भारता बाहेरील व्यक्तींचे बौद्ध धम्मासाठीचे योगदान

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼

*_भारता बाहेरील व्यक्तींचे बौद्ध धम्मासाठीचे योगदान_*

https://mikamblemahesh.blogspot.com/2025/08/blog-post_19.html

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼

         _आज आपण बुद्धांच्या शिकवणुकीचा जगभरात प्रसार करण्यात, तिच्या संरक्षणात आणि तिला आधुनिक स्वरूप देण्यात पाश्चिमात्य तसेच भारताबाहेरील देशांतील लोकांनी दिलेले मौल्यवान योगदान याविषयी चर्चा करणार आहोत. ही गोष्ट केवळ धर्मांतराची नसून, तर ज्ञानाची, अनुवादाची, तुलनात्मक अभ्यासाची आणि साधनेची आहे. बौद्ध धर्म हा एक जागतिक धर्म म्हणून उदयास आला आहे. *भगवान बुद्धांनी जे धर्मचक्र प्रवर्तित केले ते केवळ भारतापुरते मर्यादित न राहता, संपूर्ण जगात पसरले.* या प्रसारामध्ये भारताबाहेरील अनेक देशांतील लोकांचे, विशेषतः भिक्षूंचे, विद्वानांचे आणि शासकांचे मोलाचे योगदान आहे. आज आपण याच योगदानाचा आढावा घेणार आहोत._

*_१. प्रारंभिक संपर्क आणि अभ्यास (बुद्ध काळापासून ते १९वे शतक)_*

*अ. प्रारंभिक प्रसार: चीनचे योगदान*

       _बौद्ध धर्म चीनमध्ये पोचल्यानंतर तेथील भिक्षूंनी केलेले कार्य अतुलनीय आहे. भारतात येऊन ते धर्मग्रंथ आणि शिकवणी घेऊन गेले._

▪️  *फा हियन (Faxian, ५वे शतक):* हे पहिले चिनी भिक्षू होते ज्यांनी भारताचा प्रवास केला. त्यांनी भारतात येऊन बौद्ध ग्रंथांचा अभ्यास केला आणि अनेक महत्त्वाची पाली ग्रंथ चिनी भाषेत आणली. त्यांच्या प्रवासवर्णनामुळे चीनमध्ये भारतीय बौद्ध धर्माबद्दल खूप माहिती मिळाली.

▪️  *ह्युआन त्सांग (Xuanzang, ७वे शतक):* सर्वात प्रसिद्ध चिनी भिक्षू. त्यांनी सुमारे १७ वर्षे भारतात प्रवास करून अनेक विद्यापीठांमध्ये अध्ययन केले. नालंदा विद्यापीठात त्यांनी विशेष अभ्यास केला. ते ६५७ बौद्ध ग्रंथ घेऊन चीनला परतले आणि त्यांचे चिनी भाषेत भाषांतर केले. त्यांच्या या योगदानामुळे चीनमध्ये बौद्ध धर्माची खोलवर रुजवात झाली.

▪️  *आय-जिंग (I-tsing, ७वे शतक):* ह्युआन त्सांग नंतर आलेले भिक्षू. त्यांनीही भारतात येऊन अभ्यास केला आणि ग्रंथ भाषांतरित केले.

         _या चिनी भिक्षूंमुळे बौद्ध धर्माचा मोठ्या प्रमाणात चीन, कोरिया आणि जपानमध्ये प्रसार झाला. त्यांनी भारतातील अनेक ग्रंथ जतन केले, जे नंतर काळाने भारतात हरपल्यानंतरही उपलब्ध राहिले._

*आ. तिबेटचे योगदान*

_तिबेटमध्ये बौद्ध धर्माची स्थापना करण्यात आणि तिबेटी बौद्ध परंपरा विकसित करण्यात अनेक विद्वानांनी भूमिका बजावली._

▪️  *गुरू रिन्पोछे (पद्मसंभव, ८वे शतक):* भारतातील एक महान तांत्रिक साधक, ज्यांना तिबेटचा राजा आपल्या देशात बौद्ध धर्म स्थापण्यासाठी आमंत्रित करण्यास आला. त्यांनी तिबेटमध्ये बौद्ध धर्माची पायंडी घातली आणि तांत्रिक बौद्ध परंपरा सुरू केली.

▪️  *संस्कृत ग्रंथांचे तिबेटी भाषांतर:* तिबेटच्या राजाश्रयाखाली, भारतीय आणि तिबेटी विद्वानांच्या मोठ्या समूहांनी संस्कृतमधील लाखो बौद्ध ग्रंथांचे तिबेटी भाषेत भाषांतर केले. ही एक प्रचंड व intellectual परंपरा होती.

       तिबेटमध्ये बौद्ध ग्रंथांचे संरक्षण आणि भाषांतर झाले, ज्यामुळे वज्रयान बौद्ध धर्माचा पाया मजबूत झाला. नंतर हेच ज्ञान पाश्चिमात्य देशांपर्यंत पोहोचले.

*इ. दक्षिण-पूर्व आशियाचे योगदान*

थेरवाद बौद्ध धर्म थायलंड, म्यानमार, श्रीलंका, कंबोडिया, लाओस या देशांमध्ये पोहोचवण्यात तेथील शासक आणि भिक्षूंची मोठी भूमिका होती.

▪️  *सम्राट अशोक (३री शतक BCE):* भारतीय असले तरी, त्यांच्या प्रचारक मोहिमांमुळे बौद्ध धर्म श्रीलंका आणि इतर दक्षिण-पूर्व आशियाई देशांपर्यंत पोहोचला. श्रीलंकेचा राजा देवानंपिय तिस्सा यांना अशोकांनी आपला मुलगा महिंद आणि मुली संघमित्रा पाठवून धर्मदीक्षा दिली.

▪️  *श्रीलंका, थायलंड, बर्मा येथील भिक्षुसंघ:* या देशांतील भिक्षूंनी थेरवाद बुद्धधर्माच्या पाली ग्रंथांचे जतन, अभ्यास आणि प्रसार केला. त्यांनी भिक्खू नियमांची (विनय) काटेकोरपणे पालन करून परंपरा टिकवली.

       थेरवाद बौद्ध धर्माचे रक्षण आणि संवर्धन या देशांमध्ये झाले. आजही ही परंपरा तिथे जिवंत आहे.

*_२ बौद्ध धर्म आणि पाश्चिमात्य जग यांचा संपर्क ख्रिस्तपूर्व काळापासूनचा आहे._*

▪️  *अलेक्झांडर द ग्रेट (३२६ BCE):* त्याच्या भारतावरील स्वारीदरम्यान युनानी तत्त्वज्ञांना भारतीय तत्त्वज्ञानाशी, त्यातील बौद्ध तत्त्वांशी परिचय झाला. याच काळात 'यवन' राजांनी बौद्ध धर्म स्वीकारल्याचे उल्लेख सापडतात.

▪️  *मिलिंदपन्ह (मेनँडर, २री शताब्दी BCE):* इंडो-ग्रीक राजा मेनँडर (मिलिंद) आणि भिक्खू नागसेन यांच्यात झालेला संवाद 'मिलिंदपन्ह' या महत्त्वाच्या बौद्ध ग्रंथात नमूद आहे. हा पाश्चिम आणि बौद्ध धर्म यांच्या संवादाचा पहिला ऐतिहासिक पुरावा आहे.

▪️  *मध्ययुगीन प्रवासी: मार्को पोलोसारख्या* प्रवाशांनी आशियातील बौद्ध समाजाबद्दल युरोपियनांना माहिती पुरवली.

*३. आधुनिक अभ्यास, संशोधन आणि प्रसार (१९वे शतक)*

१९वे शतक हे बौद्ध धर्माच्या अभ्यासाचे 'सुवर्णयुग' मानले जाते.

▪️ *जेम्स प्रिन्सेप (१७९९-१८४०):* ब्रिटिश अभ्यासक आणि खगोलशास्त्रज्ञ. त्यांनी ब्राह्मी लिपीचा कोड १८३७ मध्ये उलगडा केला. यामुळे सम्राट अशोकाच्या शिलालेखांचे वाचन शक्य झाले आणि बुद्धांच्या काळाचा आणि शिकवणुकीचा ऐतिहासिक पुरावा मिळाला. हे बौद्ध इतिहासाच्या अभ्यासासाठी एक मैलाचे दगड ठरले.

  ▪️  *मेजर जनरल अलेक्झांडर कनिंघम (१८१४-१८९३):* ब्रिटिश भारतातील पुरातत्व सर्वेक्षण विभागाचे संस्थापक. त्यांनी बौद्ध स्तूप (सांची, सारनाथ, बोधगया इ.) उत्खनन करून मुक्त केले आणि बौद्ध धर्माच्या ऐतिहासिक आणि स्थापत्य वारशाचा अभ्यास सुरू केला. त्यांनी बौद्ध धर्मावर अनेक ग्रंथ लिहिले.

▪️  *सर एडविन अर्नोल्ड (१८३२-१९०४):* इंग्रज कवी आणि पत्रकार. त्यांनी *'द लाइट ऑफ एशिया' (१८७९)* हे महाकाव्य लिहिले. बुद्धांचे जीवन आणि शिकवण यावर आधारित हे काव्य इंग्रजी भाषेतील पहिले प्रचंड यशस्वी लेखन होते. यामुळे संपूर्ण पाश्चिमात्य जगात बौद्ध धर्माबद्दल अपार कुतूहल निर्माण झाले.

▪️  *प्रो. टी. डब्ल्यू. र्हीस डेविड्स (१८४३-१९२२) आणि कॅरोलिन अॅगुइस र्हीस डेविड्स (१८५८-१९४२):* हे दांपत्य युरोपमधील पाली भाषेचे अग्रणी संशोधक होते. त्यांनी 'पाली टेक्स्ट सोसायटी' (Pali Text Society - PTS) ची स्थापना केली (१८८१). या संस्थेने पाली भाषेतील (थेरवाद बौद्ध धर्माची मूळ भाषा) जवळजवळ सर्व मुख्य ग्रंथांचे प्रकाशन, अनुवाद आणि संपादन केले. हे कार्य बौद्ध धर्माच्या अभ्यासासाठी अतुलनीय आहे.

▪️  *हेन्री स्टील ऑल्कॉट (१८३२-१९०७):* अमेरिकन सैनिक आणि लेखक. त्यांनी श्रीलंकेतील बौद्ध धर्माचे पुनरुज्जीवन करण्यात मोलाची भूमिका बजावली. त्यांनी 'बुद्धिस्ट कॅटेचिजम' लिहिले आणि बौद्ध शाळा स्थापन करण्यास मदत केली. ते आधुनिक बौद्ध धर्माचे एक प्रमुख व्यक्तिमत्त्व आहेत.

*४. धर्मांतर, साधना आणि लोकप्रियता (२०वे शतक)*

२०वे शतकात पाश्चिमात्य लोकांनी केवळ अभ्यासच नव्हे तर बौद्ध धर्म स्वीकारून त्याचे साधक बनले.

▪️  *अनागारिक धर्मपाल (१८६४-१९३३):* श्रीलंकेचे बौद्ध नेते ज्यांनी पाश्चिमात्य देशांमध्ये (विशेषतः अमेरिका आणि युरोप) बौद्ध धर्माचा प्रसार केला. त्यांनी 'महाबोधी सोसायटी' ची स्थापना केली.

▪️  *डी.टी. सुझुकी (१८७०-१९६६):* जपानी लेखक आणि विद्वान ज्यांनी मुख्यतः झेन बौद्ध धर्मावर इंग्रजीत लिहून तो पाश्चिमात्य जगासाठी सुलभ केला. त्यांचे लेखन बीट जनरेशन आणि हिप्पी चळवळीवर खोल प्रभाव टाकणारे होते.

▪️  *अॅलन वॅट्स (१९१५-१९७३):* ब्रिटिश तत्त्वज्ञ आणि लेखक. त्यांनी झेन आणि तत्त्वज्ञान यावर लिहून ते पाश्चिमात्य मनासाठी अधिक आकर्षक बनवले.

▪️  *लामा अनागारिक गोविंदा (१८९८-१९८५):* जर्मन मूळचे भिक्खू जे तिबेटी बौद्ध धर्माचे प्रमुख प्रचारक बनले. त्यांनी तिबेटी बौद्ध धर्माशी संबंधित अनेक ग्रंथ लिहिले.

▪️  *संघरक्षित (आल्डस हक्सले) (१८९४-१९६३):* प्रसिद्ध इंग्रज लेखक. त्यांचे कार्य, विशेषत: 'द पेरेनियल फिलॉसफी', पाश्चिमात्यांना बौद्ध धर्मासह इतर पौर्वात्य तत्त्वज्ञानांशी परिचय करून देणारे ठरले.

*५. समकालीन योगदान: विपस्सना, शैक्षणिक आणि तांत्रिक (२१वे शतक)*

▪️  *सत्य नारायण गोएंका (१९२४-२०१३):* भारतातील बर्मी मूळचे उद्योगपती, ज्यांनी विपस्सना ध्यान पद्धत पुनर्स्थापित केली आणि जगभरात पसरवली. त्यांचे शेकडो आंतरराष्ट्रीय ध्यान केंद्रे आहेत.

▪️  *भिक्खू बोधी (जेफ्री डिकन, १९४४-चालू):* अमेरिकन भिक्खू ज्यांनी पाली कॅननचे भाषांतर केले आहे. ते 'अॅक्सेस टू इनसाइट' या संकेतस्थळाचे संस्थापक आहेत, जे इंटरनेटवर मोफत बौद्ध ग्रंथ उपलब्ध करते.

▪️  *दलाई लामा (१९३५-चालू):* जरी ते स्वतः पाश्चिमात्य नसले तरी, त्यांचे जगभरातील प्रवास, शिकवण आणि पाश्चिमात्य शास्त्रज्ञांसोबतचे संवाद (विशेषतः मनशास्त्रावर) हे पाश्चिमात्य जगाला बौद्ध धर्माशी जोडणारा सर्वात मोठा दुवा आहे.

▪️ *तंत्रज्ञान आणि डिजिटलायझेशन:* पाश्चिमात्य देशांतील अनेक संस्था, विद्वान आणि स्वयंसेवकांनी संपूर्ण तिपिटक (बुद्धांचे मूळ उपदेश) आणि हजारो ग्रंथ ऑनलाइन मोफत उपलब्ध करून दिले आहेत. (उदा., SuttaCentral, 84000.co तिबेटी कॅननसाठी).

निष्कर्ष:

मित्रहो, पाश्चिमात्य व भारताबाहेरील योगदान हे बहुआयामी आहे. *बौद्ध धर्म हा एका देशाची मालमत्ता नसून तो संपूर्ण मानवजातीचा ठेवा आहे.* चिनी भिक्षूंनी ग्रंथ जतन केले, तिबेटी लोकांनी तांत्रिक परंपरा पोहोचवली, दक्षिण-पूर्व आशियाने थेरवाद परंपरा टिकवली आणि पाश्चिमात्य देशांनी आधुनिक जगाशी त्याची ओळख करून दिली. भगवान बुद्धांची शिकवण जगभर पोचवण्यात या सर्व देशांतील लोकांचे योगदान अमूल्य आहे. *जेम्स प्रिन्सेप आणि अलेक्झांडर कनिंघमसारख्या संशोधकांनी ऐतिहासिक पाया घातला, तर इतरांनी बौद्ध ग्रंथांचे रक्षण केले, त्यांचे भाषांतर केले, त्यांचा अभ्यास केला आणि आधुनिक जगासमोर सादर केले.* केवळ अभ्यास करण्यापुरते मर्यादित न राहता, अनेकांनी तो आचरणात आणून जगासमोर एक आदर्श ठेवला. *बुद्धांचे 'बहुजन हिताय, बहुजन सुखाय' हे तत्त्व आंतरराष्ट्रीय पातळीवर पोचवण्याचे श्रेय या सर्व विद्वान, साधक आणि प्रचारकांनाच द्यावे लागेल. हीच 'बुद्धधर्माची आंतरराष्ट्रीयता' आहे.*

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼

*_लेखक : महेश कांबळे_*

*_दिनांक : ३१/०८/२०२५_*

संदर्भ यादी (References)

पुस्तके:

१. Arnold, Edwin. The Light of Asia. 1879.

२. Olcott, Henry Steel. Buddhist Catechism. 1881.

३. Cunningham, Alexander. The Bhilsa Topes; or, Buddhist Monuments of Central India. 1854.

४. Suzuki, D.T. An Introduction to Zen Buddhism. 1934.

५. Watts, Alan. The Way of Zen. 1957.

६. Govinda, Lama Anagarika. The Way of the White Clouds. 1966.

७. Rahula, Walpola. What the Buddha Taught. 1959.

८. Bhikkhu Bodhi. In the Buddha's Words. 2005.

९. Watters, Thomas. On Yuan Chwang's Travels in India. 1904.

१०. Lopez, Donald S. The Story of Buddhism: A Concise Guide to Its History & Teachings. 2001.

*लेख/कागदपत्रे:*

१. Prinsep, James. Interpretation of the most ancient of the inscriptions on the pillar called the lat of Feroz Shah, near Delhi, and of the Allahabad, Radhia and Mattiah pillar, or lat, inscriptions which agree therewith. Journal of the Asiatic Society of Bengal, 1837.

