु:ख आणि सुख; दान आणि कर्म

11. ढोंग

12. सम्यक मार्गाचे अनुसरण

13. सम्यक आणि असम्यक यांचा स्वीकार कसा करू नये

---

भाग चौथा : बुद्धांचे विचार

▪️गृहस्थासाठी विचार :

1. सुखी गृहस्थ

2. पत्नी कशी असावी

3. पती आणि पत्नी

▪️शीलपालनावरील विचार :

1. माणसाची अधोगती कशामुळे होते?

2. उच्च मनुष्य

3. सज्जन पुरुष

4. ज्ञानी पुरुष

5. न्यायी आणि सदाचारी पुरुष

6. शुभकर्माची (कुशल कर्माची) आवश्यकता

7. शुभसंकल्पाची आवश्यकता

▪️सदाचारावरील विचार :

1. सदाचार म्हणजे काय?

2. सदाचाराची आवश्यकता

3. सदाचार आणि अंधकार

4. सदाचारात परिपूर्णता कशी साधावी?

5. सदाचाराच्या मार्गावर सहचर्याची वाट पाहण्याची गरज नाही

▪️निर्वाणावरील विचार :

1. निर्वाण म्हणजे काय?

2. निर्वाणाची मूळ तत्त्वे

▪️धम्मावरील विचार :

1. सम्यक दृष्टिला प्रथम स्थान का?

2. मरणोत्तर जीवनाची चिंता का करावी?

3. देवाची प्रार्थना किंवा आवाहन करणे हे यथार्थ नाही

4. अज्ञानी व्यक्ती पवित्र होऊ शकत नाही

5. अधोगतीची कारणे दुःकर्म आहेत, पाप नाही

6. देवपूजा ही फलदायी नाही

7. पवित्र जीवन म्हणजे काय?

▪️सामाजिक व राजकीय प्रश्नांवरील विचार :

1. राजकारणावर अवलंबून राहू नका

2. जर राजा धार्मिक असेल तर प्रजा धार्मिक होईल

3. राजकीय आणि लष्करी शांतता समाजव्यवस्थेवर अवलंबून असते

4. युद्ध हा चुकीचा मार्ग आहे

5. शांती स्थापनेसाठी प्रयत्न करणे आवश्यक आहे

📘 खंड चवथा — धर्म (Religion) आणि धम्म : वापरलेले पाली साहित्यातील संदर्भ

१. दीघनिकाय (Dīgha Nikāya)

• पाटिक सुत्तंत (Patika Suttanta) — IV : 24 : 7

• पोत्तपाद सुत्तंत (Pottapāda Suttanta) — I : 9 : 244

• तेविज्ज सुत्त (Tevijja Sutta) — I : 13

• महापरिनिब्बान सुत्त (Mahāparinibbāna Suttanta) (एकूण उल्लेख: 4 वेळा)

२. मज्झिम निकाय (Majjhima Nikāya)

• अलगड्डूपम सुत्त (Alagaddūpama Sutta) — I : III : 22 : 167 (२ वेळा)

• चुल्लदुःख्खखंड सुत्त (Cūḷadukkhakkhandha Sutta) — I : 2 : 14 : 119

• देवदह सुत्त (Devadaha Sutta) — III : I : 100 : 3

• महाकम्मविभंग सुत्त (Mahākammavibhaṅga Sutta) — III : IV : 136 : 254

• कन्नकठाळ सुत्त (Kannakatthala Sutta) — II : IV : 90 : 307

• महातण्हासंखय सुत्त (Mahātaṇhāsaṅkhaya Sutta) — I : IV : 38 : 311

• जीवक सुत्त (Jīvaka Sutta) — II : I : 55 : 32

• धनञ्जनी सुत्त (Dhanañjānī Sutta) — II : 5 : 7

• धम्मदयाद सुत्त (Dhammadāyāda Sutta) — I : 1 : 3

• सालेय सुत्त (Sāleyya Sutta) — I : 5 : 1

• चुल्लमालुंकीयपुत्त सुत्त (Cūḷamālukyaputta Sutta) — I : 426 : 64

• महासारोपम सुत्त (Mahāsāropama Sutta) (एकूण उल्लेख: 12 वेळा)

३. संयुत्त निकाय (Saṃyutta Nikāya)

• सामान्य संदर्भ (Saṃyutta Nikāya) — अनेक ठिकाणी

• इन्दुक सुत्त (Induka Sutta)

• राध सुत्त (Rādha Sutta)

• कस्यप सुत्त (Kassapa Sutta) — ii : 222

• सांगारव सुत्त (Saṅgārava Sutta) (एकूण उल्लेख: 6 वेळा)

४. अंगुत्तर निकाय (Aṅguttara Nikāya)

• चतुक्क निपात (Catukka Nipāta)

• तृतीय वग्ग (Tatiya Vagga), चतुक्क निपात

• यक्ष वग्ग (Yakkha Vagga)

• सत्तक निपात (Sattaka Nipāta) (एकूण उल्लेख: 5 वेळा)

५. सुत्त निपात (Sutta Nipāta)

• पराभव सुत्त (Parābhava Sutta) (एकूण उल्लेख: 1 वेळ)

६. धम्मपद (Dhammapada)

धम्मपदाचा वापर बाबासाहेबांनी या खंडात सर्वाधिक प्रमाणात केला आहे. एकूण श्लोकांचे संदर्भ 100 पेक्षा जास्त वेळा आलेले आहेत. मुख्य उल्लेख खालीलप्रमाणे:

• 1(1), 2(2), 3(3), 4(4), 5(5), 7(7), 8(8), 9(9), 33–35, 55–69, 72–74,

• 116–122, 125, 129, 134–137, 141–144, 157–165, 167, 169,

• 183–187, 201–203, 209–220, 221–224, 236–253, 256–263,

• 260(5), 261(6), 262(7), 263(8), 320–330 इत्यादी.

(एकूण उल्लेख: सुमारे 120 वेळा)

७. अन्य पाली व अनुपिटक संदर्भ

• Questions of King Milinda (Milindapañha)

• Ceylonese monks eat fish but not eggs — आनंद कौसल्यायन यांचे निरीक्षण

• Damnik Sutta — Aṅguttara Nikāya, Chatukka Nipāta

• Sutta Piṭaka (सामान्य उल्लेख) (एकूण उल्लेख: 4 वेळा)

सर्वसाधारण संदर्भ संख्या (एकत्रित आढावा):

ग्रंथ	उल्लेख संख्या (अंदाजे)
Dīgha Nikāya	4
Majjhima Nikāya	12
Saṃyutta Nikāya	6
Aṅguttara Nikāya	5
Sutta Nipāta	1
Dhammapada	~120
इतर (Milinda, इ.)	4

एकत्रित पुनरावृत्ती तपशील (थोडक्यात):

• Alagaddūpama Sutta — (2 वेळा)

• Dhammapada — (अनेक पुनरावृत्ती, काही श्लोक 5–10 वेळा)

• Saṃyutta Nikāya — (सामान्य उल्लेख + उपसुत्ते = 6 वेळा)

पाचवा खंडः संघ.

हा खंड एकूण ५ उपविभागात समजावून सांगण्यात आलेला आहे... ते उपविभाग पुढीलप्रमाणे :

भाग पहिलाः संघ. 2

१. संघ आणि त्याची संघटना.

२. संघप्रवेश..

३. भिक्खु आणि त्याच्या प्रतिज्ञा

४. भिक्खू आणि धार्मिक दोष.

५. भिक्खु आणि प्रतिबंध

६. भिक्खु आणि शिष्टाचाराचे नियम

७. निक्खु आणि दोषपरीक्षा

८. भिक्खु आणि अपराध स्वीकृती.

भाग दुसराः भिक्खू आणि त्यांच्याविषयी भगवान बुद्धाची कल्पना.

१. भिक्खू कसा असावा यासंबंधी बुद्धाची कल्पना.

२. भिक्खु आणि तपस्वी.

३. भिक्खु आणि ब्राम्हण.

४. भिक्खु आणि उपासक.

भाग तिसराः भिक्खुची कर्तव्ये.

१. भिक्खुची नवदीक्षितांसंबंधी कर्तव्य.

२. धम्मदीक्षा ही चमत्काराने करावयाची नाही.

३. धम्मपरिवर्तन हे बळाने करावयाचे नसते.

४. भिक्खु धम्मप्रचारासाठी झटले पाहिजे.

भाग चवथाः भिक्खू आणि उपासक.

१. भिक्षापाश.

२. परस्परावरील परिणाम.

३. भिक्खूचा धम्म आणि उपासकाचा धम्म

भाग पाचवाः उपासकासाठी नियम.

१. धनवंतासाठी विनय.

२. गुहस्थासाठी विनय.

३. पुत्रांसाठी विनय.

४. शिष्यासाठी विनय.

५. पति-पत्नीसाठी बिनय.

६. धनी व सेवक यांसाठी विनय.

७. निष्कर्ष.

८. कन्येसाठी विनय

नक्कीच. खालील मजकूर हा तुमच्या ठेवलेल्या भागाचा पूर्ण मराठी अनुवाद आणि सुसंवादी आवृत्ती आहे —

---

📘 ‘भगवान बुद्ध आणि त्यांचा धम्म’ (खंड पाच) — संदर्भ सूची (मराठी आवृत्ती)

---

🔹 विनयपिटक संदर्भ

1. विनयपिटक (Vinaya Piṭaka) — (१)
2. महावग्ग (Mahāvagga) — (२)
    • महावग्ग I–56 — (१)
    • महावग्ग I–76 — (१)
3. सुत्तविभंग (Sutta Vibhaṅga) — (१)

---

🔹 दीर्घनिकाय संदर्भ (Dīgha Nikāya)

4. उदुम्बरिक सिंहनाद सुत्त (Udumbarika Sīhanāda Sutta) — (१)
    (DN iii.56.7)
5. पाठीक सुत्त (Pāṭika Sutta) — (१)
    (DN iii.34.5)
6. ब्रह्मजाल सुत्त (Brahmajāla Sutta) — (१)
7. सिगालोवाद सुत्त (Sigālovāda Sutta) — (१)

---

🔹 संयुक्तनिकाय संदर्भ (Saṁyutta Nikāya)