*संस्था आणि संकेतस्थळे:*

१. The Pali Text Society (PTS): https://palitextsociety.org/

२. The Mahabodhi Society: https://mahabodhisociety.com/

३. Access to Insight: https://www.accesstoinsight.org/

४. SuttaCentral: https://suttacentral.net/

५. 84000: Translating the Words of the Buddha: https://84000.co/

६. Vipassana Research Institute: https://www.vridhamma.org/

७. Archaeological Survey of India (ASI): (अलेक्झांडर कनिंघम यांनी स्थापन केलेला)

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼

राजायतनकथा

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼

*_राजायतनकथा_*

https://mikamblemahesh.blogspot.com/2025/08/blog-post_30.html

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼

६. *_अथ खो भगवा सत्ताहस्स अच्चयेन तम्हा समाधिम्हा वुट्ठहित्वा मुचलिन्दमूला येन राजायतनं तेनुपसङ्कमि, उपसङ्कमित्वा राजायतनमूले सत्ताहं एकपल्लङ्केन निसीदि विमुत्तिसुखपटिसंवेदी।_*

_सात दिवसांच्या ध्यानातून बाहेर पडल्यावर, भगवंत मुकलिंद नागराजाच्या आश्रयस्थानातून उठून *राजायतन वृक्षाच्या पायथ्याशी* आले. तेथे पोहोचून, भगवंतांनी राजायतन वृक्षाखाली सात दिवस एका आसनात बसून *विमुक्तीच्या आनंदाचा अनुभव घेतला.*_

_Then the Lord, at the end of seven days, having emerged from that contemplation, approached the Räjäyatana from the foot of the Mucalinda; having approached, he sat cross-legged in one (posture) for seven days at the foot of the Räjäyatana experiencing the bliss of freedom._

*_तेन खो पन  समयेन तपुस्स भल्लिका वाणिजा उक्कला तं देसं अद्धानमग्गप्पटिपन्ना होन्ति।_*

_त्या काळी, *तपुस्स व भल्लिक* नावाचे दोन व्यापारी उक्कल देशातून त्या प्रांतात मोठ्या रस्त्याने प्रवास करीत होते._

_Now at that time the merchants Tapussa and Bhallika were going along the high-road from Ukkalä to that district._

*_अथ खो तपुस्सभल्लिकानं वाणिजानं ञातिसालोहिता देवता तपुस्सभल्लिके वाणिजे एतदवोच –_*

_त्यांचे रक्तसंबंधी असलेली एक *देवता* त्यांना म्हणाली :_

_Then a devatā who was a blood-relation of the merchants Tapussa and Bhallika spoke thus to the merchants Tapussa and Bhallika:_

*_“अयं, मारिसा, भगवा राजायतनमूले विहरति पठमाभिसम्बुद्धो; गच्छथ तं भगवन्तं मन्थेन च मधुपिण्डिकाय च पतिमानेथ; तं वो भविस्सति दीघरत्तं हिताय सुखाया”ति।_*

*“सज्जनांनो, हा भगवंत नुकतेच संपूर्ण बुद्धत्व प्राप्त करून राजायतन वृक्षाखाली विराजमान आहे. तुम्ही त्या भगवंतास जाऊन *सत्तूची पेज व मधाचे लाडू* अर्पण करा. हे तुमच्यासाठी दीर्घकाळपर्यंत मंगल व कल्याणकारी ठरेल.”_

_"My good fellows, this Lord, having just (become) wholly awakened, is staying at the foot of the Räjäyatana, go and serve that Lord with barley-gruel and honey-balls, and this will be a blessing and happiness for you for a long time."_

*_अथ खो तपुस्सभल्लिका वाणिजा मन्थञ्च मधुपिण्डिकञ्च आदाय येन भगवा तेनुपसङ्कमिंसु, उपसङ्कमित्वा भगवन्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं अट्ठंसु।_*

_मग व्यापारी *तपुस्स व भल्लिक* यांनी सत्तूची पेज व मधाचे लाडू घेतले आणि ते भगवंतांकडे गेले. तेथे पोहोचून, त्यांनी भगवंतांना नमस्कार केला व आदराने एका बाजूस उभे राहिले._

_Then the merchants Tapussa and Bhallika, taking barley-gruel and honey-balls, approached the Lord; having approached, having greeted the Lord, they stood at a respectful distance._

*_एकमन्तं ठिता खो तपुस्सभल्लिका वाणिजा भगवन्तं एतदवोचुं –_*

*आदरपूर्वक उभे राहून त्यांनी भगवंतांना विनंती केली :*

“पटिग्गण्हातु नो, भन्ते, भगवा मन्थञ्च मधुपिण्डिकञ्च, यं अम्हाकं अस्स दीघरत्तं हिताय सुखाया”ति।

“भंते, कृपया आमचे हे सत्तू व मधाचे लाडू स्वीकारा. हे आमच्यासाठी दीर्घकाळ मंगलकारक व कल्याणकारी ठरेल.”

As they were standing at a respectful distance, the merchants Tapussa and Bhallika spoke thus to the Lord "Lord, let the Lord receive our barley-gruel and honey-balls, that this may be a blessing and happiness for us for a long time."

अथ खो भगवतो एतदहोसि – “न खो तथागता हत्थेसु पटिग्गण्हन्ति। किम्हि नु खो अहं पटिग्गण्हेय्यं मन्थञ्च मधुपिण्डिकञ्चा”ति?

तेव्हा भगवंतांच्या मनात असा विचार आला : “सम्यक् संबुद्ध हाताने अन्न स्वीकारत नाहीत. मग मी हे सत्तू व मधाचे लाडू कशात स्वीकारू?”

Then it occurred to the Lord: "Truth-finders do not receive with their hands. Now with what shall I receive the barley-gruel and honey-balls?"

अथ खो चत्तारो महाराजानो भगवतो चेतसा चेतोपरिवितक्कमञ्ञाय चतुद्दिसा चत्तारो सेलमये पत्ते भगवतो उपनामेसुं –

भगवंतांच्या मनातील हा विचार जाणून चत्वारो महाराजान – म्हणजेच चार महराज (चार दिक्पाल देव) – आपल्या-आपल्या दिशेकडून आले. त्यांनी स्फटिकाच्या चार भिक्षापात्रे अर्पण करून म्हणाले :

Then the four Great Kings, knowing with their minds the reasoning in the Lord's mind, from the four quarters presented the Lord with four bowls made of rock crystal, saying:

“इध, भन्ते, भगवा पटिग्गण्हातु मन्थञ्च मधुपिण्डिकञ्चा”ति।

“भंते, कृपया या पात्रात हे सत्तू व मधाचे लाडू स्वीकारा.”

"Lord, let the Lord receive the barley-gruel and honey-balls herein."

पटिग्गहेसि भगवा पच्चग्घे सेलमये पत्ते मन्थञ्च मधुपिण्डिकञ्च, पटिग्गहेत्वा परिभुञ्जि।

मग भगवंतांनी नवीन स्फटिकाच्या भिक्षापात्रात ते अन्न स्वीकारले व ग्रहण केले.

The Lord received the barley-gruel and the honey-balls in a new bowl made of rock crystal, and having received them he partook of them.

अथ खो तपुस्सभल्लिका वाणिजा भगवन्तं ओनीतपत्तपाणिं विदित्वा भगवतो पादेसु सिरसा निपतित्वा भगवन्तं (ओनीतपत्तपाणिं विदित्वा भगवतो पादेसु सिरसा निपतित्वा भगवन्तं) एतदवोचुं –

त्यानंतर व्यापारी तपुस्स व भल्लिक, भगवंतांनी आपला हात भिक्षापात्रातून दूर घेतल्यावर, त्यांच्या चरणी मस्तक झुकवून म्हणाले :

Then the merchants Tapussa and Bhallika, having found that the Lord had removed his hand from the bowl, having inclined their heads towards the Lord's feet, spoke thus to the Lord:

“एते मयं, भन्ते, भगवन्तं सरणं गच्छाम धम्मञ्च, उपासके नो भगवा धारेतु अज्जतग्गे पाणुपेते सरणं गते”ति।

“भंते, आम्ही भगवंत व धम्म या दोघांमध्ये शरण जातो. कृपया आम्हाला या दिवसापासून आयुष्यभरासाठी गृही उपासक म्हणून स्वीकारा.”

"We, Lord, are those going to the Lord for refuge and to dhamma; let the Lord accept us as lay-disciples gone for refuge for life from this day forth."

ते च लोके पठमं उपासका अहेसुं द्वेवाचिका।

अशा रीतीने, तपुस्स व भल्लिक हे जगातील पहिले दोन उपासक झाले, ज्यांनी द्वे वचनानि (दोन शब्दांचे सूत्र) — “बुद्धं धम्मं सरणं गच्छामि” — वापरून शरणागती पत्करली.

Thus these came to be the first lay-disciples in the world using the two-word formula.

राजायतनकथा निट्ठिता।

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼

*_मराठी व इंग्रजी अनुवादक : महेश कांबळे_*

*_दिनांक : ३०/०८/२०२५_*

*_संदर्भ :_*

*_ विनयपिटक - महावग्ग - महाखन्धक - ४ राजायतनकथा*

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼

पुण्यानुमोदन

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼

*_पुण्यानुमोदन / पाणी ग्रहण_*

https://mikamblemahesh.blogspot.com/2025/08/blog-post_29.html

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼

*_चिरं जीवन्तु नो ञाती, येसं हेतु लभामसे।_*

*_अम्हाकं च कता पूजा, दायका च अनिप्फला।।५।।_*

*'आमचे हे नातेवाईक दीर्घायुषी होवोत, ज्यांच्या कृपेने आम्हाला हे भरपूर आणि रुचकर भोजन मिळत आहे.' दान देणाऱ्यांनी केलेली ही पूजा त्यांच्यासाठी कधीही निष्फळ होणार नाही. ।।५।।*

_प्रत्येक व्यक्ती, समुदाय आणि समाज आपापल्या श्रद्धेनुसार आपल्या प्रिय दिवंगत लोकांना आठवतो. बौद्ध देशांमध्ये यासाठी अनेक लोकोपयोगी आणि धर्मादाय कार्यक्रम आयोजित केले जातात. पण *आपल्या देशात श्राद्ध आणि पितृपक्षाच्या नावावर शोषण आणि फसवणुकीचे एक पूर्वनियोजित षड्यंत्र चालते. या षड्यंत्रापासून वाचणे आवश्यक आहे, पण भगवान बुद्धांनी सांगितलेल्या नियमानुसार आपल्या दिवंगत लोकांचे फक्त स्मरणच नव्हे, तर त्यांच्या नावाने शक्य तितके दान-पुण्य करून आपल्या पारमितांनाही मजबूत करायला हवे.*_

*_उन्नमे उदकं वुट्ठं, यथा निन्नं पवत्तति।_*

*_एवमेव इतो दिन्नं, पेतानं उपकप्पति।।७।।_*

*ज्याप्रमाणे उंच ठिकाणाहून पडलेले पाणी खाली वाहते, त्याचप्रमाणे त्यांच्या जिवंत नातेवाईकांनी दिलेले भोजन त्यांच्यापर्यंत पोहोचते. ही पूजा आमच्यासाठी केली आहे आणि दान देणारेही रिकाम्या हाताने परत जात नाहीत. ।।७।।*

*_यथा वारिवहा पूरा, परिपूरेन्ति सागरं।_*

*_एवमेव इतो दिन्नं, पेतानं उपकप्पति।।८।।_*

*ज्याप्रमाणे नद्या आणि नाले समुद्राला पूर्ण भरतात, त्याचप्रमाणे जिवंत नातेवाईकांनी दिलेले भोजन त्यांच्या प्रेतांच्या उपयोगी पडते. ।।८।।*

_*थेरवादी बौद्ध धर्मग्रंथांमधील खुद्दक निकायच्या पेतवत्थु* नावाच्या भागामध्ये अनेक कथा आहेत. या कथांमध्ये अशा अपुण्याईच्या (अकुशल) कामांचा उल्लेख आहे, ज्यामुळे माणूस प्रेतलोकात जन्माला येतो आणि त्याला खूप त्रास सहन करावा लागतो._

👉 _या कथांनुसार, *एकदा राजा बिंबिसार यांनी भगवान बुद्धांना बांबूंचे जंगल, म्हणजेच वेणुवन, दान दिले होते.*

👉 _*वेणुवन दान दिल्याच्या प्रसंगी, राजा बिंबिसार यांनी बुद्ध आणि त्यांच्या भिक्खू संघाला भोजनदान दिले.*

_भगवान बुद्ध आणि त्यांच्या ज्ञानी भिक्खू संघाला दान करण्याची संधी मिळणे ही एक अत्यंत दुर्मिळ घटना मानली जाते. *अनेक जन्मांमधील पुण्यकर्म केल्यावरच अशी दुर्मिळ संधी मिळते, जेव्हा एखादा माणूस भगवान बुद्धांच्या काळात जन्माला येतो आणि त्यांना दान करण्याचा, तसेच त्यांच्याकडून उपदेश (धम्मदेशना) ऐकण्याचा सुवर्णयोग त्याला मिळतो.*_

_कथांमध्ये असे म्हटले आहे की अनेक जन्मांच्या पुण्याईमुळेच *राजा बिंबिसार* यांना ही संधी मिळाली आणि ते भगवान बुद्धांच्या काळात जन्माला आले. त्यांनी *२८ बुद्धांच्या मालिकेतील २१ वे बुद्ध भगवान फुस्स* यांच्या काळापासून संघदान आणि भोजनदान करत आले होते._

_*वेणुवन हे बुद्धत्व प्राप्त झाल्यावर भगवान बुद्धांना मिळालेले पहिले विहारदान होते.* हे दान दिल्यानंतर, दुसऱ्या दिवशी राजा बिंबिसार यांनी बुद्ध आणि त्यांच्या भिक्खू संघाला भोजनदान दिले._

_दान हे असे सत्कर्म आहे, जे लगेच आनंद (प्रसन्नता) देते. जरी दानाचे दूरगामी फळ काहीही असो, पण दान केल्यावर मन लगेच आनंदी आणि प्रसन्न होते._

_धम्मपद यमक वग्गोमध्ये भगवान बुद्धांनी म्हटले आहे:_

*_इध मोदति पेच्च मोदति, कतपुञ्ञो उभयत्थ मोदति।_*

*_सो मोदति सो पमोदति, दिस्वा कम्म विसुद्धमत्तनो।।_*

*तो इथेही आनंदित होतो, आणि तिथेही आनंदित होतो. पुण्यकर्म करणारा दोन्ही लोकांमध्ये आनंदित होतो. स्वतःची शुद्ध कर्मे पाहून तो खूप आनंदित होतो.*

*_इध नन्दति पेच्च नन्दति, कतपुञ्ञो उभयत्थ नन्दति।_*

*_'पुञ्ञं मे कतं' नन्दति, भिय्यो नन्दति सुग्गतिं गतो।_*

*तो इथेही आनंदित होतो, आणि तिथेही आनंदित होतो. पुण्यकर्म करणारा दोन्ही लोकांमध्ये आनंदित होतो. 'मी पुण्यकर्म केले आहे' असा विचार करून त्याला आनंद होतो, आणि सुगती मिळाल्यावर तो आणखी जास्त आनंदित होतो.*

_राजा बिंबिसार खूप आनंदी आणि समाधानी होते की त्यांना भगवान बुद्धांना दान करण्याची संधी मिळाली. पण त्याच रात्री घडलेल्या एका घटनेने त्यांना बेचैन केले._

*त्या रात्री राजा बिंबिसार झोपायला गेले, तेव्हा त्यांना आपल्या महालाच्या चारही बाजूंनी रडण्याचा, विलाप करण्याचा आणि वेदनांचा आवाज ऐकू येऊ लागला. ते उठून बसले...*_

_पुन्हा झोपण्याचा प्रयत्न केला, पण पुन्हा रडण्याचा, विलाप करण्याचा आणि वेदनांचा आवाज येऊ लागला..._

_ते बाहेर आले, चारही बाजूंनी पाहिले. रात्रीचा शांत काळ होता, फक्त पहारेकरी फिरत होते. त्यांना या आवाजांचे रहस्य कळेना. ते आपल्या शयनकक्षात परत आले आणि झोपण्याचा प्रयत्न करू लागले, पण पुन्हा त्याच आवाजांनी त्यांना अस्वस्थ केले आणि त्यांना रात्रभर झोप लागली नाही._

_ते रात्रभर झोपू शकले नाहीत. सकाळ होण्याची वाट पाहत राहिले. त्यांना या गोष्टीचे आश्चर्य वाटत होते की, त्यांनी कालच भगवान बुद्धांना वेणुवन दान दिले आणि आज पवित्र संघाला भोजनदान दिले, तरी असे का होत आहेत!_

_सकाळ होताच ते वेणुवन येथे पोहोचले. त्यांनी भगवान बुद्धांचे दर्शन घेतले आणि त्यांना आदराने नमस्कार करून रात्रीची बेचैनी आणि रहस्यमय रडण्याच्या आवाजांबद्दल सांगितले._

_*भगवान बुद्ध हसून म्हणाले, "राजन, घाबरण्याचे काही कारण नाही. ते आवाज तुमच्या पूर्वजांचे आहेत, जे त्यांच्या अपुण्याईच्या (अकुशल) कर्मांमुळे प्रेतयोनीमध्ये अडकले आहेत. काल ते सर्व अदृश्य रूपात येथे आले होते. त्यांना अशी आशा होती की तुम्ही बुद्ध आणि भिक्खू संघाला जे दान दिले आहे, त्याचे पुण्य तुम्ही त्यांना द्याल, त्यांना अर्पण कराल, जेणेकरून त्यांची प्रेतलोकातून सुटका होईल आणि त्यांना सद्गती मिळेल. पण तुम्ही तसे केले नाही. तुम्ही फक्त स्वतःलाच भाग्यवान मानले आणि आनंदित राहिलात की 'मी बुद्धांना दान केले, संघाला दान केले...'"*_

_कथांमध्ये याचे खूप सविस्तर वर्णन आहे. *भगवान बुद्धांनी राजा बिंबिसार यांना हे देखील सांगितले की, त्यांचे पूर्वज, जे त्यांचे नातेवाईक होते, ते भगवान फुस्स यांच्या काळापासून प्रेतलोकात आहेत.* भगवान बुद्धांनी त्यांच्या अपुण्याईच्या कर्मांबद्दलही सांगितले: *त्यांनी संघदानाच्या वस्तूंची चोरी केली होती, भोजनदानाच्या वस्तूंमधून चोरले होते आणि दानामध्ये अडथळे निर्माण करण्याचा प्रयत्न केला होता. या अपुण्याईच्या कर्मांमुळे ते प्रेतलोकात पडले.*_

_धम्मपद, यमक वग्गोमध्ये भगवान बुद्धांच्या वचनात एक गाथा आहे:_

*_इध तप्पति पेच्च तप्पति, पापकारी उभयत्थ तप्पति।_*

*_'पापं मे कतं' तप्पति, भिय्यो तप्पति दुग्गतिं गतो।_*

*तो इथेही संतप्त होतो, आणि तिथेही संतप्त होतो, पाप करणारा दोन्ही लोकांमध्ये संतप्त होतो. 'मी पाप केले आहे' असे विचार करून तो संतप्त होतो, आणि दुर्गती मिळाल्यावर तो आणखी जास्त संतप्त होतो.*

_राजा बिंबिसार यांचे नातेवाईक, त्यांचे पूर्वज संतप्त होते._

_*राजा बिंबिसार यांनी आपल्या पूर्वजांची दुर्गती ऐकल्यावर खूप करुण स्वरात त्यांनी पुन्हा भगवान बुद्धांना विनंती केली, "कृपा करून आजचे भोजनदान आणि संघदान पुन्हा स्वीकार करा. आज मी या पुण्याचे दान माझ्या दिवंगत पूर्वजांसाठी करेन."* भगवान बुद्धांनी हसून शांतपणे संमती दिली._

_*त्या दिवशी राजा बिंबिसार यांनी भगवान बुद्ध आणि पवित्र संघाला पुन्हा भोजनदान दिले, संघदान केले. त्यांनी चीवर, औषध, शाला इत्यादी पाच प्रकारचे संघदान केले आणि भगवान बुद्धांच्या हातांवर पाणी अर्पण करून त्या दिवसाच्या पुण्याचे दान आपल्या दिवंगत पूर्वजांसाठी समर्पित केले - इदं मे ञातिनं होतु - 'हे दान माझ्या नातेवाईकांच्या कल्याणासाठी असो'.*_

_खरं तर, *सामान्य माणूस अनेक वाईट कामे, जसे की चोरी, लाचखोरी इत्यादी, केवळ लोभापायीच करत नाही, तर आपल्यावर अवलंबून असलेल्या कुटुंबासाठी, मुलांसाठीही करतो. पण मृत्यूनंतर हेच नातेवाईक काही दिवस शोक करून त्यांना विसरून जातात, त्यांचे सर्व उपकार विसरतात आणि त्यांच्यासाठी कोणतेही दान-पुण्य करत नाहीत. त्यामुळे ते प्रेतजन रागावतात, दुःखी होतात आणि अडथळे निर्माण करतात.*_

_*सत्य हे आहे की मृत्यूनंतर आपल्या दिवंगत पूर्वजांना स्थूल रूपात काहीही देणे शक्य नाही - ना भोजन, ना वस्त्र, ना पाणी, ना औषध, ना सेवा. अदृश्य सत्तांना फक्त अदृश्य दानच दिले जाऊ शकते: आपण कमावलेल्या पुण्याईचे दान, त्यांच्यासाठी आयोजित केलेल्या दानाचे पुण्य, त्यांच्यासाठी केलेल्या पाठ (परित्त पाठ, धम्म ग्रंथांचे पाठ) चे पुण्य इत्यादी.*_

_कारण भगवान बुद्धांनी म्हटले आहे - *धम्मदानं सब्बदानं जिनाति - धम्माचे दान सर्व दानांमध्ये श्रेष्ठ आहे.*_

_राजा बिंबिसार यांनी दुसऱ्या दिवशी केलेल्या संघदानाच्या प्रसंगी, भगवान बुद्धांनी दानानंतर जो उपदेश (अनुमोदन देशना) दिला, तो *तिरोकुट्ट सुत्त* म्हणून प्रसिद्ध आहे._

_कथांमध्ये असे म्हटले आहे की हे सुत्त ऐकून केवळ राजा बिंबिसार यांचे प्रेतलोकात असलेले पूर्वजच मुक्त झाले नाहीत, तर चौऱ्याऐंशी हजार प्राण्यांनी स्रोतापत्ति फल प्राप्त केले._

_खुद्दक निकायमध्ये समाविष्ट असलेले तिरोकुट्ट सुत्त आहे. आपल्या दिवंगत पूर्वजांच्या स्मरणार्थ शक्य तितके दान-पुण्य करून तिरोकुट्ट व इतर सुत्तांचा पाठ करायला हवा. शक्य असल्यास, एखाद्या भिक्खूकडून हे आयोजन करून घ्यावे. शक्य झाल्यास विहारामध्ये जाऊन भोजनदान करावे, आपल्या पूर्वजांसाठी चीवरदान करावे आणि त्या दानाचे पुण्य आपल्या प्रिय दिवंगत लोकांसाठी संकल्पपूर्वक अर्पण करावे._

_भारतामध्ये सामान्य लोकही अनेकदा असे बोलताना ऐकू येतात की - 'मेल्यावर काहीही सोबत जात नाही, सर्व इथेच राहते, फक्त धर्म सोबत जातो'._

*_'धर्म सोबत जातो' म्हणजे काय?_*

_*बोधिसत्व बाबासाहेब आंबेडकरांनी त्यांच्या बुद्ध आणि त्यांचा धम्म या ग्रंथात सोप्या शब्दांत लिहिले आहे की इतर धर्मांमध्ये जे स्थान ईश्वराचे आहे, ते स्थान बौद्ध धर्मात शीलाचे आहे. बाबासाहेब पुढे स्पष्ट करतात की धम्म म्हणजे शील आणि शील म्हणजे धम्म. याचा अर्थ असा की शील, सदाचार, परोपकार, दान-ध्यान हेच धम्म आहे.*_

_बौद्ध धर्मातील *"पुण्यानुमोदन" किंवा "पाणी ग्रहण"* करणे या विधीला अंधश्रद्धा मानले जात नाही. यामागे एक वैज्ञानिक आणि मानसिक कारण आहे, जे भगवान बुद्धांच्या शिकवणीवर आधारित आहे._

*_पुण्यानुमोदन म्हणजे काय?_*

_*"पुण्यानुमोदन"* या पाली शब्दाचा अर्थ आहे *"पुण्याचे अनुमोदन करणे"* किंवा *"पुण्य अर्पण करणे"*. याचा अर्थ आपण केलेल्या चांगल्या कामाचे (पुण्य) फळ दुसऱ्याला देणे. ही प्रक्रिया जल अर्पण करून (पाणी ग्रहण करून) पूर्ण केली जाते.

*_जल अर्पणाचे महत्त्व_*

_बौद्ध धर्मात जल अर्पण करणे *(पाणी ग्रहण करणे)* हा विधी प्रतीकात्मक आहे. पाणी हे शुद्धता आणि प्रवाहाचे प्रतीक आहे. ज्याप्रमाणे पाणी वरच्या पातळीवरून खालच्या पातळीवर वाहते, त्याचप्रमाणे आपले पुण्य आपल्याद्वारे अर्पण केल्यावर ते दिवंगतांना पोहचावे आणि त्यांना सुगती प्राप्त व्हावी... अशा प्रकारची मनस्थिती असते._

*_यामागील वैज्ञानिक आणि मानसिक कारणे:_*

 ▪️  *मानसिक समाधान:* जेव्हा एखादी व्यक्ती आपल्या दिवंगत नातेवाईकांसाठी काहीतरी चांगले करते, तेव्हा तिला मानसिक समाधान मिळते. हा विधी दुःख कमी करण्यास मदत करतो.

 ▪️ *स्मरण आणि आदर:* हा विधी आपल्याला आपल्या प्रियजनांचे स्मरण करण्यास आणि त्यांना आदर देण्यास मदत करतो. यामुळे त्यांच्या चांगल्या आठवणी मनामध्ये कायम राहतात.

 ▪️ *करुणा आणि प्रेम:* बौद्ध धर्मात करुणा आणि प्रेम (मैत्री) या भावनांना खूप महत्त्व आहे. हा विधी आपल्याला या भावनांचा अभ्यास करण्याची संधी देतो, कारण आपण आपल्या पुण्याचे फळ दुसऱ्याला देत असतो, ज्याची त्यांना खूप गरज असते.

 ▪️  *कर्म सिद्धांत:* हा विधी बौद्ध धर्माच्या कर्म सिद्धांतावर आधारित आहे. बौद्ध धर्मात असे मानले जाते की प्रत्येक कर्माचे फळ मिळते. आपण जर पुण्य केले, तर त्याचे फळ आपल्याला मिळते. पण जर आपण ते पुण्य दुसऱ्याला अर्पण केले, तर त्याचे फळ त्या व्यक्तीला मिळते.

_हे सर्व केवळ प्रतीकात्मक आहे. या विधीचा मुख्य उद्देश आपल्या मनाला शांत करणे आणि आपल्या दिवंगत नातेवाईकांना आदर देणे आहे, ज्याचे आध्यात्मिक महत्त्व खूप मोठे आहे. त्यामुळे, बौद्ध धर्मात याला अंधश्रद्धा मानले जात नाही, तर एक सार्थक विधी मानले जाते._

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼

*लेखन व संकलन : महेश कांबळे_*

*_मुख्य लेखाची प्रेरणा : आयु राजेश चंद्रा सर_*

*_दिनांक ३०/०८/२०२५_*

*_संदर्भ :_*

१ *धम्मपद*

२ *तिरोकुट्ट सुत्त*

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼

मुचलिन्दकथा

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼

*_मुचलिन्दकथा_*

https://mikamblemahesh.blogspot.com/2025/08/blog-post_82.html

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼

५. *_अथ खो भगवा सत्ताहस्स अच्चयेन तम्हा समाधिम्हा वुट्ठहित्वा अजपालनिग्रोधमूला येन मुचलिन्दो तेनुपसङ्कमि, उपसङ्कमित्वा मुचलिन्दमूले सत्ताहं एकपल्लङ्केन निसीदि विमुत्तिसुखपटिसंवेदी।_*

_सात दिवसांच्या ध्यानधारणेनंतर, भगवान अजपाल वडाच्या झाडाखालून मुचलिंदा वृक्षाकडे आले. तिथे पोहोचल्यावर, ते मुचलिंद वृक्षाच्या पायथ्याशी सात दिवस एकाच जागी ध्यानस्थ बसले आणि मुक्तीचा आनंद अनुभवत राहिले._

Then the Lord, at the end of seven days, having emerged from that contemplation, approached the Mucalinda (tree) from the foot of the Goatherds' Banyan, having approached, he sat cross-legged in one (posture) for seven days at the foot of the Mucalinda experiencing the bliss of freedom.

*_तेन खो पन समयेन महा अकालमेघो उदपादि, सत्ताहवद्दलिका सीतवातदुद्दिनी।_*

_त्या वेळी, अचानक एक मोठा वादळी पाऊस सुरू झाला. सात दिवस पाऊस, गार वारा आणि ढगाळ वातावरण होते._

Now at that time a great storm arose out of due season, for seven days there was rainy weather, cold winds and overcast skies.

*_अथ खो मुचलिन्दो नागराजा सकभवना निक्खमित्वा भगवतो कायं सत्तक्खत्तुं भोगेहि परिक्खिपित्वा उपरिमुद्धनि महन्तं फणं करित्वा अट्ठासि –_*

_तेव्हा, सर्पराज मुचलिंदा आपल्या निवासस्थानातून बाहेर आला. त्याने भगवंतांच्या शरीराभोवती आपल्या वेटोळ्यांनी सात वेळा वेढा घातला आणि त्यांच्या डोक्यावर आपला मोठा फणा पसरवून उभा राहिला. असे करताना तो म्हणाला:_

Then Mucalında, the serpent king, having come forth from his own haunt, having encircled the Lord's body seven times with his coils, having spread a great hood over his head, stood saying:

*_“मा भगवन्तं सीतं, मा भगवन्तं उण्हं, मा भगवन्तं डंसमकसवातातपसरीसपसम्फस्सो”ति ।_*

_"भगवंतांना थंडीचा त्रास होऊ नये, उष्णतेचा त्रास होऊ नये. माशा, डास, वारा, उष्णता किंवा सरपटणाऱ्या प्राण्यांमुळे कोणताही त्रास होऊ नये."_ "

Let no cold (annoy) the Lord, let no heat (annoy) the Lord, let not the touch of flies, mosquitoes, wind and heat or creeping things (annoy) the Lord."

*_अथ खो मुचलिन्दो नागराजा सत्ताहस्स अच्चयेन विद्धं विगतवलाहकं देवं विदित्वा भगवतो काया भोगे विनिवेठेत्वा सकवण्णं पटिसंहरित्वा माणवकवण्णं अभिनिम्मिनित्वा भगवतो पुरतो अट्ठासि पञ्जलिको भगवन्तं नमस्समानो।_*

_त्यानंतर, सात दिवसांनी आकाश निरभ्र आणि ढगरहित झाले आहे हे पाहून, सर्पराज मुचलिंदाने आपले वेटोळे भगवंतांच्या शरीरावरून काढले. त्याने स्वतःचे सर्पाचे रूप सोडून एका युवकाचे रूप धारण केले आणि भगवंतांसमोर हात जोडून आदराने उभा राहिला._

Then Mucalinda, the serpent king, at the end of those seven days, having known that the sky was clear and without a cloud, having unwound his coils from the Lord's body, having given up his own form and assumed a youth's form, stood in front of the Lord honouring the Lord with joined palms.

_*अथ खो भगवा एतमत्थं विदित्वा तायं वेलायं इमं उदानं उदानेसि –*_

_त्या वेळी, भगवंतांनी हे समजून घेऊन हे उद्गार काढले:_

Then the Lord, having understood this matter, at that time uttered this (solemn) utterance:

*_“सुखो विवेको तुट्ठस्स, सुतधम्मस्स पस्सतो।_*

_"आनंदी आहे एकांतवास, ज्याचे मन प्रसन्न आहे आणि ज्याने धम्माचा अभ्यास करून सत्याचे दर्शन घेतले आहे._

"Happy his solitude who glad at heart Hath dhamma learnt and doth the vision see!

*_अब्यापज्जं सुखं लोके, पाणभूतेसु संयमो॥_*

_आनंदी आहे ती दयाळूपणा, ज्यामुळे जगातील कोणत्याही प्राण्याला हानी पोहोचत नाही._

Happy is that benignity towards The world which on no creature worketh harm.

*_“सुखा विरागता लोके, कामानं समतिक्कमो।_*

आनंदी आहे सर्व वासनांचा अभाव आणि इंद्रियांच्या गरजांच्या पलीकडे जाणे.

Happy the absence of all lust, th' ascent Past and beyond the needs of sense-desires.

*_अस्मिमानस्स यो विनयो, एतं वे परमं सुख”न्ति॥_*

_जो 'मी' या मोठ्या अहंकाराला चिरडून टाकतो, तो खऱ्या अर्थाने सर्वोच्च आनंदी असतो."_

He who doth crush the great 'I am' conceit-This, truly this, is happiness supreme."

*_मुचलिन्दकथा निट्ठिता।_*

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼

*_मराठी व इंग्रजी अनुवादक : महेश कांबळे_*

*_दिनांक : २७/०८/२०२५_*

*_संदर्भ :_*

*_ विनयपिटक - महावग्ग - महाखन्धक - ३ मुचलिन्दकथा_*

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼

अजपालकथा

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼

*_अजपालकथा_*

https://mikamblemahesh.blogspot.com/2025/08/blog-post_85.html

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼

४. *_अथ खो भगवा सत्ताहस्स अच्चयेन तम्हा समाधिम्हा वुट्ठहित्वा बोधिरुक्खमूला येन अजपालनिग्रोधो तेनुपसङ्कमि, उपसङ्कमित्वा अजपालनिग्रोधमूले सत्ताहं एकपल्लङ्केन निसीदि विमुत्तिसुखपटिसंवेदी।_*

_त्यानंतर, सात दिवसांच्या ध्यानधारणेतून बाहेर येऊन, भगवान बोधीवृक्षाच्या पायथ्याशी असलेल्या (बकर्‍याच्या) वडाच्या झाडाकडे गेले. तिथे पोहोचल्यावर, ते एकाच जागी सात दिवस ध्यानस्थ बसले आणि मुक्तीच्या आनंदाचा अनुभव घेतला._

Then the Lord, having emerged from that contemplation at the end of seven days, approached the (Goatherds' ) Banyan from the foot of the Tree of Awakening; having approached, he sat cross-legged in one (posture) for seven days at the foot of the Goatherds' Banyan experiencing the bliss of freedom.

*_अथ खो अञ्ञतरो हुंहुङ्कजातिको ब्राह्मणो येन भगवा तेनुपसङ्कमि। उपसङ्कमित्वा भगवता सद्धिं सम्मोदि। सम्मोदनीयं कथं सारणीयं वीतिसारेत्वा एकमन्तं अट्ठासि।_*

त्याच वेळी, 'हुं' असा उच्चार करणारा एक ब्राह्मण भगवंतांकडे आला. त्याने आदराने अभिवादन केले आणि काही अंतरावर उभा राहिला.

Then a certain brahmin of the class uttering the sound hum approached the Lord, having approached, he exchanged greetings with the Lord; having exchanged greetings of friendliness and courtesy, he stood at a respectful distance.

*_एकमन्तं ठितो खो सो ब्राह्मणो भगवन्तं एतदवोच –_*

_उभे राहून, त्या ब्राह्मणाने भगवान बुद्धांना विचारले,_

As he was standing at a respectful distance, that brahmin spoke thus to the Lord:

*_“कित्तावता नु खो, भो गोतम, ब्राह्मणो होति, कतमे च पन ब्राह्मणकरणा धम्मा”ति?_*

_"प्रिय गौतम, माणूस नेमका कोणत्या गुणांमुळे ब्राह्मण बनतो? आणि अशा कोणत्या गोष्टी आहेत ज्यामुळे त्याला ब्राह्मणत्व प्राप्त होते?"_

"To what extent, good Gotama, does one become a brahmin? And again, what are the things which make a brahmin?"

*_अथ खो भगवा एतमत्थं विदित्वा तायं वेलायं इमं उदानं उदानेसि –_*

_हे ऐकून, भगवंतांनी त्या वेळी हे उद्गार काढले:_

Then the Lord, having understood this matter, at that time uttered this (solemn) utterance:

*_यो ब्राह्मणो बाहितपापधम्मो।_*

*_निहुंहुङ्को निक्कसावो यतत्तो।_*

*_वेदन्तगू वुसितब्रह्मचरियो।_*

*_धम्मेन सो ब्रह्मवादं वदेय्य।_*

*_यस्सुस्सदा नत्थि कुहिञ्चि लोके”ति॥_*

_"जो ब्राह्मण वाईट गोष्टींना दूर ठेवतो, 'हुं' असा उच्चार करत नाही, ज्याच्यामध्ये कोणताही दोष नाही, ज्याने स्वतःला नियंत्रित केले आहे, जो वेदांचा जाणकार आहे आणि जो ब्रह्मचारी म्हणून जीवन जगतो, तोच ब्राह्मण योग्य प्रकारे ब्रह्म-भाषण करू शकतो. अशा पुरुषाला या जगात कुठेही कलंक लागत नाही."_

"That brahmin who bars out evil things, not uttering the sound hum, with no impurity, curbed-of-self, Master of Vedas, who lives the Brahma-faring-this is the brahmin who may rightly speak the Brahma-speech Who has no blemishes anywhere in the world."

*_अजपालकथा निट्ठिता।_*

गोपालांच्या वडाच्या झाडाजवळ झालेला संवाद समाप्त.

Told is the Talk at the Goatherds.