8. महावग्ग १.४:१४ (Mahāvagga I.4:14) — (१)
9. संयुक्तनिकाय १:११:९४ (Saṁyutta Nikāya 1:11:94) — (१)
10. धम्मिक सुत्त (Dhammika Sutta) — (१)

---

🔹 अंगुत्तरनिकाय संदर्भ (Aṅguttara Nikāya)

11. उग्ग सुत्त (Uggaha Sutta) — (१)

---

🔹 स्वतंत्र सुत्ते आणि ग्रंथसंदर्भ

12. सामञ्ञफल सुत्त (Sāmaññaphala Sutta) — (१)
13. मोनियर विल्यम्स (Monier Williams), पृ. ९ — (१)

---

🔹 धम्मपद संदर्भ (Dhammapada)

क्र.	मूळ संदर्भ	स्पष्टीकरण	वारंवारता
१	धम्मपद ९	श्लोक क्रमांक ९	(१)
२	धम्मपद १०	श्लोक क्रमांक १०	(१)
३	धम्मपद २६६	श्लोक क्रमांक २६६	(१)
४	धम्मपद २६७	श्लोक क्रमांक २६७	(१)
५	धम्मपद २७१–२७२	श्लोक क्रमांक २७१–२७२	(२)
६	धम्मपद ३६३–३८० (सातत्याने आलेले १८ श्लोक)	श्लोक क्रमांक ३६३ ते ३८०	(१८)
७	धम्मपद ३१–३२	श्लोक क्रमांक ३१–३२	(२)
८	धम्मपद २९६–२९८	श्लोक क्रमांक २९६–२९८	(३)
९	धम्मपद २००	श्लोक क्रमांक २००	(१)
१०	धम्मपद ३५४–३५९	श्लोक क्रमांक ३५४ ते ३५९	(६)

➡️ एकूण धम्मपद संदर्भ: (३५ वेळा)

---

🧾 एकत्रित सारांश (Ibid. च्या अर्थानुसार सुधारित)

ग्रंथ / स्रोत	उल्लेख संख्या
विनयपिटक (महावग्ग, सुत्तविभंग)	५
दीर्घनिकाय (४ सुत्ते)	४
संयुक्तनिकाय	३
अंगुत्तरनिकाय	१
सामञ्ञफल सुत्त	१
धम्मपद	३५
मोनियर विल्यम्स व इतर पृष्ठ संदर्भ	६

---

ह्या प्रकारे डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांनी ‘भगवान बुद्ध आणि त्यांचा धम्म’ (खंड ५) मध्ये मुख्यत्वे धम्मपद, तसेच विनयपिटकातील महावग्ग, दीर्घनिकायातील सुत्ते, आणि संयुक्तनिकाय यांतील संदर्भ प्रामुख्याने घेतले आहेत.

खंड सहावा : भगवान बुद्ध आणि त्यांचे समकालीन. ह्या भागात इतर ४ उपविभागात देऊन हा भाग समजाविण्यात आलेला आहे

भाग पहिलाः भगवान बुद्ध व त्यांचे समर्थक.

१. बिम्बिसार राजाचे दान.

२. अनाथपिण्डिकाचे दान.

३. जीवकाचे दान........

४. आम्रपालीचे दान

५. विशाखेची दानशूरता.

भाग दुसराः भगवान बुद्धाचे विरोधक.

१. मोहाकर्षणाने धम्मदीक्षा देण्याचा आरोप.

२. परोपजीवी असल्याचा आरोप,

३. सुखी संसार उध्वस्त केल्याचा आरोप.

४. जैन तीर्थक आणि प्राणघाताचा आरोप.

५. जैन तीर्थक आणि अनैतिकतेचा आरोप.

६. देवदत्त, चुलत भाऊ आणि शत्रू.

७. ब्राम्हण आणि भगवान बुद्ध.

भाग तिसराः भगवान बुद्धाच्या धम्माचे टीकाकार.

१. संघातील मुक्त प्रवेशाचे टीकाकार.

२. व्रत-नियमाचे टीकाकार.

३. अहिंसा-तत्वाचे टीकाकार

४. शीलप्रचार आणि दुःखनिर्मितीबाबत टीका.

(१): दुःख हे निराशाजनक आहे

(२): अशाश्वतता हे निराशेचे कारण

(३): बौद्ध धम्म निराशावादी आहे काय?

५. आत्मा' आणि पुनर्जन्म' तत्त्वांचे टीकाकार..

६. विनाशवादी असल्याबद्दल टीका.

भाग चवथाः भगवान बुद्धाचे मित्र आणि चाहते.

१. धनंजनी ब्राम्हणीची भक्ती.

२. विशाखेची दृढ श्रद्धा.

३. मल्लिकेची श्रद्धा

४. गर्भवती मातेची तीव्र अभिलाषा.

५. केनियाचे स्वागत.

६. राजा प्रसेनजितची स्तुती. 

📘 बाबासाहेबांनी घेतलेले पाली साहित्यातील संदर्भ – खंड सहावा

1. Vinaya Piṭaka – Mahāvagga (महावग्ग, विनयपिटक) — (२ वेळा)

→ बुद्धांच्या प्रारंभिक संघजीवनातील नियम, पब्बज्झा, उपसंपदा, भिक्षूवृत्ती व संघाची रचना यासंबंधीचे वर्णन.

संदर्भ:

1. Vinaya Piṭaka, Mahāvagga

2. Mahāvagga, Vinaya Piṭaka.

2. Vinaya Piṭaka (II:6:4) – Cullavagga (चुल्लवग्ग, विनयपिटकाचा भाग) — (२ वेळा)

→ संघभेद, उपोसथ, पातिमोक्ख, आणि संघकार्यातील नियम.

संदर्भ:

1. Vinaya Piṭaka (II:6:4), Cullavagga

2. Cullavagga, Saṅghabhedakkhandha 7

3. Dīgha Nikāya Aṭṭhakathā – Sāmaññaphala Sutta (दीर्घनिकाय टीका – सामञ्ञफल सुत्त) — (१ वेळा)

→ राज्ञा अजातशत्रूने बुद्धांना विचारलेल्या गृहत्यागाच्या फळावर आधारित संवाद.

4. Dīgha Nikāya – Mahāparinibbāna Suttanta (III:16–78) (महापरिनिब्बान सुत्त, दीर्घनिकाय) — (१ वेळा)

→ बुद्धांच्या अंतिम प्रवासाचे, निब्बानप्राप्तीचे व संघनियमानचे वर्णन.

5. Dhammapada Aṭṭhakathā आणि Manorathapūraṇī, Mahāvagga — (२ वेळा)

→ धम्मपदाच्या कथा व टीका; नीतिकथा व बोधक घटना.

संदर्भ:

1. Dhammapada Aṭṭhakathā and Manorathapūraṇī, Mahāvagga

2. Dhammapada Aṭṭhakathā.

6. Aṅguttara Nikāya (अंगुत्तरनिकाय) — (२ वेळा)

→ बुद्धांच्या संक्षिप्त पण गहन उपदेशांचा संग्रह.

संदर्भ:

1. Aṅguttara Nikāya

2. Aṅguttara Nikāya 5:4:5:2.

7. Kāsi Bhāradvāja Sutta (Sutta Nipāta) — (१ वेळा)

→ भिक्षू जीवनाचे रूपक शेतकरी ब्राह्मणाशी संवादरूपात स्पष्ट करणारे सुत्त.

8. Saṁyutta Nikāya Aṭṭhakathā (1:4:8) — (२ वेळा)

→ परस्पर संबंधांवरील संवाद; कारण–कार्य संबंध व प्रतिच्चसमुत्पादाचे विवेचन.

संदर्भ:

1. Saṁyutta Nikāya Aṭṭhakathā (1:4:8)

2. Saṁyutta Nikāya.

9. Vimānavatthu किंवा Vimānavatthu Aṭṭhakathā — (१ वेळा)

→ स्वर्गीय देवलोकांतील परिणामकारक कर्मांचे उदाहरण देणारा ग्रंथ.

10. Majjhima Nikāya – Alagaddūpama Sutta (I:II:22:167) — (३ वेळा)

→ धम्माच्या योग्य-अयोग्य आकलनाचे रूपक; “सापउपमा सुत्त”.

संदर्भ:

1. Majjhima Nikāya, Alagaddūpama Sutta I:II:22:167

2. Majjhima Nikāya 3:4:7

3. Majjhima Nikāya, Sela Sutta II:V:92:332

(वरील तीनही संदर्भ Majjhima Nikāya मधील असल्यामुळे एकत्र ३ वेळा आले.)

🔢 संदर्भांची एकत्र मोजणी

ग्रंथ / स्रोतनाम आलेल्या वेळा

Vinaya Piṭaka (Mahāvagga + Cullavagga) 4

Dīgha Nikāya (टीका व सुत्ते) 2

Dhammapada Aṭṭhakathā (Manorathapūraṇी सहित) 2

Aṅguttara Nikāya 2

Saṁyutta Nikāya (टीका सहित) 2

Majjhima Nikāya 3

Kāsi Bhāradvāja Sutta (Sutta Nipāta) 1

Vimānavatthu / Vimānavatthu Aṭṭhakathā 1

---

🪶 संक्षिप्त मराठी स्पष्टीकरण

बाबासाहेबांनी खंड सहा मध्ये मुख्यतः धम्माचे तत्त्वज्ञानिक आणि नैतिक मूलतत्त्व स्पष्ट करताना पाली साहित्यातील वरील ग्रंथांचा आधार घेतला.

Vinaya Piṭaka — संघजीवन आणि शीलसंहिता.

Nikāyas — बौद्ध तत्त्वज्ञानाची मूलभूत सूत्रे.

Aṭṭhakathā (टीका) — व्याख्या व कथात्मक स्पष्टीकरणे.

Sutta Nipāta, Vimānavatthu — रूपकात्मक व नैतिक कथा.

सप्तम खंडः भ्रमणिकाची अंतिम यात्रा

हा भाग ३ उपविभागात पुढीलप्रमाणे समजावून सांगण्यात आलेला आहे

भाग पहिलाः निकटवर्तीयांच्या भेटी.

१. धम्मप्रचाराची केंद्र.

२. त्यांच्या भेटीची स्थाने

३. माता-पुत्राची आणि पति-पत्नींची अंतिम मेट

४. पिता-पुत्रांची अंतिम भेट.