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼

*_मराठी व इंग्रजी अनुवादक : महेश कांबळे_*

*_दिनांक : २७/०८/२०२५_*

*_संदर्भ :_*

*_ विनयपिटक - महावग्ग - महाखन्धक - २ अजपालकथा_*

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼

बोधि कथा

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼

*_!!  बोधिकथा  !!_*

https://youtu.be/ZMDhYzCTOpM?si=l1uEn_jaEguehSzt

https://mikamblemahesh.blogspot.com/2025/08/blog-post_26.html

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼

*_१. तेन समयेन बुद्धो भगवा उरुवेलायं विहरति नज्जा नेरञ्जराय तीरे बोधिरुक्खमूले पठमाभिसम्बुद्धो।_*

_त्या काळी भगवान, म्हणजेच पूर्ण जागृत बुद्ध, नुकतेच बोधीप्राप्त झाले होते. ते उरुवेला येथे नेरण्जरा नदीच्या काठावर बोधिवृक्षाखाली राहत होते._

At one time the awakened one, the Lord, being recently fully awakened, was staying at Uruvelā on the bank of the river Nerañjarā at the foot of the Tree of Awakening.

*_अथ खो भगवा बोधिरुक्खमूले सत्ताहं एकपल्लङ्केन निसीदि विमुत्तिसुखपटिसंवेदी ।_*

_तेव्हा भगवान सात दिवस एका आसनात पद्मासन बसून विमुक्तीच्या आनंदाचा अनुभव घेत राहिले._

Then the Lord sat cross-legged in one (posture) for seven days at the foot of the Tree of Awakening experiencing the bliss of freedom.

*_अथ खो भगवा रत्तिया पठमं यामं पटिच्चसमुप्पादं अनुलोमपटिलोमं मनसाकासि - "अविज्जापच्चया सङ्खारा, सङ्खारपच्चया विञ्ञाणं, विञ्ञाणपच्चया नामरूपं, नामरूपपच्चया सळायतनं, सळायतनपच्चया फस्सो, फस्सपच्चया वेदना, वेदनापच्चया तण्हा, तण्हापच्चया उपादानं, उपादानपच्चया भवो, भवपच्चया जाति, जातिपच्चया जरामरणं सोकपरिदेवदुक्खदोमनस्सुपायासा सम्भवन्ति - एवमेतस्स केवलस्स दुक्खक्खन्धस्स समुद‌यो होति।_* 

_तेव्हा भगवंतांनी रात्रीच्या पहिल्या प्रहरात विचार केला:
“अविद्येमुळे संस्कार, संस्कारांमुळे विज्ञान, विज्ञानामुळे नामरूप, नामरूपामुळे षडायतन, षडायतनामुळे फस्स, फस्सामुळे वेदना, वेदनेमुळे तृष्णा, तृष्णेमुळे उपादान, उपादानामुळे भव, भवा-मुळे जाति; जातिमुळे जरा-मरण, शोक, परिदेव, दुःख, दुमनस् आणि उपायास निर्माण होतात. अशा प्रकारे या दुःखसमूहाची उत्पत्ती होते.”_

Then the Lord during the first watch of the night paid attention to causal uprising in direct and reverse order conditioned by ignorance are the habitual tendencies; conditioned by the habitual tendencies is consciousness; conditioned by consciousness is psycho-physicality; conditioned by psycho-physicality are the six (sense-) spheres, conditioned by the six (sense-) spheres is awareness; conditioned by awareness is feeling: conditioned by feeling is craving; conditioned by craving is grasping, conditioned by grasping is becoming; conditioned by becoming is birth; conditioned by birth, old age and dying, grief, sorrow and lamentation, suffering, dejection and despair come into being. Such is the arising of this entire mass of ill.

*_"अविज्जायत्वेव असेसविरागनिरोधा सङ्खारनिरोधो, सङ्खारनिरोधा विञ्ञाणनिरोधो, विञ्ञाणनिरोधा नामरूपनिरोधो, नामरूपनिरोधा सळायतननिरोधो, सळायतननिरोधा फस्सनिरोधो, फस्सनिरोधा वेदनानिरोधो, वेदनानिरोधा तण्हानिरोधो, तण्हानिरोधा उपादाननिरोधो, उपादाननिरोधा भवनिरोधो, भवनिरोधा जातिनिरोधो, जातिनिरोधा जरामरणं सोकपरिदेवदुक्खदोमनस्सुपायासा निरुज्झन्ति एवमेतस्स केवलस्स दुक्खक्खन्धस्स निरोधो होती "ति।_*

_पण या अविद्येच्या संपूर्ण क्षयाने संस्कारांचा क्षय होतो; संस्कारांच्या क्षयाने विज्ञानाचा क्षय होतो … आणि अशा प्रकारे दुःखसमूहाचा निरोध होतो._

But from the utter fading away and stopping of this very ignorance (comes) the stopping of habitual tendencies; from the stopping of habitual tendencies the stopping of consciousness; from the stopping of consciousness the stopping of psycho-physicality; from the stopping of psycho-physicality the stopping of the six (sense-) spheres; from the stopping of the six (sense-) spheres the stopping of awareness, from the stopping of awareness the stopping of feeling, from the stopping of feeling the stopping of craving, from the stopping of craving the stopping of grasping: from the stopping of grasping the stopping of becoming; from the stopping of becoming the stopping of birth, from the stopping of birth, old age and dying, grief, sorrow and lamentation, suffering, dejection and despair are stopped. Such is the stopping of this entire mass of ill.

*_अथ खो भगवा एतमत्थं विदित्वा तायं वेलायं इमं उदानं उदानेसि -_*

_हे तत्त्व समजल्यानंतर भगवंतांनी (हे) उद्गार काढले:_

Then the Lord, having understood this matter, at that time uttered this (solemn) utterance:

*_"यदा हवे पातुभवन्ति धम्मा। आतापिनो झायतो ब्राह्मणस्स ।_*

*_अथस्स कङ्खा वपयन्ति सब्बा। यतो पजानाति सहेतुधम्म "न्ति ॥_*

_“जेव्हा ध्यानमग्न ब्राह्मणाला कारणासहित वस्तुस्थिती स्पष्ट होते, तेव्हा त्याचे सर्व संशय नाहीसे होतात.”_

"Truly, when things grow plain to the ardent meditating brahmin, His doubts all vanish in that he comprehends thing-with-cause."

*_२. अथ खो भगवा रत्तिया मज्झिमं यामं पटिच्चसमुप्पादं अनुलोमपटिलोमं मनसाकासि - "अविज्जापच्चया सङ्खारा, सङ्खारपच्चया विञ्ञाणं, विञ्ञाणपच्चया नामरूपं... पे०... एवमेतस्स केवलस्स दुक्खक्खन्धस्स समुदयो होती... पे०... निरोधो होती "ति।_*

_रात्रीच्या दुसऱ्या प्रहरी, भगवंतांनी प्रतीत्यसमुत्पाद (कार्य-कारण भाव) विचारात घेतला. अज्ञानामुळे संस्कार (वासना) उत्पन्न होतात, संस्कारामुळे विज्ञान (चेतना) उत्पन्न होते... अशा प्रकारे दु:खाचा (सर्व दुःख-समूहाचा) उदय होतो, आणि अज्ञानाचा नाश झाल्याने संस्कारांचा नाश होतो, संस्कारांचा नाश झाल्याने विज्ञानाचा नाश होतो... अशा प्रकारे दु:खाचा नाश होतो._

Then the Lord during the middle watch of the night paid attention to causal uprising direct and reverse order conditioned by ignorance are the habitual tendencie conditioned by the habitual tendencies is consciousness Such is the arising Such is the stopping of this entire mass of ill.

*_अथ खो भगवा एतमत्थं विदित्वा तायं वेलायं इमं उदानं उदानेसि -_*

_हे तत्त्व समजल्यानंतर भगवंतांनी (हे) उद्गार काढले:_

Then the Lord, having understood this matter, at that time uttered this (solemn) utterance:

*_"यदा हवे पातुभवन्ति धम्मा। आतापिनो झायतो ब्राह्मणस्स।_*

*_अथस्स कङ्खा वपयन्ति सब्बा। यतो खयं पच्चयानं अवेदी "ति ॥_*

_"जेव्हा साधक ब्राह्मणाला (सत्य) गोष्टी स्पष्ट होतात, तेव्हा त्याची सर्व शंका दूर होते, कारण तो कारणाच्या विनाशाचे दर्शन करतो."_

"Truly, when things grow plain to the ardent meditating brahmin, His doubts all vanish in that he discerns destruction of cause."

*_३. अथ खो भगवा रत्तिया पच्छिमं यामं पटिच्चसमुप्पादं अनुलोमपटिलोमं मनसाकासि - "अविज्जापच्चया सङ्खारा, सङ्खारपच्चया विञ्ञाणं, विञ्ञाणपच्चया नामरूपं... पे०... एवमेतस्स केवलस्स दुक्खक्खन्धस्स समुदयो होति... पे०... निरोधो होती "ति।_*

_रात्रीच्या तिसऱ्या प्रहरी, भगवंतांनी पुन्हा प्रतीत्यसमुत्पाद (कार्य-कारण भाव) विचारात घेतला. अज्ञानामुळे संस्कार उत्पन्न होतात, संस्कारामुळे विज्ञान उत्पन्न होते... अशा प्रकारे दु:खाचा उदय होतो, आणि अज्ञानाचा नाश झाल्याने संस्कारांचा नाश होतो, संस्कारांचा नाश झाल्याने विज्ञानाचा नाश होतो... अशा प्रकारे दु:खाचा नाश होतो._

Then the Lord during the last watch of the night paid attention to causal uprising in direct and reverse order conditioned by ignorance are the habitual tendencies, conditioned by the habitual tendencies is consciousness... Such is the arising Such is the stopping of this entire mass of ill.

*_अथ खो भगवा एतमत्थं विदित्वा तायं वेलायं इमं उदानं उदानेसि -_*

_हे तत्त्व समजल्यानंतर भगवंतांनी (हे) उद्गार काढले:_

Then the Lord, having understood this matter, at that time uttered this (solemn) utterance:

*_"यदा हवे पातुभवन्ति धम्मा। आतापिनो झायतो ब्राह्मणस्स ।_*

*_विधूपयं तिट्ठति मारसेनं । सुरियोव ओभासयमन्तलिक्ख "न्ति ॥_*

_"जेव्हा साधक ब्राह्मणाला (सत्य) गोष्टी स्पष्ट होतात, तेव्हा तो माराच्या (वासना, इच्छा, मोह) सैन्याचा पराभव करून उभा राहतो, जसा सूर्य आकाशाला प्रकाशित करतो."_

"Truly, when things grow plain to the ardent meditating brahmin, Routing the host of Mära does he stand Like as the sun when lighting up the sky."

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼

*_मराठी व इंग्रजी अनुवादक : महेश कांबळे_*

*_दिनांक : २७/०८/२०२५_*

*_संदर्भ :_*

*_ विनयपिटक - महावग्ग - महाखन्धक - १ बोधिकथा_*

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼

पिप्राहवा रत्न-अवशेषांचे भारतात पुनरागमन

*_पिप्राहवा रत्न-अवशेषांचे भारतात पुनरागमन_*

_बुद्धधम्माच्या इतिहासातील एक अत्यत महत्वपूर्ण आणि सैर्माचक अध्याय अलीकडेच उलगडला असून, ही पटना आपल्या भावना आणि भारताच्या समृद्ध सांस्कृतिक इतिहासाचा गौरव वाढणारी आहे. १२७ वर्षापूर्वी ब्रिटिश राजवटीत भारतातून परदेशी गेलेले बुद्धांचे पिप्रहवा कपिलवस्तु स्तूपातील अवशेषांमधील मौल्यवान रत्न अवशेष अखेर मायदेशी परत आले आहेत. *ही रत्ने २२०० वर्षापूर्वीच्या सम्राट अशोककलीन पेटीत पाच करंडकामधून १८९८ साली विल्यम सी पेप्पे हामी जया जवळ २० फूट खोल स्तूपातुन खोदून वाढली होती, ज्यातील एका करंडकावरील ब्रह्मी शिलालेखाने बुद्धधम्माचा इतिहालच बदलून टाकला आहे.*_

_अंतरराष्ट्रीय स्तरावर दखल घेतली गेलेल्या ह्या ऐतिहासिक घटनेचे आपल्या समाजात फारसे पडसाद उमटले नाहीत, याचे आश्चर्य वाटले नाही. याची अनेक कारणे असू शकतात, परंतु त्यापैकी महत्वाचे कारण म्हणजे *बौद्ध इतिहासविषयीची आपली अनास्था, पाली भाषेच्या अभ्यासात घसरत चाललेला दर्जा आणि बौद्ध अध्ययनाकडे आपले होत चाललेले दुर्लक्ष* परंतु अशा परिस्थतीतही *ह्या विषयाचा अभ्यास मुंबई विद्यापीठाच्या पाली विभागाचे विद्यार्थी मागील १०-१२ वर्षांपासून अगदी पाठपुरावा करून सर्वांगाने करीत आहेत, हे आवर्जून सांगावेसे वाटते.*_

_आता इथे पाली भाषेचा आणि त्याच्या सर्वांगीण अभ्यासाला ह्या ऐतिहासिक घटनेशी संबंध काय आणि कौतुक कशाला? तर समजून घेण्यासाठी आपण थोडं इतिहासात जाऊ या._

_सुत्तपिटकातील दीघनिकायातील महापरिनिब्बाणसुत है बुद्धांच्या अंतिम दिवसांचे, त्यांच्या महापरिनिब्बानाचे आणि त्यानंतरच्या त्याच्या शारीरिक धातुविभाजनाची माहिती देणारे एक अस्सल आणि मूळ स्त्रोत आहे. सुमंगलविलासिनी अर्थात दीघनिकाय अट्ठकथेत धातुंबदल अधिक स्पष्टीकरण आहे. या सुत्तानुसार, कुशीनगर येथे बुद्धांच्या महापरिनिब्बाना नंतर त्यांच्या शरीरावर अग्निसंस्कार करण्यात आले त्यावेळी बुद्धांचे धातु-अवशेष मिळवण्यासठी राजांनी आणि राज्यांनी संघर्ष केला. त्यात मगधचा राजा अजातशत्रू, वैशालीचे लिच्छवी, कपिलवस्तूचे शाक्य, अल्लाकप्पचे बुली, रामगामचे कोलिय, पावाचे मल्ल, वेठदीपचे बाह्मण आणि कुशीनगरचे मल्ल यांचा समावेश होता, या सर्व राजांमध्ये झालेल्या वादामुळे धातुंसाठी युद्ध होण्याची शक्यता निर्माण झाली होती. तेव्हा द्रोण नावाच्या एका ब्राह्मणाने मध्यस्थी केली. ते म्हणाले :_

*_'सुणन्तु भोन्तो मम एकवाचं, अम्हाकं बुद्धो अहु खन्तिवादो न हि साधु यं उत्तमपुग्गलस्स, सरीभागे सिया सम्पहारो।_* 

*_सब्बेल भोन्तो सहिता समग्गा, सम्मोदमाना करोमट्ठभागे।वित्थारिका होन्तु दिसासु थूपा, बहू जना चक्खुमतो पसन्ना "तिः॥_*

_(मी विनंती करतो, कृपया माझा एक शब्द ऐका! आपल्या बुद्धांनी आपल्याला नेहमीच शांत राहायला शिकवले आहे त्यांच्या अवशेषांसाठी भांडण आणि युद्ध होणे हे अतिशय चुकीचे होईल. महाशयांनो, आपण सर्वजण मिळून शांततेने एक निर्णय घेऊया आणि त्यांच्या अवशेषांचे आठ समान हिस्से करूया, जेणेकरून हे भाग घेऊन दूरदूरपर्यंत स्तूप बांधले जातील, आणि त्या स्तुपांना पाहून लोकांना त्या महान ज्ञानी पुरुषावर विश्वास बसेल!)_

_राजांनी द्रोणाचे बोलणे ऐकून समाधान व्यक्त केले आणि त्यालाच अस्थिधातूंचे आठ समान भाग करण्यास सांगितले, द्रोणाने बुद्धांच्या धातुचे समान आठ भागांमध्ये विभाजन केले आणि ते आठही राजांना दिले. या आठ राजांनी आपापल्या राज्यांमध्ये या अवशेषांवर स्तुपांची निर्मिती केली. द्रोणाने स्वतः अंत्यसंस्कानंतर ज्या मडक्यात धातू अवशेष गोळा केले होते, ते मडके घेतले व त्यावर स्तूप बांधला, तर पिप्पलिवनियाचे मोरिय उशिरा आल्यामुळे त्यांनी चितेचा अंगार घेऊन यावर स्तूप उभारला अशा प्रकारे *एकूण दहा ठिकाणी बुद्धांचे अवशेष (धातू) आणि त्यांच्याशी संबंधित वस्तूचे स्तूप निर्माण झाले.*_

_ह्या शारीरिक स्तूपांचे पुढे काय झाले ते आपल्याला थेट सम्राट अशोकाच्या काळात आल्यावर कळते (साधारण दोनशे वर्षानंतर) तेही श्रीलंकेच्या चौथ्या शतकातील पाली वंस साहित्यामधूनच ते हे की, सम्राट अशोकांनी बुद्धधम्माचा स्वीकार केल्यानंतर या स्तुपांमधील धातूंचे मूळ आठ स्तूपांपैकी सात स्तूप उघडले. उघडलेल्या सात स्तूपांमधून अस्थिधातू काढून सम्राट अशोकांनी त्यांचे ८४,००० भाग केले त्यानंतर हे भाग त्यांच्या साम्राज्यातील विविध ठिकाणी पाठवून तिथे नवीन स्तूप उभारले. या कृतीमुळे बुद्ध धम्माचा प्रसार मोठ्या प्रमाणावर झाला आणि अस्थिधातूंचे महत्त्व सर्वसामान्यांपर्यंत पोहोचले. कारण *धातूसु दिट्ठेसु, दिट्ठो होति जिनो" म्हणजे धातूंना पहिले कि बुद्धांना पहिल्या सारखेच आहे* अशी श्रद्धा आजही आहे._