५. भगवान बुद्ध आणि मारिपुत्त ह्यांची अंतिम भेट

भाग दुसरा: वैशालीचा निरोप

१. बैशालाली प्रणाम

२. पाथा येथे वास्तव्य

३. कुशिनारा येथे आगमन.

भाग तिसराः महा परिनिर्वाण.

१. बारसाची नियुक्ती.

२. अन्तिम धर्म-दीक्षा

३. अन्तिम शब्द.

४. शोकग्रस्त आनन्द

५. माल्लांचा बिलाप आणि एका भिक्खूची प्रसन्नता.

६. अन्तिम संस्कार.

७. रक्षेसाठी संघर्ष.

८. बुद्ध-भक्ती.

अष्टम खंडः त्यांचे व्यक्तिमत्त्व.

भाग पहिलाः त्यांचे व्यक्तिमत्त्व.

१. त्यांची देहाकृती..

२. प्रत्यक्ष पाहिलेल्यांची साक्ष.

३. त्यांचे नेतृत्व-सामर्थ्य,

भाग दुसराः त्यांची मानवता.

१. त्यांची करणा- महाकारुणिकता.

२. दुःखितांचे दुःखहरण-दुःखांचा उपशमनकर्ता.

(१: विशाखेचे सान्त्वन

(२) किसा-गौतमीचे सान्त्वन

३. रुग्णांबद्दल चिंता.

४. असहिष्णूंच्या बाबतीत त्यांची उदारता.

५. समता आणि समान व्यवहाराचे समथर्न.

भाग तिसराः त्यांची आवड-नावड.

१. त्यांना दारिद्र्य नापसंत होत.

२. त्यांना संग्राहक वृत्ती नापसंत होती.

३. त्यांची सौंदर्याची आवड.

४. त्यांची सौंदर्याबद्दल आसक्ती

उपसंहार

१. भगवान बुद्धांच्या महत्तेची प्रशंसा...

२. त्यांच्या धम्माचा प्रसार करण्याची प्रतिक्षा

३. भगवान बुद्धांच्या स्वदेशप्रत्यागमनासाठी प्रार्थना.

📘 खंड सात – पाली साहित्यातील संदर्भांचे विश्लेषण

1. Buddhavaṁsa बुद्धवंस – पूर्वीच्या २४ बुद्धांचे चरित्र, आणि गौतम बुद्धापर्यंतचा वंशवृत्त. बुद्धचरित्रातील परंपरेचा दाखला. (१)

2. Aṅguttara Nikāya – Tika Nipāta अंगुत्तरनिकायाचा तिकनिपात (३ वर्गांचा विभाग); त्रिविध शील, त्रिसरण, त्रिविद शुद्धी इत्यादी उपदेश. (१)

3. Therīgāthā & Theragāthā Aṭṭhakathā थेर-थेरिका यांच्या गाथा व त्यांच्या टीका; बुद्धशिष्य-शिष्यांच्या अनुभवकथा. (१)

4. Majjhima Nikāya – Rāhulovāda Sutta (II:II:62:91) बुद्धांनी आपल्या पुत्र राहुलाला दिलेला नीतिशिक्षण उपदेश. "राहुला, सत्याला कधीही तडा जाऊ देऊ नको." (१)

5. Saṁyutta Nikāya 45:2:3 तसेच Saṁyutta Nikāya Aṭṭhakathā मार्गसंयुत्तातील ‘मग्गसंयुत्त’ विभाग – आर्य अष्टांगिक मार्गाचे स्पष्टीकरण. (१)

6. Majjhima Nikāya – Sālekkha Sutta (I:I:8:51) “सालेक्क सुत्त” – आत्मशुद्धी व पापविलयाचे तत्त्वज्ञान. (१)

7. Dīgha Nikāya – Mahāparinibbāna Suttanta (III:16:78) बुद्धांच्या अंतिम प्रवासाचे, परिनिब्बानाचे आणि संघासाठी दिलेल्या अंतिम उपदेशांचे सविस्तर वर्णन. (७ वेळा)

8. Udāna VIII:5 उदान – बुद्धांचे भावोच्चारित वचन; या प्रकरणात निब्बानावरील एक प्रसिद्ध उद्गार. (१)

9. Dīgha Nikāya III:138 दीर्घनिकायातील अन्य संवाद (बहुधा “संगीतिसुत्त” संदर्भ). (१)

10. Majjhima Nikāya – Sāgāma Sutta (II:I:104:29) “सौगाम सुत्त” – संघ, नीतिशास्त्र आणि योग्य आचारावरील विवेचन. (१)

11. Vatthugāthā "वत्तुगाथा" – धम्मपदाच्या प्रारंभीच्या प्रास्ताविक गाथा; पापकर्म–पुण्यकर्माच्या परिणामांचे उदाहरण. (१)

12. Dhammapada – Brāhmaṇa Vagga धम्मपदातील ‘ब्राह्मणवग्ग’ – आत्मसंयमी व ज्ञानी मनुष्याला खरा ब्राह्मण मानणारा विभाग. (१)

13. Saṁyutta Nikāya 54:1–6 ‘Ānāpānasati Saṁyutta’ – श्वासोच्छ्वास ध्यान (अनापानसती) व सतिपट्ठानाचे वर्णन. (१)

🔢 संदर्भांची एकत्र मोजणी

ग्रंथ / स्रोतनाम आलेल्या वेळा

Dīgha Nikāya (विशेषतः Mahāparinibbāna Suttanta) 7 वेळा

Majjhima Nikāya (विविध सुत्ते) 2

Saṁyutta Nikāya (टीका सहित) 2

Buddhavaṁsa 1

Aṅguttara Nikāya (Tik Nipat) 1

Therīgāthā & Theragāthā Aṭṭhakathā 1

Udāna 1

Vatthugāthā 1

Dhammapada – Brāhmaṇa Vagga 1

🪶 मराठी विश्लेषण (सारांश)

खंड सातात बाबासाहेबांनी मुख्यतः बुद्धांच्या अंतिम जीवनघटनांचा, उपदेशांचा आणि त्यांच्या धम्माच्या सार्वत्रिक मूल्यांचा संदर्भ घेतला आहे.

त्यासाठी त्यांनी खालील ग्रंथांवर अधिक भर दिला —

Dīgha Nikāya – Mahāparinibbāna Suttanta (सर्वाधिक संदर्भ: ७ वेळा)

→ बुद्धांच्या देहावसानाच्या प्रसंगी दिलेले अमर उपदेश: "वयधम्मा संखारा, अप्पमादेन संपादेथ."

Majjhima Nikāya व Saṁyutta Nikāya – व्यावहारिक आचारधर्म, आत्मसंयम, व सतिपट्ठान साधना.

Dhammapada, Buddhavaṁsa, Udāna – नैतिक व दार्शनिक दृष्टीने प्रेरक गाथा.

अष्टम खंडः त्यांचे व्यक्तिमत्त्व. हा खंड एकूण तीन उपविभागात पुढीलप्रमाणे आहे:

भाग पहिलाः त्यांचे व्यक्तिमत्त्व. 

१. त्यांची देहाकृती..

२. प्रत्यक्ष पाहिलेल्यांची साक्ष.

३. त्यांचे नेतृत्व-सामर्थ्य, 

भाग दुसराः त्यांची मानवता.

१. त्यांची करणा- महाकारुणिकता. 

२. दुःखितांचे दुःखहरण-दुःखांचा उपशमनकर्ता. 

     १: विशाखेचे सान्त्वन 

     २ किसा-गौतमीचे सान्त्वन ।

३. रुग्णांबद्दल चिंता. 

४. असहिष्णूंच्या बाबतीत त्यांची उदारता. 

५. समता आणि समान व्यवहाराचे समथर्न. 

भाग तिसराः त्यांची आवड-नावड.

१. त्यांना दारिद्र्य नापसंत होत. 

२. त्यांना संग्राहक वृत्ती नापसंत होती.

३. त्यांची सौंदर्याची आवड. 

४. त्यांची सौंदर्याबद्दल आसक्ती 

📜 संदर्भ यादी

1. बुद्धचरित, सर्ग ८, श्लोक ५३

→ Buddhacharita 8-53.

👉 (१)

2. बुद्धचरित, सर्ग १०, श्लोक ८

→ Buddhacharita, 10-8.

👉 (२ वेळा – खाली ‘Ibid’ म्हणूनही आलेले आहे)

3. बुद्धचरित, सर्ग १०, श्लोक ३

→ Ibid, 10-3.

👉 (बुद्धचरित संदर्भ – एकूण ५ वेळा आलेले)

4. बुद्धचरित, सर्ग १०, श्लोक ४

→ Ibid, 10-4.

5. बुद्धचरित, सर्ग १०, श्लोक ५

→ Ibid, 10-5.

6. पुष्पमालिका सूत्र (सद्धर्मपुण्डरीकसूत्र - Lotus Sutra, अध्याय ३, श्लोक २१ – Kern)

तसेच Fausböll यांनी संपादित केलेले परायण सूत्र (Parāyana Sutta)

→ Lotus III-21 (Kern) and Fausball-Parayam Sutta.

👉 (१)

7. थेरगाथा, पद क्रमांक २४२ (CCXLII)

→ Theragatha CCXLII.

👉 (१)

8. Hopkin यांच्या “Religions of India” ग्रंथातून (पृ. ३२५–३२६),

उद्धृत करणारे K. J. Saunders, पृ. ८३.

→ Hopkin's Religions of India, p. 325-26, quoted by K. J. Saunders p. 83.

👉 (१)

9. मज्झिम निकाय – सल्लेख सुत्त (Sallekha Sutta), I: I: 8:51.

→ Majjhima Nikaya, Sallekha Sutta, I: I: 8:51.

👉 (१)

10. मज्झिम निकाय – महासाकुलुदायी सुत्त (Mahāsakuludāyi Sutta)

→ Majjhima Nikaya, Mahasakuldai Sutta.

👉 (१)

11. खुद्धकपाठ – करणीया मेत्ता सुत्त (Karaṇīya Mettā Sutta)

→ Khuddaka Path, Karaniya Metta Sutta.

👉 (१)

12. उदान – ८:८, विशाखा सुत्त (Visākhā Sutta)

→ Udan 8:8, Vishakha Sutta.