_बुद्धांच्या अवशेषांमुळे बुद्धधम्माचा प्रसार जलद झाला हे अगदी खरे असले पाहिजे, असे ५ व्या-७ व्या शतकातील चिनी यात्रेकरू आणि प्रवाशांच्या नोंदीवरून दिसून येते, विशेषतः *ह्युएन त्सांग आणि फा श्येन* हे दोन प्रसिद्ध यात्रेकरूंच्या प्रवासवर्णनांतून आपल्याला त्यावेळच्या  भारताची आणि विशेषतः बौद्ध स्थळांची माहिती मिळते. या प्रवासादरम्यान, ह्युएन त्सांग यांनी आपल्या प्रवासवर्णनात ठिकठिकाणी पाहिलेल्या स्तूपांचे वर्णन केले आहे. ते लिहितात, मी अनेक ठिकाणी पाहिले की, सम्राट अशोकांनी बांधलेले बुद्धांच्या अस्थिधातू असलेले स्तूप आजही दिमाखात उभे आहेत._

_त्यानंतर बुद्धांच्या धातूं-अवशेषांचे किंवा स्तूपांचे काय झाले याची कोणतीही नोंद आपल्याकडे म्हणजे भारताकडे सापडत नाही, परंतु आपल्याला माहिती आहे की ११-१२ व्या शतकात भारतातून बुद्धधम्म हळूहळू महायान वज्रयान, तंत्रयान, सहजयान नाथपंथ, महानुभावपंथ वारकनी पंथ अशा विविध सांस्कृतिक गटांमध्ये मिसळला गेला आणि शेवटी स्वतःच्या जन्मस्थानापासून आणि अस्तित्वापासून नाहीसा झाला. विद्यापीठे नष्ट झाली त्यांच्यासोबत खुल्या शिक्षणाची आणि गुरु-शिष्यांची परंपरा विसरली गेली, लोक ब्राह्मी वाचायला विसरले आणि अखेर भारतातील सर्वात महान राजा देखील भारतीयांच्या विस्मृतीत गेला. १८ व्या शतकात तर बुद्ध भारतात विष्णूचा ९ वे आतार बनले. त्यानंतर १८ व्या शतकापर्यंत भारतातील बुद्धधम्मासाठी ९०० वर्षाचा अंधार युग म्हणावा लागेल._

 _त्याउलट, *सम्राट असोकाने पाठवलेल्या धम्म प्रचारकांमुळे बुद्धधम्म दूरदूरच्या देशांमध्ये पोहोचला आणि जगभर त्याचा प्रसार झाला, बौद्ध देशांधील बौद्ध राजे आणि भिक्खू-भिक्खुनी संघ यांच्यातील धातूंच्या (अवशेषांच्या) पूजेचे महत्व, त्यावर बांधलेली स्तूप, पॅगोडे, वाढणारी साहित्य संपदा, त्यांच्यासाठी झालेली युद्धे आणि संघर्ष यांचा इतिहास आजही स्पष्टपणे जतन केलेला आहे.* आज आपण या *इतिहासाचा अभ्यास श्रीलंकेतील दाठावंस आणि म्यानमारमधील सासनवंस यांसारख्या १५व्या ते १८व्या शतकातील पाली ग्रंथांमधून करतो, शिवाय चीन तिबेट, जपान, कोरियासारख्या देशांमध्ये त्यांच्या लिपीत आणि बौद्ध-संस्कृत भाषेतील भाषांतरीत ग्रंथांमध्ये सुद्धा धातूंचे महत्व अधोलिखीत आहे.*_

_*बौद्ध इतिहासाची नावाने ओळख :*_

_१७ च्या शतकाच्या उत्तरार्धात किंवा १८ व्या शतकाच्या सुरुवातीला, जेव्हा पाश्चात्य विद्वान, संशोधक आणि हौशी भारतात आले, तेव्हा बौद्ध इतिहासाचे एक नवे पर्व सुरू झाले *जेम्स प्रिन्सेप योनी तब्बल सात वर्ष अथक प्रयत्न करून ब्राह्मी लिपी उलगडली.* या घटनेमुळे भारताला त्याचा स्वतःचा राजा पंथाचा उलेख शिलालेखांमध्ये *'देवानंपिय-पियदस्सी'* म्हणून होता, तोच सम्राट अशोक असल्याचे कळाले, तसेच, विष्णूचा नववा अवतार मानले जाणारे बुद्ध है एक ऐतिहासिक पुरुष होते, हेही सिद्ध झाले. थोडक्यात, *पुरातत्वशास्त्राने बुद्ध आणि अशोक यांच्या अस्तित्वाचा ठोस पुरावा दिला आणि भारत हा ऐतिहासिक देश बनला. ज्याचा इतिहास पुरातत्वीय पुराव्यांसह इ.स.पू. ६व्या शतकापासून पासून सुरू झाला.* थोडक्यात सांगायचे झाले तर *१८९६ मध्ये सापडलेल्या सम्राट अशोकाच्या लुंबिनी स्तंभावरील शिलालेखाने सर्वांचे डोळे उघडले. या स्तंभाच्या शोधानंतर लुंबिनी परिसरामध्ये अधिक उत्खनन सुरू झाले व प्रयत्नांमुळे १८९८ मध्ये डब्ल्यू, सी. पेप्पे योनी पिप्रहवा स्तूपाचे उत्खनन केले आणि अधिक महत्वपूर्ण शोध लावला.*_

_*पिप्राहवाचे उत्खननः ऐतिहासिक पुराना विस्मृतीस*_

_आठव्या शतकाच्या अखेरीस, *१८९८ मध्ये ब्रिटिश भूमीदार विलियम पेप्पे यांनी उत्तर प्रदेशातील पिप्राहवा येथे उत्खनन केले. या उत्खननात त्यांना एका मोठ्या दगडी पेटीत (स्टोन कॅफेर) पाच लहान मातीच्या भांड्यामध्ये (रिलींक्योरी जार) राख आणि हजारो मौल्यवान दागिने सापडले. या *भांडयापैकी एकावर ब्राह्मी लिपीत एक शिलालेख कोरलेला होता, पिप्रहवा शिलालेख हा बुद्धधम्माच्या इतिहासातील एक महत्वाचा पुरावा आहे.* या शिलालेखावर कोरलेल्या *इयं सलिले निधने बुद्धस भगवतो सकियानं ..* या मजकुरामुळे हे सिद्ध झाले की *गौतम बुद्धांच्या धातूंचे अवशेष त्यांचा महापरिनिब्बानानंतर त्यांच्याच शाक्य कुळालाही मिळाले होते.* या शोधामुळे केवळ ऐतिहासिक घटनांची पुष्टिच झाली नाही, तर बुद्धधम्माचा उगम, शाक्य कुळाचे अस्तित्व आणि बुद्धांच्या धातूंच्या वाटणीची पारंपरिक कथा यांनाही ऐतिहासिक आधार मिळाला. त्यामुळे, *हे शिलालेख केवळ एक प्राचीन मजकूर नसून, ते बुद्धधम्माच्या सुरुवातीच्या इतिहासाला जोडणारा एक महत्वाचा दुवा उरला आहे.*_

_बुद्धधम्माच्या इतिहासातील हा महत्त्वाचा शोध जगाला किंवा आपल्याला फारसा परिचित का नाही, असा प्रश्न तुम्हाला पडेल. याचे कारण म्हणजे या शोधाभोवती पसरलेले संशयाचे सावट. बौद्ध पुरातत्वशास्त्रातील सर्वात महत्त्वाच्या वादांपैकी एक असलेला पिप्राहवा येथील शोध एकाच व्यतीच्या कृत्यामुळे संशयाच्या भोवऱ्यात सापडला होता *डॉ. अॅटोन फ्युहरर.  डॉ. फ्युहरर हे जर्मन पुरातत्वशास्त्रज्ञ आणि भारतीय शास्त्रज्ञ होते,* त्यांनी पिप्राहवा येथील शिलालेखाच्या सुरुवातीच्या शोधात आणि भाषांतरात महत्त्वाची भूमिका बजावली होती. त्यांनीच है अवशेष बुद्धांचे असल्याचे घोषित केले होते. मात्र, लवकरच फ्युहरर यांनी अनेक ठिकाणी सापडलेल्या इतर प्राचीन कलाकृती खोट्या बनवल्याचे उघड झाले. या घोटाळ्यामुळे त्यांचे नाव पूर्णपणे बदनाम झाले आणि पिप्राहवा शोधाबद्दल संशयाचे वातावरण निर्माण झाले._

_*डॉ. फ्युहरर बनावट कलाकृती बनवणारे (फॉर्जर)* असल्याचे उघड झाल्यामुळे, पिप्राहवा येथील शोधही खोटा असावा, असे मानले गेले. त्यामुळे, हे अवशेष फार मोठ्या फसवणुकीचा भाग आहेत, असे अनेकांनी गृहीत धरले. या वादामुळे १८९९ साली सापडलेल्या बुद्धांच्या अवशेषांपैकी काही भाग तत्कालीन ब्रिटिश सरकारने कोलकाता येथील संग्रहालयात ठेवले, तर उर्वरित अवशेष थायलंडचे राजे चुललौंगकोर्न राम पाचवा याच्याकडे सुपूर्द केले, दागिने बाजूला ठेवण्यात आले आणि ही घटना विस्मृतीत गेली. परिणामी, बुद्धांचे अवशेष आणि त्यासोबत सापडलेले मौल्यवान दागिने जगापासून हरवले. 

*_पुनर्तपासणी आणि महत्त्वपूर्ण शोध :_*

_जगाने ही कथा पूर्णपणे विसरून टाकली होती. परंतु २१ व्या शतकाच्या सुरुवातीला, एकापाठोपाठ घडलेल्या घटनांमुळे या रहस्यावरील पडदा दूर होऊ लागला. दोन व्यक्तींच्या प्रयत्नांमुळे हे रहस्य पुन्हा उलगडले. हे सर्व सुरू झाले २००३ मध्ये. लंडनमध्ये, *बौद्ध संस्थेचे सरचिटणीस पॉल सेटो* जुन्या वस्तुंची यादी करत होते._

_त्यांना एका जुन्या कपाटाखाली एक लहान, दुर्लक्षित पुठ्ठ्याची पेटी सापडली, त्या पेटीवर बुद्धाचे अवशेष पिप्राहवा स्तुप, बर्डपोरे इस्टेट, गौरखपूर एलडब्लूपी, भारत १८९८. असे लिहिलेले होते. आत १२ छोटे कप्पे होते आणि प्रत्येक कप्प्यात एक सुंदर, नाजूक वस्तू ठेवलेली होती. व्याप्त नीलमणी, गोमेद, माणिक आणि स्पटिक यांनी बनवलेली आठ पाकळ्यांची फुले, मोती, आणि तीन मोती एकत्र जोडलेली एक वस्तू होती. ही विल्यम पेपे यांनी १८९८ मध्ये उत्खनन केलेल्या अवशेषांबरोबर सापडलेले मौल्यवान दागिने होते. पॉल यांनी स्क्रया सहकान्यक त्या बदल विचारपून वेली, पण कुणालाही त्याबद्दल काहीच माहिती नव्हती. त्या क्षणापासून पॉल यांना त्या शोधाने पछाडले इंटलेकया मदतीने त्यांनी शिल्लाम येथे आणि त्याच्या उत्खननाची संपूर्ण कथा शोधून काढली त्यांया लक्षात आले की, ही कथा फक्त एका बबासपुरती मर्यादित नकूर, एखानेोठे ऐतिहारिया सरप दडलेले अहे.

पॉल सेटो शांत बसू शकले नाहीत, त्यांना वाटले की पेप्या कुटुंबातील सदस्य अजूनही इंग्लंडमध्ये असतील. या आशेने त्यांनी 'पेप्पे आडनावया २० लौना पत्रे पाठवली सापैकी फक्त एव्वतीकडून त्यांना उत्तर मिळाले. स्वातून त्यांना नौल देष्ये नावाच्या ब्लीचा पत्ता मिळाला, जो विल्यम पेप्पे यांचा नातू होता, नौल पेप्ये यांनी सांगितले की सयकडे घरात अभाव प्रकारच्या अनेक वस्तू आहेत, ज्यात प्लास्टलो साचे स्तूपातून निवलेले ठोकुळ आणि उत्खननको मूठ फोटोही आहेत.

पॉल सेले यांनी नील पेप्पे यांच्या सपफोक येथील घरी जाऊन पाहिले, तेव्हा त्यांना सोन्याचे तारे, जिन्यांनी जळालेली फुले, मोती आणि अनेक गौल्यवान वस्तूंचा खजिना सापडला. नील पेप्पे यांच्या कुटुंबाला वा वस्तूंचे महत्ता माहीत नव्हते, त्यामुळे त्या इतकी वर्षे घरातच ठाल्या होत्या. अशा प्रवरे, पॉल सेटो कंया एका लहानशा शोधाने अनेक वर्षांनासून विस्मृतीत मेलेल्या एका मोठ्या ऐतिहासिक रहस्याचा उलग झाला. हा शोध एका मोठ्धा सलयाच्या विशेने टाकलेले पहिले पाऊल उसले चार्ल्स अन यीचे कठोर संशेोधन

पॉल सेटो यांच्या या शोधाबद्दल अजूर कोशलाच माहिती नव्हती, पण स्याच वेळी दुसरीकडे, चार्ल्स लन नावाचे एक इतिहासमार किल्लान फेमे केन्या प्रामाणिक कामावर पडलेले संशयाचे सावट दूर करण्यासाठी संशोधन करत होते. लन हे पेप्पे यांचे नातेवाईक होते. रयांचा तपास एखाद्या थरारक कुछेर

कचेसारखा होता. २००४ मध्ये त्यांनी 'द बुद्ध अँड डॉ एयुहरर' हे पुस्तक प्रकाशित केले आणि वात त्यांनी पुष्यांसह या शोधाची सत्यता मोडली. ज्यामुळे ही कथा फुडा लोकंया चवत आली.

पॉल सेटो यांना योगावेगाने सापडलेल्या दागिन्यांमुळे चार्ल्स लन कया संशोधनाला एक ठोस पुतला मिळाला, फेमे यांच्या अहवालात वर्णन केलेले हे दागिने पिाहल शोधबाट नव्हता याचे स्पष्ट संकेत देत होते. लन आणि सेटो यांनी संपर्क साधला आणि पिप्राहवा शोधाची खरी कथा जगासमोर आणण्याचे एका उद्दिष्ट ठेवले.

या प्रयत्नांचा कळस २००७ मध्ये गाना गेला, जेव्हा लन यांनी प्रसिद्ध शिलालेख अभ्यासक प्राध्यापक हॅरी फाल्क यांना मूळ शिलालेखाचे भारतात येऊन पुन्हा परीक्षण करण्यास उजी केले. यापूर्वी हा शोध फेठळणाऱ्या प्राध्यापक फाल्क यंनी ब्रह्मी लिपीचे बारकाईन परीक्षण केले आणि ते थक्क झाले. त्यांनी घोषित केले की हा शिलालेख पूर्णपणे अस्सल आहे. त्याच्यातील भाषिक रखना आणि वैशिष्ट्ये इतकी खारा होती वी ती १९४या शतकात बनावट तयार करणे कोणत्याही व्यसीला शक्य नव्हते.

अखेरीस, अनेक वर्षाध्या शंका आणि वादांनार पिप्राध्या येथील कुद्धांचे चालू-अलीय आणि दागिने/सने खरे असल्याचे सिद्ध झाले. यामुळे, दीर्घकाळापासून संशयाच्या भोल्यात असलेली ही कथा अखेर सरयाच्या प्रवात आली

चार्ल्स लन यांच्या अथक संशोधनामुळे आणि तज्ज्ञांनी दिलेल्या मान्यतेमुळे, या ऐतिहासिक शेधाला अधिकृत कैला मिळाली

डॉ. योजना भगत

मो. ९८२१७७१६०४

या सर्व प्रश्नांचा परिणाम म्हणून, २०१३ मध्ये नल जिओग्रफीवाद केन्स ऑफ द बुद्धा हा माहितीपट तयार झाला. या माहितीपटाने पिप्राहना येथील दागिन्यांनीच सुद्धा इतिहास हवलेल्या कला वासे पुन्हा प्रसशात आणले, हे जगाला दाखवून दिले. हा माहितीपट लाखो भारतीवंसह जगभरातील लोमसेना या महत्त्वाच्या शोधावी माहिती को या वादाब्दल आणि त्यामागच्या संपूर्ण रहस्याबद्दल अधिक माहितीसाठी, व बोस ऑफ व बुद्धा हा माहितीपट सर्वांनी नमी पाहावा, २०२५ मधील सत्नीचे पुनरागमन

बहुतेक सम्राट अोकांनी बुद्धोया अस्थिधातूंच्या पूजेसाठी जे बातिमने अर्पण केले होते, तो ऐतिहासिवा ठेवा, ते दागिने, ती मौल्यवान स्ने, जे तब्बल १२७ वर्षावसून एका ब्रिटिश कुटुंबच्या खाजगी संहाचा भाग होते, ते अरे भारतात परतले आहेत. अनेक पिढ्यांमातून विल्यम केमे कंथा गजांकडे असलेला हा हा एका सामान्य वारलासारखा घरातच ठेवलेला हेोता, रवाने खरे ऐतिहासिक महरा चुकुंतील सदस्यांनही पारसे माहीत नव्हते. २०१५ स्वली हे दागिने पहिल्यांदा झुरिचमपौल एक प्रदर्शनात मांडले गेले, आणि त्यानंतर ते जगभरातील काही निवका संग्रहालयांमध्ये प्रदर्शित करण्यात आले.

कार, याच वर्षी मे महिन्यात पेपरे पर्याच्या बंशजांनी हक येील खेथेबीज ऑरशन हाऊसच्या माध्यमातून हे दागिने विकल्याचा निर्णय केला. या निर्णयामुळे मोव वाद निर्माण झाला, कारण हे दागिने केवळ वलबूती नसून भारताध्या सरवृतिक आणि आध्यात्भिक वात्साचे प्रतीक

बुद्ध पौर्णिमेवरम्यान पिप्राहया येथील रनक्रया लिलावाची बातमी पसरल्यानंतर, मुंई विद्यापीताच्या पाली विभागात एक विशेष चर्चासत्र आयोजित करण्यात आले. यात बोना ऑफ द बुद्ध हा माहितीपट फुहा वखवून विद्यार्थ्यांना दुया अस्थिधातूंचे ऐतिहासिक महत्व समजावून खंगण्यात आले. चर्चाधवात प्रामुख्याने हॅरी फाल्क यांच्या संशोधनाचा संदर्भवा पिप्राहया स्तूतील दोन अस्थिधातूंच्या कडी रहस्य उलण्यात आले. या ऐतिहासिक घटनांचा अभ्यास करताना विद्याध्यनि पाली रिपिटक आणि पुरातरूप अहवालांचा अभ्यास कराया आणि संशोधनपर दृष्टिकोन ठेवा, पावर भर देोपयात आला. हे सर्व उपक्रम बौद्ध अभ्यास्राकडे शैक्षणिक यूहने पाहण्यासाठी होते, तर दुसरीकडे या लिलावाची बातमी कळताच, भारत सरकारने तातडीने हस्तक्षेप केला. भारतीय पुरातत्व सर्वेक्षण (एसआय) आणि राज्यसभा खासदार बिजलाल कंच्या प्रयत्नांमुळे सचकर सतर्क इवले. सांस्कृतिक भेालय आणि हळींगमधील भारतीय दूतावासाने सोधेनीजला कायदेशीर नोटीस पाठवून, १९७२ च्या 'प्राचीन वस्तू आणि कला खजिना कायद्यानुसार अशा वस्तूंची विक्री करण्यास मनाई असल्याचे स्पष्ट केले. या कायदेशीर कारवाईमुळे आणि आंतरराष्ट्रिय चामुळे सोधेोजने अखेर लिलाय थांबवला.