👉 (१)

13. थेरिगाथा – अपदान (Therīgāthā Apadāna)

→ Therigatha-Apadan.

👉 (१)

14. विनयपिटक – महावग्ग (Mahāvagga), अध्याय ८, विभाग २६

→ Vinaya Pitaka, Mahavagga (viii: 26).

👉 (२ वेळा आलेले)

15. संयुक्त निकाय (Saṃyutta Nikāya) iii-120

→ Samyutta Nikaya (iii-120).

👉 (३ वेळा आलेले)

16. संयुक्त निकाय (Saṃyutta Nikāya) iii-1

→ Ibid, (iii-1).

👉 (वरीलप्रमाणे संयुक्त निकाय संदर्भात गणले आहे)

17. संयुक्त निकाय – नकुलपिता सुत्त (Nakulapita Sutta), v-408.

→ Samyutta Nikaya, Nakulapita Sutta (v-408).

👉 (संयुक्त निकाय – एकूण ३ वेळा आलेले)

18. सुत्तनिपात अट्ठकथा (Suttanipāta Aṭṭhakathā)

→ Sutta Nipat Atthakatha.

👉 (१)

19. मज्झिम निकाय – दक्षिणाविभंग सुत्त (Dakkhiṇāvibhaṅga Sutta), 3:4:142:300.

→ Majjhima Nikaya, Dakkshina Vibhang Sutta 3:4:142:300.

👉 (मज्झिम निकाय – एकूण ४ वेळा आलेले)

20. विनयपिटक – महावग्ग (Mahāvagga)

→ Vinaya Pitaka, Mahavagga.

👉 (विनयपिटक – एकूण २ वेळा आलेले)

21. अंगुत्तर निकाय (Aṅguttara Nikāya)

→ Anguttara Nikaya.

👉 (२ वेळा आलेले)

22. मज्झिम निकाय – अनञ्ञसप्पाय सुत्त (Ananjasappāya Sutta), II: I: 106:46.

→ Majjhima Nikaya 16, Ananja Sappaya Sutta II: I: 106:46.

👉 (मज्झिम निकाय – एकूण ४ वेळा आलेले)

23. अंगुत्तर निकाय – एककनिपात (Ekakanipāta)

→ Anguttara Nikaya, Ekak Nipat.

👉 (अंगुत्तर निकाय – एकूण २ वेळा आलेले)

🔢 एकत्रित गणना (संदर्भ किती वेळा आलेले)

ग्रंथ / सुत्त एकूण वेळा आलेले

बुद्धचरित (Buddhacharita) ५

मज्झिम निकाय (Majjhima Nikāya) ४

संयुक्त निकाय (Saṃyutta Nikāya) ३

विनयपिटक – महावग्ग (Mahāvagga) २

अंगुत्तर निकाय (Aṅguttara Nikāya) २

थेरगाथा (Theragāthā) १

थेरिगाथा अपदान (Therīgāthā Apadāna) १

सुत्तनिपात अट्ठकथा (Suttanipāta Aṭṭhakathā) १

खुद्धकपाठ – करणीया मेत्ता सुत्त १

उदान – विशाखा सुत्त १

लोटस सूत्र (Saddharma Puṇḍarīka Sūtra) १

Hopkins व Saunders यांचे ग्रंथसंदर्भ १

ह्या सर्व संदर्भांवरून दिसते की बाबासाहेबांनी पाली त्रिपिटक, संस्कृत ग्रंथ (जसे बुद्धचरित, लोटस सूत्र) तसेच आधुनिक पाश्चात्त्य संशोधकांचे ग्रंथ या सर्वांचा संगम आहे.

त्रिपिटकात भेसळ झाल्याचा आरोप अनेकदा चर्चेत येतो, परंतु बाबासाहेब आंबेडकरांनी “भगवान बुद्ध आणि त्यांचा धम्म” ह्या ग्रंथात ज्या भव्य संदर्भशैलीने पाली-, महायान- व इतर बौद्ध ग्रंथांचा आधार घेतला, म्हणजे त्यांच्या लेखनपद्धतीची एक व्यापक अंतर्दृष्टी आपल्यासमोर येते. त्यांनी स्वतःला “संग्राहक” म्हणून मांडले असले तरी, तो एक अतिशय विचारपूर्वक केलेला ग्रंथ आहे, ज्यात बौद्ध वाङ्मयाच्या विविध स्तरांचे संवाद, त्यांची आधुनिक पुनर्बिंबने आणि सम्यक विश्लेषण तंतोतंत केली आहे. अशा प्रकारे, त्रिपिटकातील “भेसळ” किंवा “विभाजन” याचा निष्कर्ष केवळ उपालंभाने न करता, ग्रंथांच्या ऐतिहासिक विकास, सम्पादन प्रक्रिया, अनुवाद प्रक्रिया व अध्यात्म-आधुनिक संदर्भांचे स्पष्टीकरण यांचा विचार करूनच व्हावा — आणि बाबासाहेबांनी हाच प्रवाह चालू केला.