हे दागिने परत आपापधासात भारत सरकारने आणि गोदरेज इंडस्ट्रीज ग्रुपने एक अनोखी आणि यशाची 'स्वर्वजनिक-खाजगी भागीदारी मोहीम स्थली भारत सरकार आणि गोदरेज इंडस्ट्रीज ग्रुप केया संयुक्त प्रत्नांनी हे शक्य झाले, गोदरेज तुमचे या उपाया पिरोलशा गोदरेज यांनी हा संपूर्ण संग्रह विकत घेणाची दारी घेतलीसांनी सांगितले की, हवेचाळ कलाकृत्ती नाहीत, तर शंतित, करुणा आणि मानवतेच्या सामायिक वाराचे प्रतीक आहेत गोदरेज मुळे भारताचा सोशिक वारसा परत मिळवण्याची नेोहीम यशस्वी झाली.

प्रधानमंत्री नरेंद्र मोदी यांनी या घटनेचे वर्णन विकास भी, विरासत भी या मंत्राच्या भावनेनुसार केले त्यांनी म्हटले की, १२२७ वर्षांनंतर बुद्धि पवित्र रहने अवशेष भारतात परत आल्यामुळे प्रत्येक भारतीयाला अभिमान वाटेन. हे दागिने, ती मैौल्यवान हने भारतात परतल्यानंतर, त्यांना नयी विनीत राष्ट्रीय सोहालयात तीन महिन्यांसाठी सार्वजनिक प्रदर्शनात ठेवण्यात येणार आहे. त्यानंतर त्यांना मुंबईतील एका नवीन सांस्कृतिक संस्थेत देहण्याची योजना आहे मिप्रहरा सनांचे महाः वारा आणि अभ्यास

विद्राहवा येथील पत्नीचे भारतात पुनरागमन हा केवळ एका ऐतिहासिक कातूचा विजय नरकूर, भारताच्या सांस्कृतिक आणि आध्यात्मिक पसंरेचा गौरव आहे. या घटनेने बुद्धधम्माचे महत्त्व पुन्हा एकदा अधोरेखित केले. समाजाचे फ्क्सो लक्ष नसलेल्या या घटनेला मुंबई विद्यापीवच्या पाली विभागाने गर्नियनि घेतले. विभागाने अभ्यासक्रमात कपिलवस्तु वादासारख्या विषयांचा समावेश करून बौद्ध अभ्यासाचे शैक्षणिक यह सिद्ध केले. या घटनेमुळे अडकरांनी सुरू केलेल्या बौद्ध चळवळीलाही पुन्हा जोडला गेला. प्रवाळांवरख्यान्नीला मिळवली, आणि महाराष्ट्रतील बौद्ध समाज आपल्या इतिहासाशी

पुढे असे म्हण्खदे लागेल किवा संदर्भ प्राध्यापक ही फारक यांचे सम्राट अशोकाच्या लुम्बिनी स्तंभाचे संशोधन वाचनमुद्रा फार महत्वाचे आहे त्यांनी दिलद्धनी' आणि 'अनुभागिय' या शब्दांचे विश्लेषण करून विप्राक्षया स्तूसात सापडलेल्या दोन धातू करेडकांचे खस्य उलगडले आहे. है सुद्धा एक खूपच शक कथा आहे, जी नंतर कधीतरी सांगितली जाऊ शकते, यातून सिद्ध होते की, बुद्धधम्माचा इतिहास समजून घेण्याला पाली भाषेचे सखरेन ज्ञान किती आसा आहे. दरीत, ही घटना आपल्याला आण करून देते की, आपला वारसा जपण्यासाठी केवळ श्रद्धान नरहे तर अन्धारा आणि ज्ञान दोन्ही आवश्यक आहेत.

बाबासाहेबांचा लढा: आजचा समाज आणि अन्यायाविरुद्धची शांतता

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼

*_बाबासाहेबांचा लढा: आजचा समाज आणि अन्यायाविरुद्धची शांतता_*

https://mikamblemahesh.blogspot.com/2025/08/blog-post_20.html

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼

_डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांनी दिलेला एकच मंत्र – *“शिका, संघटित व्हा आणि संघर्ष करा”* – हा आजही आपल्या समाजाला दिशा देणारा आहे. त्यांनी आयुष्यभर अन्यायाविरुद्ध पेटून उठण्याचे धाडस शिकवले. पण आजची सामाजिक परिस्थिती पाहता, तो संघर्ष कुठेतरी थंडावल्यासारखा वाटतो. *पूर्वी अन्यायाविरुद्ध एकत्र येणारा समाज, आज शांत का आहे?* यामागे अनेक गुंतागुंतीची कारणे आहेत._

✦ *_स्वार्थ आणि गटबाजीचा वाढता विळखा_* ✦

_आज आंबेडकरी चळवळ अनेक गटांमध्ये विभागली गेली आहे. *वैयक्तिक स्वार्थ, राजकीय महत्त्वाकांक्षा यांनी मूळ विचार मागे पडले आहेत.* नेते एकमेकांवर टीका करण्यात आणि फायद्याच्या राजकारणात गुंतलेले दिसतात. त्यामुळे अन्यायाविरुद्ध एकत्र येण्याची ताकद कमी झाली आहे. *सत्ता मिळवणे हेच उद्दिष्ट झाले, आणि त्यामुळे लढ्याची धार बोथट झाली आहे.*_

✦ *_आर्थिक प्रगती आणि सामाजिक बांधिलकीचा अभाव_* ✦

_शिक्षणामुळे, आरक्षणामुळे समाजाचा एक वर्ग आर्थिकदृष्ट्या सक्षम झाला. पण त्याने समाजासाठी वेळ देण्याऐवजी स्वतःच्या प्रगतीकडे लक्ष दिले. सामूहिक लढ्यात सहभागी होण्याऐवजी वैयक्तिक लाभ महत्त्वाचा वाटू लागला. बाबासाहेबांनी शिकवलेली सामूहिक संघर्षाची वृत्ती मागे पडली आहे._

✦ *_शिक्षणाचा चुकीचा वापर आणि मूळ विचारांचा विसर_* ✦

_बाबासाहेब म्हणाले होते – *“शिक्षण हे वाघिणीचं दूध आहे”* – ते प्याल तर अन्यायाविरुद्ध गर्जना करण्याची ताकद मिळते. *पण आज शिक्षण हे फक्त नोकरी मिळवण्याचे साधन राहिले आहे. ज्ञानाचा उपयोग समाजक्रांतीसाठी करण्याऐवजी वैयक्तिक फायद्यासाठी होतो आहे.* विज्ञाननिष्ठ, मानवतावादी विचार मागे पडले, आणि बाबासाहेबांच्या विचारांना एका जातीपुरते मर्यादित करून टाकले गेले._

✦ *_धार्मिक एकाधिकारशाही आणि शांततेचे कारण_* ✦

​ _आज केवळ सामाजिकच नव्हे, तर धार्मिक क्षेत्रातही अन्यायाविरुद्धचा आवाज दाबला जात आहे. धार्मिक क्षेत्रातील एकाधिकारशाहीमुळे त्यातील चुकीच्या गोष्टींवर बोलणारे कमी झाले आहेत. याची काही प्रमुख कारणे:_

▪️ *​श्रद्धेची भीती:* अनेक लोक धर्म आणि श्रद्धेला इतके जोडले आहेत की, त्यातील गैरप्रकारांवर टीका करणे त्यांना आपल्या श्रद्धेवरच टीका वाटू लागते. त्यामुळे ते प्रश्न विचारण्याऐवजी गप्प राहणे पसंत करतात.

▪️ *​बहिष्काराचे भय:* धार्मिक संस्थांमधील चुकीच्या गोष्टींविरुद्ध बोलणाऱ्या व्यक्तीला समाजातून किंवा धार्मिक गटातून बाहेर काढले जाण्याची भीती असते. यामुळे त्यांना सामाजिक स्तरावर आणि कधीकधी कुटुंबातही टीकेला सामोरे जावे लागते.

​▪️ *अधिकारशाहीचा दबाव:* अनेक धार्मिक संस्थांमध्ये एक निश्चित अधिकार रचना असते. त्यात वरिष्ठांनी घेतलेले निर्णय अंतिम मानले जातात. अशा परिस्थितीत सामान्य कार्यकर्ता किंवा धार्मिक काम करणाऱ्या व्यक्तीला विरोध करण्याची संधी मिळत नाही, ज्यामुळे अन्यायाचा आवाज दाबला जातो.

✦ *_नव्या पिढीची भूमिका_* ✦

_आजची तरुण पिढी सोशल मीडियावर अत्यंत सक्रिय आहे. पण ही ऊर्जा केवळ स्वतःच्या प्रसिद्धीसाठी वापरली जाते. जर हीच ऊर्जा समाजाच्या प्रश्नांसाठी, अन्यायाविरुद्ध आवाज उठवण्यासाठी वापरली, तर चळवळ पुन्हा जोमाने उभी राहील. *डिजिटल माध्यमातून नव्या प्रकारची आंबेडकरी चळवळ उभी करण्याची हीच वेळ आहे.*_

✦ *_विचारांपेक्षा व्यक्तीपूजेला अधिक महत्त्व_* ✦

_आज आपण बाबासाहेबांचे फोटो लावतो, स्मारके उभारतो, घोषणाबाजी करतो. पण त्यांच्या विचारांची अंमलबजावणी मात्र मागे पडली आहे. लक्षात ठेवा – *बाबासाहेबांचा खरा सन्मान म्हणजे त्यांच्या विचारांवर श्रद्धा ठेवणे आणि त्यांना जीवनात उतरवणे.*_

✦ *_विज्ञाननिष्ठ वृत्तीचा अभाव_* ✦

_बाबासाहेबांनी अंधश्रद्धेविरुद्ध, जातिभेदाविरुद्ध विज्ञाननिष्ठ दृष्टिकोन दिला. पण समाज पुन्हा अंधश्रद्धेकडे वळतो आहे. खरी आंबेडकरी चळवळ म्हणजे विवेकवादी, वैज्ञानिक आणि मानवी मूल्यांवर आधारित समाज उभारणे होय._

✦ *_आर्थिक विषमता व नवा शोषणवाद_* ✦

_काही लोक शिक्षण व संधीमुळे वर गेले, पण बहुसंख्य अजूनही दारिद्र्य आणि अज्ञानात आहेत. त्यामुळे नवा वर्गभेद निर्माण झाला आहे. *बाबासाहेबांचा लढा सर्वांसाठी समान संधी निर्माण करण्याचा होता.* आज या दिशेने नवा लढा उभारणे आवश्यक आहे._

✦ *_शांततेचा गैरसमज_* ✦

_आज लोक म्हणतात – आपण शांत आहोत. पण ही शांतता म्हणजे अन्यायाला शरण जाणे नव्हे का? *बाबासाहेबांची शांतता म्हणजे शिस्तबद्ध, संघटित आणि विचारपूर्वक प्रतिकार! अन्यायाविरुद्ध गप्प बसणे नाही, तर ठाम उभे राहणे – हाच खरा संघर्ष आहे.*_

✦ *_भविष्यासाठी काय करावे?_* ✦

_आजच्या या बदलत्या परिस्थितीत बाबासाहेबांचे विचार आजही तेवढेच आवश्यक आहेत. *त्यांचे विचार केवळ पुस्तकांत नव्हे, तर जीवनात उतरवले पाहिजेत. एकजूट, वैचारिक स्पष्टता आणि निस्वार्थ भावनेशिवाय हा समाज पुढे जाणार नाही.*_

त्यासाठी आपण सर्वांनी पुढील पावले उचलली पाहिजेत :

▪️ _शाळा-कॉलेजांमध्ये बाबासाहेबांचे विचार केवळ स्मरणदिनापुरते न ठेवता, अभ्यासक्रम, चर्चासत्रे, कार्यशाळा यांच्या माध्यमातून रुजवले पाहिजेत._

▪️ _निस्वार्थ समाजसेवा आणि ग्रामीण-शहरी तफावत मिटवण्यासाठी प्रत्यक्ष कृती केली पाहिजे._

▪️ _युवकांसाठी नेतृत्व प्रशिक्षण व वैचारिक संवादाची नवी परंपरा उभी राहिली पाहिजे._

▪️ _आणि सर्वांत महत्त्वाचे – *एकजूट, समान उद्दिष्टे आणि परस्पर सन्मान* या मूल्यांवर चळवळीला पुन्हा बांधले पाहिजे._

_एकूणच बाबासाहेबांचा लढा हा फक्त इतिहास नाही. तो वर्तमान आहे, तो भविष्य आहे. त्यांचे विचार जिवंत ठेवूया, त्यांना आचरणात आणूया. नाहीतर हा शांतपणा, ही उदासीनता आपल्याला पुन्हा एका खोल गर्तेत नेईल. आणि लक्षात ठेवा – *“शिका, संघटित व्हा, संघर्ष करा!”* हा फक्त नारा नाही, तर आयुष्य जगण्याची दिशा आहे._

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼

*_लेखक : महेश कांबळे_*

*_दिनांक : २१/०८/२०२५_*

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼

बौद्ध धम्म आणि मानवता

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼

*_बौद्ध धम्म आणि मानवता_*

*_एक सखोल अभ्यासपूर्ण लेख_*

https://mikamblemahesh.blogspot.com/2025/08/blog-post_17.html

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼

*_१. प्रस्तावना_*

_बौद्ध धम्म हा केवळ एक धर्म नसून, मानवी जीवनाच्या दु:खाचे मूळ कारण शोधून त्यावर उपाय सांगणारे एक तत्त्वज्ञान आहे. जगाच्या इतिहासात काही निवडक तत्त्वज्ञानांनी मानवी मूल्यांना सर्वाधिक महत्त्व दिले आहे, आणि त्यात बौद्ध धम्माचे स्थान अनन्यसाधारण आहे._

*२. पाली साहित्यातील मानवतावादी शिकवण*

_भगवान बुद्धांनी दिलेली मूळ शिकवण पाली भाषेत त्रिपिटकामध्ये संकलित आहे. ही शिकवण मानवी अस्तित्वाची वास्तविकता आणि नैतिक आचरणावर आधारित आहे._

▪️ *करुणा आणि मैत्री (Metta):* _बौद्ध धम्माचा पाया मैत्री (सर्वांसाठी निस्वार्थ प्रेम) आणि करुणा (इतरांच्या दुःखाबद्दल सहानुभूती) आहे. सुत्तपिटकातील करणीय मेत्त सुत्त (Karaniya Metta Sutta) मध्ये ही भावना स्पष्टपणे व्यक्त केली आहे:_

*_"ज्याप्रमाणे माता आपल्या एकुलत्या एका पुत्राचे स्वतःच्या प्राणांची पर्वा न करता रक्षण करते, त्याचप्रमाणे सर्व प्राणीमात्रांवर अमर्याद प्रेम बाळगावे."_*

_ही शिकवण कोणत्याही सीमा ओलांडून सर्व मानवांना जोडते आणि त्यांच्यामध्ये बंधुत्वाची भावना निर्माण करते._

▪️ *अत्त दीपो भव (आपणच आपला प्रकाश व्हा):* _बुद्धांनी त्यांच्या अंतिम क्षणी त्यांच्या अनुयायांना सांगितले की, कोणत्याही बाह्य शक्तीवर किंवा चमत्कारावर अवलंबून न राहता स्वतःच्या ज्ञानावर आणि प्रयत्नांवर विश्वास ठेवावा. *महापरिनिब्बान सुत्त (Mahaparinibbana Sutta)* मध्ये हे तत्त्वज्ञान स्पष्ट केले आहे:_

*"अत्त दीपो भव। अत्त सरणो होथ। धम्म दीपो भव। धम्म सरणो होथ। न अञ्ञं सरणो।"*

_*"आपणच आपला प्रकाश व्हा. स्वतःचेच शरण घ्या. धम्माला प्रकाश आणि धम्मालाच शरण मानून राहा. अन्य कोणाचेही शरण घेऊ नका."* हे तत्त्व मानवी स्वातंत्र्याची आणि आत्मसन्मानाची शिकवण देते._

▪️ *पंचशील आणि अष्टांगिक मार्ग:* _बौद्ध धम्मातील पंचशील (अहिंसा, चोरी न करणे, व्यभिचार न करणे, खोटे न बोलणे, मादक पदार्थांचे सेवन न करणे) मानवी समाजासाठी नैतिक आचारसंहिता आहे. तसेच, अष्टांगिक मार्ग हा अतिरेक टाळून मानवासाठी एक संतुलित जीवनशैली दर्शवतो, जो मानवाच्या शारीरिक आणि मानसिक आरोग्यासाठी आवश्यक आहे._

*३. अनुपिटक साहित्यातील मानवतेचा विस्तार*

_त्रिपिटकानंतर विकसित झालेले अनुपिटक साहित्य, विशेषतः महायान आणि वज्रयान परंपरा, बौद्ध धम्माचा मानवतावादी दृष्टिकोन अधिक व्यापक करतात._

▪️ *बोधिसत्त्व संकल्पना:* _महायान परंपरेतील बोधिसत्त्व ही संकल्पना मानवतावादाचे मूर्तिमंत रूप आहे. बोधिसत्त्व असा जीव आहे जो स्वतःच्या निर्वाणाचा त्याग करून सर्व प्राणीमात्रांच्या उद्धारासाठी कार्य करतो. *बोधिसत्त्वचर्यावतार (Bodhicharyavatara)* या ग्रंथात शांतीदेव म्हणतात:_

*_"जोपर्यंत एकही प्राणी दुःखात आहे, तोपर्यंत मी निर्वाण स्वीकारणार नाही."_*

_ही भावना केवळ स्वतःच्या मुक्तीसाठी नव्हे, तर इतरांच्या कल्याणासाठी जगण्याची शिकवण देते._

▪️ *करुणा आणि शून्यता (Shunyata):* _महायान तत्त्वज्ञानानुसार, शून्यता (सर्व गोष्टी सारहीन आहेत) हे ज्ञान मानवामध्ये करुणा निर्माण करते. जेव्हा माणूस हे समजून घेतो की सर्व काही तात्पुरते आहे, तेव्हा वर्ण, जात, किंवा लिंगभेद निरर्थक ठरतात. नागार्जुन, जे माध्यमिककारिका ग्रंथाचे लेखक आहेत, त्यांनी या तत्त्वाचा सखोल अभ्यास केला._

*४. भारतीय आणि पाश्चिमात्य विचारवंतांची मते*

_बौद्ध धम्माच्या मानवतावादी विचारांचा प्रभाव केवळ बौद्ध अनुयायांपुरता मर्यादित नाही, तर अनेक विचारवंतांनी त्याची प्रशंसा केली आहे._

▪️ *डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर:* _भारताचे शिल्पकार डॉ. आंबेडकरांनी *बौद्ध धम्माला 'बुद्धिवादी' आणि 'मानवतावादी' धर्म मानले.* त्यांनी ‘बुद्ध आणि त्याचा धम्म’ या ग्रंथात म्हटले आहे की, बौद्ध धम्म स्वातंत्र्य, समता आणि बंधुता या मूल्यांवर आधारित आहे, जे मानवाधिकार तत्त्वांचे मूळ आहेत._

▪️ *जवाहरलाल नेहरू:* _भारताचे पहिले पंतप्रधान जवाहरलाल नेहरू यांनी बुद्धांच्या शिकवणीला भारताच्या धर्मनिरपेक्षतेचा पाया मानले. त्यांनी *'डिस्कव्हरी ऑफ इंडिया'* या ग्रंथात बौद्ध धम्माच्या अहिंसा आणि शांततेच्या संदेशाचे महत्त्व अधोरेखित केले._

▪️ *अल्बर्ट आइन्स्टाईन:* _महान वैज्ञानिक अल्बर्ट आइन्स्टाईन यांनी बौद्ध धम्माची वैज्ञानिकता आणि तार्किकता ओळखली. त्यांनी म्हटले होते:_

_*"भविष्यातील धर्म हा विश्वव्यापी असेल... बौद्ध धर्म विज्ञानासोबत जुळतो. जर एखादा धर्म आधुनिक वैज्ञानिक गरजा पूर्ण करत असेल तर तो बौद्ध धर्म आहे."*_

▪️ *अर्नाल्ड टॉयनबी:* _प्रसिद्ध इतिहासकार अर्नाल्ड टॉयनबी यांनी बौद्ध धम्माला जागतिक शांततेसाठी आवश्यक मानले. त्यांनी *'अ स्टडी ऑफ हिस्ट्री'* या ग्रंथात बुद्धांच्या अहिंसेच्या संदेशाचे महत्त्व अधोरेखित केले._

*_५. निष्कर्ष:_*

_बौद्ध धम्म आणि मानवता हे एक अतूट नाते आहे. पाली साहित्यातील *पंचशील आणि अष्टांगिक मार्गापासून ते अनुपिटक साहित्यातील बोधिसत्त्व संकल्पनेपर्यंत, प्रत्येक टप्प्यावर मानवाचे दुःख निवारण करणे आणि त्याला शांततेच्या मार्गावर नेणे हेच उद्दिष्ट आहे.* डॉ. आंबेडकर, नेहरू, आइन्स्टाईन आणि टॉयनबी यांच्यासारख्या विचारवंतांनी याच कारणामुळे बौद्ध धम्माला मानवी विकासासाठी एक मार्गदर्शक तत्त्वज्ञान मानले आहे._

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼

*_लेखक :- महेश कांबळे_*

*_दिनांक : १८/०८/२०२५_*

*_संदर्भ यादी :_*

▪️ त्रिपिटक: विनयपिटक, सुत्तपिटक (विशेषतः: धम्मपद, करणीय मेत्त सुत्त, महापरिनिब्बान सुत्त), अभिधम्मपिटक.

▪️ अनुपिटक साहित्य: बोधिसत्त्वचर्यावतार (शांतीदेव), माध्यमिककारिका (नागार्जुन).

▪️ डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर: 'बुद्ध आणि त्याचा धम्म'.

▪️ जवाहरलाल नेहरू: 'डिस्कव्हरी ऑफ इंडिया'.

▪️ अल्बर्ट आइन्स्टाईन: त्यांच्या विविध मुलाखती आणि पत्रांमधून.

▪️ मॅक्स वेबर: 'द रिलिजन ऑफ इंडिया: द सोशिऑलॉजी ऑफ हिंदूइझम अँड बुद्धिज्म'.

▪️ अर्नाल्ड टॉयनबी: 'अ स्टडी ऑफ हिस्ट्री'.

▪️ एरिक फ्रॉम: 'सायकोअ‍ॅनालिसिस अँड झेन बुद्धिज्म'.

▪️ हर्बर्ट जॉर्ज वेल्स: 'द आउटलाइन ऑफ हिस्ट्री'.

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼

आदर्श बौद्ध समाज

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼

_*बुद्ध आणि डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांच्या दृष्टीने आदर्श समाज: एक तुलनात्मक आणि सखोल विश्लेषण*_

https://mikamblemahesh.blogspot.com/2025/08/blog-post_13.html

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼

_डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांच्या दृष्टीने "आदर्श बौद्ध समाज" *ही केवळ एक धार्मिक संकल्पना नसून, एक सामाजिक, आर्थिक आणि नैतिक क्रांतीचे रूपक होते.* त्यांनी हा *आदर्श समाज तथागत बुद्धांच्या मूलभूत तत्त्वांवर (समता, बंधुभाव, प्रज्ञा, करुणा, शील) उभारला.* त्यांचा आदर्श समाज जातीय उच्चनीचता, शोषण आणि अंधश्रद्धेपासून पूर्णपणे मुक्त, तर्कशुद्ध आणि प्रगतिशील होता. त्यांनी १९५६ च्या नागपूर येथील ऐतिहासिक धर्मांतराद्वारे या समाजाचे स्वरूप प्रत्यक्षात आणण्याचा प्रयत्न केला._

_बुद्धांनी पाली साहित्यातून मांडलेली आदर्श समाजाची रचना आणि डॉ. आंबेडकरांनी भारतीय संदर्भात केलेली तिची सखोल मांडणी, या दोघांचा एकत्रित अभ्यास करून खालीलप्रमाणे सविस्तर विश्लेषण सादर करत आहे._

*_आदर्श बौद्ध समाजाची मुख्य वैशिष्ट्ये आणि तत्त्वज्ञान:_*

*१. समता आणि जातिनिर्मूलन (Equality & Annihilation of Caste)*

          _हे आंबेडकरांच्या आदर्श समाजाचे केंद्रबिंदू होते. *हिंदू धर्मातील जातिव्यवस्थेला ते सामाजिक कर्करोग मानत होते,* ज्याने भारताचे मोठे नुकसान केले आहे. बुद्धांनी वर्णव्यवस्थेला स्पष्ट विरोध केला होता. त्यांच्या मते, कोणत्याही व्यक्तीचे महत्त्व तिच्या जन्मावर नाही, तर तिच्या कर्मावर आणि नैतिक आचरणावर अवलंबून असते._

*_"न जच्चा होति ब्राह्मणो, न जच्चा होति अब्राह्मणो; कम्मुना होति ब्राह्मणो, कम्मुना होति अब्राह्मणो."_*

_*अर्थ:* "माणूस जन्माने ब्राह्मण होत नाही किंवा जन्माने अब्राह्मण होत नाही. कर्मानेच तो ब्राह्मण होतो आणि कर्मानेच तो अब्राह्मण होतो."_

    _हे सुत्त जातीच्या उत्पत्तीचे पौराणिक वर्णन करताना, *सर्व मानव समान उत्पन्न झाल्याचे* सांगते. भेदभाव ही नंतरची मानवनिर्मित रूढी आहे._

_या *अंगुत्तर निकाय* मधील बुद्धांच्या या क्रांतिकारी समतावादाचा आधार घेऊन, आंबेडकरांनी जातिव्यवस्थेचा सखोल विज्ञानसम्मत विश्लेषण केला *'जातीचे उच्छेदन' (Annihilation of Caste, १९३६)* या निबंधात स्पष्टपणे मांडले की, खरी समता आणि बंधुभाव केवळ जातिव्यवस्था नष्ट करूनच शक्य आहे. *"बुद्ध आणि त्यांचा धम्म"* या ग्रंथात त्यांनी बौद्ध संघातील समतावादाचे उदाहरण दिले. संघाचे दरवाजे कोणत्याही जाती-धर्माच्या व्यक्तीसाठी खुले होते आणि प्रत्येक भिक्खूला समान मानले जाई. आंबेडकरांनी या समतावादाला भारतीय समाजातील भेदभावावर उपाय म्हणून पाहिले._

*२. बंधुभाव आणि सामाजिक एकात्मता (Fraternity & Social Solidarity)*

      _*करणीय मेत्त सुत्त, सुत्त निपात :* हे सुत्त *मेत्ता (मैत्री/सर्वत्र मैत्रीभाव)* या केंद्रीय बौद्ध तत्त्वाला समर्पित आहे:

     *"माता यथा नियं पुत्तं आयुसा एकपुत्तमनुरक्खे।*  

     *एवंपि सब्बभूतेसु मानसं भावये अपरिमाणं।"*  

     *(अर्थ):* _"ज्याप्रमाणे एका मातेने आपल्या एकुलत्या एका पुत्राचे प्राणांपेक्षा प्रेमाने रक्षण केले, *तसाच सर्व प्राणिमात्रांबद्दल अपरिमित मैत्रीभावाचे मनोभाव निर्माण करावे.*"_

   *सिगालोवाद सुत्त (दीघ निकाय):* _हे सुत्त गृहस्थांच्या कर्तव्ये सांगते - पालक, गुरू, पत्नी/पती, मित्र, नोकर, भिक्षू यांच्याशी *परस्पर जबाबदाऱ्या आणि आदर* यावर भर देते, सामाजिक एकात्मता रुजवते._

_आंबेडकरांना बौद्ध धम्मातील *"मैत्री"* (सर्वभूतांशी मैत्रीभाव) ही संकल्पना खूप आवडली होती. ही केवळ एक भावनिक नाही, तर कृतीत व्यक्त होणारी सामाजिक जबाबदारी आहे. *आदर्श समाजातील लोक केवळ स्वतःसाठी नव्हे तर समाजाच्या कल्याणासाठी (बहुजन हिताय, बहुजन सुखाय) कार्य करतात.* परस्पर सहकार्य, सहानुभूती आणि जबाबदारीची भावना हा त्या समाजाचा पाया असतो.

_पाली साहित्यात बुद्धांनी *'धम्म' (नैतिक नियम) आणि 'विनय' (शिस्त)* यांवर आधारित समाजरचनेची कल्पना केली. या व्यवस्थेत प्रत्येक व्यक्ती दुसऱ्या व्यक्तीच्या कल्याणाची काळजी घेते. *"बुद्ध आणि कार्ल मार्क्स" (१९५६)* या भाषणात आंबेडकर म्हणतात, *"बौद्ध धम्म हा समाजाचा धर्म आहे... त्याचे ध्येय म्हणजे समाजात बंधुभाव निर्माण करणे."* त्यांच्या धर्मांतराच्या घोषणापत्रातही सामाजिक एकात्मतेवर विशेष भर होता, ज्यामुळे समाजातील सर्व स्तरांतील लोक एकत्र येऊ शकतील._

*३. प्रज्ञा (विवेकबुद्धी) आणि तर्कशुद्धता (Wisdom & Rationality)*

_आंबेडकर बौद्ध धम्मातील *"प्रज्ञा" (विवेकबुद्धी, गंभीर विचार, तर्कशक्ती)* या तत्त्वाचे मोठे कौतुक करत. हे तत्त्व त्यांना हिंदू धर्मातील अंधश्रद्धा, पुरोहितवाद आणि अतिप्राकृतिकतेच्या विरुद्धचे एक प्रभावी शस्त्र वाटले. *बुद्धांनी लोकांना स्वतःच्या बुद्धीवर विश्वास ठेवण्यास शिकवले.*_

_*कलाम सुत्त* : "मा अनुस्सवनेन, मा परंपराय, मा इतिकिराय, मा पिटकसंपदानेन, मा तक्के हेतु, मा नये हेतु..."_

_*अर्थ:* "केवळ ऐकीव माहितीच्या आधारे, परंपरेच्या आधारे, अफवांवरून, पवित्र ग्रंथांच्या आधारे किंवा तर्कावर आधारित निष्कर्षांवरून कोणत्याही गोष्टीवर विश्वास ठेवू नका... जेव्हा तुम्ही स्वतः जाणता की, अमुक एक गोष्ट अकुशल आहे, निंदनीय आहे, आणि शहाण्या पुरुषांनी त्याची निंदा केली आहे, तेव्हा ती सोडून द्या."_

_या शिकवणीनुसार, *आदर्श बौद्ध समाजात वैज्ञानिक दृष्टिकोन, तर्कशुद्ध विचार आणि स्वतंत्र बुद्धीला स्वातंत्र्य असते. "बुद्ध आणि त्यांचा धम्म" (१९५७)* या ग्रंथात ते म्हणतात, *"बुद्धांनी माणसाला स्वतःच्या बुद्धीवर विश्वास ठेवण्याचे आणि कोणत्याही गोष्टीला श्रद्धेने स्वीकारू नये अशी शिकवण दिली."* त्यांचे संपूर्ण जीवन हे अंधश्रद्धेविरुद्धचे संघर्ष होते._

*४. करुणा आणि सक्रिय सामाजिक सेवा (Karuna & Active Social Service)*

करुणा सहगाथा, थेरीगाथा:* करुणा ही *ब्रह्मविहार* (उदात्त मनःस्थिती) पैकी एक मानली जाते.

     *"सब्बे सत्ता अवेरा होन्तु, अव्यपज्झा होन्तु, अनीघा होन्तु, सुखी अत्तानं परिहरन्तु।"*  

    *(अर्थ):* _"सर्व प्राणी दुःखापासून मुक्त होवोत, भयापासून मुक्त होवोत, शोकापासून मुक्त होवोत आणि आपले कल्याण स्वतः साध्य करोत."_

    *व्याघ्रजातक:* अनेक जातक कथांमध्ये बोधिसत्व इतरांच्या दुःख निवारणासाठी आपले प्राणही अर्पण करतात, करुणेचे पराकोटीचे उदाहरण देतात.

_आंबेडकरांनी करुणेचे रूपांतर *सक्रिय सामाजिक कार्यात, विशेषतः दलित, शोषित आणि वंचितांच्या उद्धाराच्या संघर्षात* केले. त्यांचे संपूर्ण जीवन हे करुणेचे प्रत्यक्ष उदाहरण होते. आदर्श बौद्ध समाजातील व्यक्ती केवळ इतरांच्या दुःखाची कल्पना करणारी नव्हे तर *ते दूर करण्यासाठी ठोस कृती करणारी* असायला हवी. सामाजिक न्याय आणि आर्थिक समता ही करुणेचीच प्रतिबिंबे आहेत._

_बौद्ध धम्मातील करुणा ही केवळ भावना नसून कृतीत व्यक्त होणारे तत्त्वज्ञान आहे. आदर्श समाजातील लोक इतरांच्या दुःखात सहभागी होतात आणि ते दूर करण्यासाठी सक्रियपणे काम करतात. हे तत्त्व सामाजिक न्याय, आर्थिक समता आणि दुर्बल घटकांचे संरक्षण या संकल्पनांशी निगडित आहे._

_बुद्धांनी *"बहुजन हिताय, बहुजन सुखाय"* हे ध्येय समोर ठेवले. याचा अर्थ समाजातील जास्तीत जास्त लोकांचे कल्याण आणि सुख. आंबेडकरांनी याच करुणेचा अर्थ समाजातील दलित, शोषित आणि वंचितांच्या उद्धारासाठी कार्य करणे, असा घेतला. त्यांचे संपूर्ण सामाजिक आणि राजकीय कार्य हे करुणेचे आणि सामाजिक सेवेचे जिवंत उदाहरण आहे. त्यांच्यासाठी, ही धार्मिक कर्तव्याची अंगभूत भाग होती._

*५. शील (नैतिकता) आणि लोकशाही मूल्ये (Sila & Democratic Values)*

_*पंचशील (प्राणघात न करणे, चोरी न करणे, व्यभिचार न करणे, खोटे न बोलणे, मादक पदार्थांचे सेवन न करणे) हा आदर्श समाजाचा नैतिक पाया असतो.* ही नैतिकता व्यक्तिगत आणि सामाजिक जीवनाला आधार देते. *बुद्धांनी अष्टांगिक मार्गातील 'सम्यक वाचा', 'सम्यक कर्मान्त' आणि 'सम्यक आजीव' यातून नैतिक आचरणाचे महत्त्व सांगितले आहे.*_

  *महापरिनिब्बान सुत्त (दीघ निकाय):* बुद्धांनी आपल्या निर्वाणानंतर संघाचे शासन कसे चालावे याबद्दल सांगितले. त्यांनी *"अप्पमत्ता होथ"* (सतर्क रहा) असे सांगितले आणि *भिक्खूंना आपल्या धम्माचे दीप स्वतः बनण्यास सांगितले (अत्तदीपा विहरथ)*, पुढारीपणाच्या गरजेचे निषेध केले. संघात *सभा भरवणे, चर्चा करणे, बहुमताने निर्णय घेणे* या लोकशाही पद्धती होत्या.