🔍 एकत्रित स्रोत / ग्रंथांची सूची (लेखात दिलेली)

लेखात सांगितली आहेत पुढील ग्रंथ / सुत्त / स्रोत —

1. अंगुत्तर निकाय (Aṅguttara Nikāya)

2. जनवासभ सुत्त (Janavasabh Sutta)

3. वेस्संतर जातक (Vessantara Jātaka)

4. चेतिय जातक (Chetiya Jātaka)

5. मज्झिम निकाय (Majjhima Nikāya)

6. चूल्लदुःखखंद-अट्ठकथा (Culladukkha-khand Atthakathā)

7. सुत्तनिपात-अट्ठकथा (Sutta Nipāta Atthakathā)

8. संयुक्त निकाय (Saṁyutta Nikāya)

9. ललितविस्तर (Lalitavistara)

10. सोनदंड सुत्त (Sondanda Sutta)

11. नीदानकथा (Nidānakathā)

12. जातक-नीदान-अट्ठकथा (Jātaka-Nidāna-Atthakathā)

13. बुद्धचरित (Buddhacharita)

14. महावस्तु (Mahāvastu)

15. विनयपिटक (Vinaya Piṭaka)

16. चूल्लवग्ग (Cullavagga)

17. बोधिसत्त्व नाटक / बोधिसत्त्व नाट्य (Bodhisatta play)

18. मधुरत्त विलासिनी (Madhurattha Vilāsinī)

19. महापदान सुत्त (Mahāpadāna Sutta)

20. महासच्चक सुत्त (Mahāsaccaka Sutta)

21. आनापानसयुत्त (Ānāpānasamyutta)

22. अरियपरियेसन सुत्त (Ariyapariyesan Sutta)

23. महासिंहनाद सुत्त (Mahāsiṁhanāda Sutta)

24. अंगुत्तर निकाय, एकक निपात (Aṅguttara Nikāya, Ekaka Nipāta)

25. महावग्ग (Mahāvagga)

26. सुत्तनिपात, पदान सुत्त (Sutta Nipāta, Pādāna Sutta)

27. महायान सूत्रकार (Asaṅga — Mahāyāna Sūtrākāra)

28. सांख्यकारिका (Sāṁkhyakārikā — ईश्वरकृष्ण)

29. दीघ निकाय (Dīgha Nikāya)

30. ब्रह्मजाल सुत्त (Brahmajāla Sutta)

31. धम्मपद, यमकवग्ग (Dhammapada, Yamakavagga)

🔁 पुनरावृत्ती — किती वेळा आले आहेत

लेखात त्या स्रोत / ग्रंथांची पुन्हा-पुन्हा उल्लेख यांचं मान (लेखात दिलेली संख्या) पुढीलप्रमाणे आहे:

स्रोत / ग्रंथ	आलेली वेळ (लेखातील नोंद)
अंगुत्तर निकाय	४ वेळा
जनवासभ सुत्त	१
वेस्संतर जातक	१
चेतिय जातक	१
मज्झिम निकाय	५ वेळा
चूल्लदुःखखंद-अट्ठकथा	२ वेळा
सुत्तनिपात-अट्ठकथा	१
संयुक्त निकाय	१ वेळा
ललितविस्तर	६ वेळा
सोनदंड सुत्त	१
नीदानकथा	३ वेळा
जातक-नीदान-अट्ठकथा	५ वेळा
बुद्धचरित	१२ वेळा
महावस्तु	२ वेळा
विनयपिटक	२ वेळा
चूल्लवग्ग	१ वेळा
बोधिसत्त्व नाटक / नाट्य	२ वेळा
मधुरत्त विलासिनी	१ वेळा
महापदान सुत्त	१ वेळा
महासच्चक सुत्त	५ वेळा
आनापानसयुत्त	१ वेळा
अरियपरियेसन सुत्त	२ वेळा
महासिंहनाद सुत्त	१ वेळा
अंगुत्तर निकाय, एकक निपात	१ वेळा
महावग्ग	१ वेळा
सुत्तनिपात, पदान सुत्त	१ वेळा
महायान सूत्रकार (Asaṅga)	१ वेळा
सांख्यकारिका	१ वेळा
दीघ निकाय	१ वेळा
ब्रह्मजाल सुत्त	१ वेळा
धम्मपद, यमकवग्ग	१ वेळा

लेखातील विश्लेषणानुसार, त्या खंडासाठी बाबासाहेबांनी वापरलेली संदर्भे मुख्यत्वे बुद्धचरित, ललितविस्तर, जातक-नीदान, महायान सूत्रकार या स्रोतांमध्ये उत्कृष्ठपणे आहेत.

— या संदर्भ यादीचे परीक्षण केल्यावर स्पष्ट होते की “त्रिपिटकात भेसळ” असा एकसंध दावा करणे अतिशय असमर्थ आहे; कारण बाबासाहेबांनी विविध ग्रंथ, अनेक स्त्रोत आणि अनेक पद्धतींचा आधार घेतलेला आहे — त्यावरून त्यांच्या लेखनाची शास्त्रीयता, विविधिता व संदर्भबद्धता सिद्ध होते.

लेखक : महेश कांबळे 

दिनांक : १७/१०/२०२५

संदर्भ

१) बुद्ध आणि त्यांचा धम्म पुस्तकाची अनुक्रमणिका

२) आनंद कौसल्यायन लिखित "बुद्ध और उनका धम्म"

३) Dr Babasaheb Ambedkar writings and speeches vol. 11 suppliment