_आंबेडकरांनी *बौद्ध संघातील लोकशाही पद्धतींचा (सभा घेणे, चर्चा करणे, बहुमताने निर्णय घेणे) विशेष उल्लेख केला आहे. ते हे आदर्श समाजाच्या शासनव्यवस्थेसाठी आदर्श मानत होते.* "बुद्ध आणि त्यांचा धम्म" मध्ये ते संघाच्या या लोकशाही पद्धतींचे वर्णन करतात. भारतीय राज्यघटनेत त्यांनी समाविष्ट केलेली मूलभूत हक्क आणि मूल्ये ही बौद्ध नैतिकता आणि लोकशाही आदर्शांचे प्रतिबिंब आहेत._

*६. स्वावलंबन आणि आर्थिक न्याय (Self-Reliance & Economic Justice)*

    *अंगुलिमाल सुत्त, मज्झिम निकाय):* बुद्ध म्हणतात:

  *"न त्वेवाहं, भिक्खवे, अधिवेसेन जीविकं कप्पेमि। यथारूढं बलिं मेत्ताय।"*  

  *(अर्थ):* _"हे भिक्खूंनो, मी कधीही अयोग्य पद्धतीने (भिक्षेखेरीज इतर मार्गांनी) जीविका करीत नाही. जे मला मैत्रीभावाने दिले जाते त्याच्यावर मी जगतो."_

   *कुटदंत सुत्त (दीघ निकाय):* _राजाने आर्थिक प्रगतीसाठी शेतकऱ्यांना बी-बियाणे देऊन, व्यापाऱ्यांना भांडवल देऊन मदत करावी, असे सुचवते - *सर्वांना उपजीविकेची संधी मिळावी.*

_आदर्श समाज हा श्रमाचा मान देणारा आणि स्वावलंबनावर भर देणारा समाज असतो. *बुद्धांनी सांगितलेल्या 'सम्यक आजीव' (योग्य उपजीविका) या तत्त्वातून हे स्पष्ट होते.* कोणत्याही जीवाला हानी न पोहोचवता किंवा शोषण न करता उपजीविका करावी._

*सिंगालोवाद सुत्त :* _"एकेन भोगे भुञ्जेय्य, द्वेहि कम्मं पयोजये, चतुत्थं च निधापेय्य, आपदाय भवेय्य च."_

_*अर्थ:* "उत्पन्नाचा एक भाग स्वतःच्या गरजांसाठी वापरावा, दोन भाग कामामध्ये (व्यापारात) गुंतवावे आणि चौथा भाग भविष्यातील अडचणींसाठी साठवून ठेवावा."_

_हे तत्त्व आर्थिक नियोजनाचे आणि स्वावलंबनाचे महत्त्व दर्शवते. आंबेडकरांच्या दृष्टीने, हे समाजातील आर्थिक असमानता दूर करण्यासाठी महत्त्वाचे होते. त्यांना भांडवलशाही आणि साम्यवाद या दोन्हीत दोष दिसत होते. त्यांचा आदर्श होता बौद्ध समाजवाद, जो समता आणि नैतिकतेवर आधारित असेल, ज्यात शोषणाला वाव नसेल. *"रिडल्स इन हिंदुइझम"* सारख्या लेखांत त्यांनी जातीय शोषणाच्या आर्थिक पैलूंवर प्रकाश टाकला. त्यांच्या आर्थिक कार्यक्रमात सहकारी शेती, लघु उद्योग आणि ग्रामीण विकासावर भर होता._

*७. प्रगतीशीलता आणि सुधारणा (Progressiveness & Reform)*

महापरिनिब्बान सुत्त, दीघ निकाय:** बुद्धांनी भिक्खूंना सांगितले:

     *"यो वो, आनंद, मया धम्मो च विनयो च देशितो पञ्ञत्तो, सो वो ममच्चयेन सत्था।"*  

    *(अर्थ):* "अनंदा, मी जे धम्म आणि विनय (आचारसंहिता) शिकविले आहेत, जे निश्चित केले आहेत, तेच माझ्या नंतर तुमचे शास्ता (गुरू) असतील."

       हे सांगूनही, त्यांनी *छोट्या-छोट्या नियमांमध्ये समुदायाने सामूहिकपणे बदल करण्याची परवानगी* दिली होती, जर ते संघाच्या हितासाठी असेल तर.

_बौद्ध धम्म हा कालानुरूप बदल स्वीकारण्यास तयार असलेला धर्म आहे. आंबेडकरांना हे विशेष आवडले. बुद्धांनी सांगितलेल्या धम्माचे सार कालातीत असले, तरी त्याचे स्वरूप बदलत्या समाजासाठी जुळवून घेता येते. आदर्श समाज हा गतिशील, सुधारणावादी आणि नवीन विचारांना खुला असतो. तो जुन्या रूढींना बळी पडत नाही._

_आंबेडकरांचा धर्मांतराचा निर्णय हा त्यांच्या याच विचारसरणीचे उदाहरण होते. *त्यांनी केवळ बौद्ध धम्म स्वीकारला नाही, तर त्यातही काळाच्या गरजेनुसार सुधारणेची गरज मान्य केली.* त्यांच्या *"प्रबुद्ध भारत"* नियतकालिकातून त्यांनी सामाजिक सुधारणांवर लेखन केले, जे एक आदर्श समाजाची वाटचाल दर्शवते._

*_निष्कर्ष_*

_डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांचा *"आदर्श बौद्ध समाज"* हा भारतातील सहस्राब्दी जुन्या जातीय असमानतेवर, अंधश्रद्धेवर आणि शोषणावर प्रतिबिंबित होणारा एक क्रांतिकारी प्रतिमान होता. हा समाज केवळ धार्मिक विधींचा अभ्यास करणारा नसून, बौद्ध धम्माच्या मूलभूत तत्त्वांचे – समता, बंधुभाव, प्रज्ञा, करुणा, शील – दैनंदिन जीवनात, सामाजिक संबंधांत, राजकीय व्यवस्थेत आणि आर्थिक कार्यवाहीत साकार करणारा समाज होता._

_हा एक अशा समाजाचा आदर्श होता ज्यात मानवी गरिमा, स्वातंत्र्य, न्याय आणि प्रगती यांचे संरक्षण होईल. त्यांचे धर्मांतर हे या आदर्श समाजाची प्रयोगशाळा निर्माण करण्याचे प्रयत्न होते. हा आदर्श केवळ भारतासाठी नव्हे, तर जगभरातील सर्व शोषित आणि वंचित समाजांसाठी प्रेरणादायी ठरतो._

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼

*_लेखक : महेश कांबळे_*

*_दिनांक : १३/०८/२०२५_*

*_महत्त्वाचे संदर्भ स्रोत:_*

१. "जातीचे उच्छेदन" (Annihilation of Caste): जातिव्यवस्थेवरील मूलभूत टीका आणि समतावादी समाजाची आवश्यकता.

२. "बुद्ध आणि त्यांचा धम्म" (The Buddha and His Dhamma): बौद्ध तत्त्वज्ञानाचे त्यांच्या शब्दांत स्पष्टीकरण आणि आदर्श समाजाचा पाया.

३. "बुद्ध आणि कार्ल मार्क्स" (Buddha or Karl Marx): बौद्ध दृष्टिकोनातून आर्थिक न्यायाचे विश्लेषण.

४. "रिडल्स इन हिंदुइझम" (Riddles in Hinduism): हिंदू धर्मातील सामाजिक दोषांचे विश्लेषण, ज्यामुळे बौद्ध धर्माकडे वळण्याची गरज निर्माण झाली.

५. नागपूर धर्मांतर भाषण (डिसेंबर १९५६): आदर्श बौद्ध समाजाची व्यावहारिक सुरुवात आणि त्याचे तत्त्वज्ञान स्पष्ट करणारे भाषण.

६. धर्मांतराचे घोषणापत्र (१४ ऑक्टोबर १९५६): बौद्ध धम्म स्वीकारण्याची औपचारिक घोषणा, ज्यात सामाजिक सुधारणांचे आदर्श नमूद केले आहेत.

७. "प्रबुद्ध भारत" नियतकालिकातील लेख: विविध सामाजिक-आर्थिक विषयांवर त्यांचे विचार.

८. पाली त्रिपिटक: अंगुत्तर निकाय, सिंगालोवाद सुत्त, कलाम सुत्त यांसारख्या मूळ बौद्ध ग्रंथांमधून बुद्धांच्या शिकवणीची माहिती मिळते.

  ▪️  *दीघ निकाय:* अग्गञ्ञ सुत्त (समता), सिगालोवाद सुत्त (सामाजिक जबाबदारी), महापरिनिब्बान सुत्त (संघराज्य/लोकशाही), कुटदंत सुत्त (आर्थिक न्याय).

    ▪️   *मज्झिम निकाय:* वासेट्ठ सुत्त (जातीचा निषेध), अंगुलिमाल सुत्त (करुणा, श्रम).

    ▪️   *संयुक्त निकाय:* अप्पमाद सुत्त (प्रज्ञा/सतर्कता).

    ▪️   *अंगुत्तर निकाय:* कलाम सुत्त (विवेक, श्रद्धेचा निषेध).

    ▪️   *सुत्त निपात/खुद्दक निकाय:* करणीय मेत्त सुत्त (मैत्री/करुणा), थेरीगाथा (करुणा सहगाथा).

९.  डॉ. आंबेडकर: लाईफ अँड मिशन (धनंजय कीर): आंबेडकरांच्या विचारविकासाचा ऐतिहासिक संदर्भ.

१०. *दलित बुद्धिस्ट थॉट* (जे. मासाओ, एड.): आंबेडकरांच्या बौद्ध विचारांचे तुलनात्मक अभ्यास.

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼

बुद्धांच्या अस्थींचा शोध

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼

*_बुद्धांच्या अस्थींचा शोध: ऐतिहासिक प्रवास आणि बोन्स ऑफ द बुद्ध' माहितीपटाचे विश्लेषण_*

https://mikamblemahesh.blogspot.com/2025/08/blog-post_34.html

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼

*_१. प्रस्तावना_*

_*'बोन्स ऑफ द बुद्ध' (Bones of the Buddha)* हा माहितीपट केवळ एका पुरातत्वीय शोधाची कथा सांगत नाही, तर तो गौतम बुद्धांच्या अस्थी अवशेषांभोवती (relics) गुंफलेले गूढ आणि त्या अवशेषांचा आंतरराष्ट्रीय प्रवास उलगडतो. १९व्या शतकाच्या उत्तरार्धात सापडलेल्या या अवशेषांमुळे बौद्ध धर्माच्या इतिहासाला एक नवीन दिशा मिळाली. हा शोधनिबंध या माहितीपटाच्या प्रमुख मुद्द्यांचे विश्लेषण करतो, ज्यात उत्खननाचे ठिकाण, त्यात सापडलेल्या वस्तू, सम्राट अशोकाची भूमिका, आणि अवशेषांच्या लिलावासारख्या आधुनिक घटनांचा समावेश आहे._

*_२. पिप्रावा येथील शोध आणि डब्ल्यू.सी. पेपे यांचे कार्य_*

_*ठिकाण: हा शोध पिप्रावा (Piprahwa) येथे १८९८ साली लागला.* सध्या हे ठिकाण उत्तर प्रदेशातील सिद्धार्थनगर जिल्ह्यात आहे आणि प्राचीन कपिलवस्तू (Kapilavastu) मानले जाते, जे बुद्धांच्या शाक्य वंशाची राजधानी होती._

_*डब्ल्यू.सी. पेपे (W.C. Peppe):* ब्रिटिश राजवटीत बर्डपुर इस्टेटचे (Birdpur Estate) व्यवस्थापन पाहणारे पेपे, यांनी त्यांच्या इस्टेटमधील एका मोठ्या मातीच्या ढिगाऱ्याचे उत्खनन केले. त्यांना सुमारे १० ते २० फूट खाली एक मोठी दगडी पेटी (Stone Coffer) सापडली._

_*पेटीतील वस्तू:* या पेटीमध्ये विविध आकाराचे पाच अस्थिकलश (urns), ज्यात बुद्धांच्या अस्थींचे अवशेष, मौल्यवान खडे, सोन्याचे दागिने आणि मोती होते. त्यातील एका कलशावर पाली भाषेतील *ब्राह्मी लिपीत एक शिलालेख कोरलेला होता, ज्याचा अर्थ "हे अस्थी अवशेष शाक्य कुटुंबातील आहेत" असा होतो.*_

*_३. सम्राट अशोक आणि ऐतिहासिक संबंध_*

_माहितीपटात असा दावा केला आहे की, पिप्रावा येथील स्तूप (stupa) हा मूळतः बुद्धांच्या अस्थींवर बांधला गेला होता आणि नंतर सम्राट अशोकाने त्याचा जीर्णोद्धार केला. जरी पिप्रावा येथे अशोकाचा कोणताही थेट स्तंभ किंवा शिलालेख सापडला नसला, तरी जवळच नेपाळमधील लुंबिनी (Lumbini) येथे अशोकाचा स्तंभ सापडला आहे, जो लुंबिनी हे बुद्धांचे जन्मस्थान असल्याचे सिद्ध करतो. यावरून हे स्पष्ट होते की हा संपूर्ण परिसर अशोकाच्या साम्राज्याचा आणि त्याच्या धार्मिक कार्याचा एक भाग होता. जी दगडी पेटी त्या उत्खननात सापडली ती सम्राट अशोकांच्या काळातील आहे असे मानण्यात येत कारण त्या दगडी पेटीवरची चकाकी मौर्य कालीन दिसून येते._

*_४. अवशेषांचा प्रवास: थायलंडचे राजा 'राम' आणि कोलकाता_*

_शोध लागल्यानंतर डब्ल्यू.सी. पेपे यांना सापडलेल्या अस्थींच्या एका भागावर तत्कालीन ब्रिटिश सरकारने दावा केला. *नंतर १८९९ मध्ये हे अवशेष बौद्ध धर्माचे प्रतीक म्हणून थायलंडचे राजा राम पाचवे (King Rama V) यांना भेट देण्यात आले.* थायलंडच्या राजाने ते अवशेष थायलंड, म्यानमार आणि श्रीलंकेमधील बौद्ध धर्मीयांना वाटले. *यामुळे 'लंडनमधून भारतात' असा प्रवास न होता, यातील काही अवशेष थायलंडला गेले.*

पेपे यांना सापडलेल्या पेटीतील सोन्याचे दागिने आणि अन्य मौल्यवान वस्तू सुरुवातीला कोलकाता येथील इंडियन म्युझियममध्ये (Indian Museum, Kolkata) ठेवण्यात आल्या होत्या.... असा उल्लेख वाचण्यात येतो पण त्यात किती तथ्य आहे हे फक्त अभ्यासक सांगू शकतील कारण कोलकाता येथील इंडियन म्युझियममध्ये (Indian Museum, Kolkata) येथे अश्या कोणत्याही धातूचा उल्लेख आपल्याला सापडत नाही._

*५. शिलालेख आणि वाचनाचा वाद*

_पिप्रावा येथील उत्खननात, पेपे यांना सापडलेल्या *पाच अस्थिकलशांपैकी एकावर पाली भाषेत ब्राह्मी लिपीत एक शिलालेख कोरलेला होता. हा शिलालेख कलशावर होता.* त्याचे वाचन खालीलप्रमाणे केले गेले:_

▪️ *पहिली चुकीची वाचन:* सुरुवातीला, *जर्मन पुरातत्वज्ञ डॉ. अँटोन फ्युरर (Dr. Anton Führer) यांनी या शिलालेखाचे वाचन केले. त्यांच्या वाचनामुळे बरेच वाद निर्माण झाले.*

▪️ *योग्य वाचन:* नंतर, *सुप्रसिद्ध भाषातज्ञ जॉन फेथफूल फ्लिट (John Faithful Fleet) यांनी या शिलालेखाचे अचूक वाचन केले.* त्यांनी सिद्ध केले की, हा शिलालेख बुद्धांच्या अस्थींशी संबंधित आहे.

▪️ *शिलालेखाचा अर्थ:* फ्लिट यांनी या शिलालेखाचा अर्थ *"शाक्य कुटुंबातील, ज्यांचे जीवन यशस्वी झाले, त्यांच्या अस्थींचे हे पात्र आहे" असा केला.* यामुळे पिप्रावा हेच कपिलवस्तू असल्याचा आणि इथे सापडलेले अवशेष बुद्धांच्या आणि त्यांच्या कुटुंबीयांचेच असल्याचा एक सबळ पुरावा मिळाला.

▪️ *डब्ल्यू.सी. पेपे यांचे वाचन: डब्ल्यू.सी. पेपे हे पुरातत्वज्ञ किंवा भाषातज्ञ नव्हते.* त्यांचे मुख्य कार्य इस्टेट मॅनेजमेंटचे होते. त्यामुळे त्यांनी या शिलालेखाचे वाचन केले नव्हते. ते फक्त उत्खननाचे काम करत होते आणि सापडलेल्या वस्तूंची नोंद करत होते.

*६. दोन कपिलवस्तूंचा वाद (पिंप्रावा आणि तिलौराकोट)*

_प्राचीन कपिलवस्तूचे स्थान निश्चित करण्यावरून अनेक वर्षांपासून पुरातत्वज्ञ आणि इतिहासकारांमध्ये वाद आहे. सध्या दोन ठिकाणे कपिलवस्तू म्हणून ओळखली जातात:_

▪️ *तिलौराकोट (नेपाळ):* अनेक इतिहासकार आणि पुरातत्वज्ञ तिलौराकोटलाच खरे कपिलवस्तू मानतात. *चिनी प्रवासी फाहियान आणि ह्युएन त्सांग यांनी केलेल्या वर्णनांवरून हे ठिकाण कपिलवस्तू म्हणून ओळखले जाते.* येथे मोठे तटबंदीचे अवशेष, राजवाड्याचे अवशेष, आणि तत्कालीन वास्तूंचे पुरावे सापडले आहेत.

▪️ *पिप्रावा (भारत):* पिप्रावा हे ठिकाणही कपिलवस्तू मानले जाते. विशेषतः येथे सापडलेल्या अस्थींच्या अवशेषांमुळे याला धार्मिक महत्त्व प्राप्त झाले आहे. या ठिकाणीही स्तूपांचे आणि इतर प्राचीन वास्तूंचे अवशेष सापडले आहेत.

*_हा वाद का आहे?_*

▪️ *दोन भिन्न पुरावे:* चिनी प्रवाशांनी केलेले वर्णन तिलौराकोटशी जुळते. मात्र, पिप्रावा येथे सापडलेले अस्थी अवशेष थेट बुद्धांच्या शाक्य वंशाशी जोडले जातात.

▪️ *पुरातत्वीय शोध:* दोन्ही ठिकाणी महत्त्वाचे पुरातत्वीय अवशेष सापडले आहेत. काही तज्ज्ञांच्या मते, तिलौराकोट हे बुद्धांचे लहानपणीचे राजवाड्याचे ठिकाण असू शकते, तर पिप्रावा हे त्या राज्याची एक धार्मिक राजधानी किंवा महत्त्वाचे केंद्र असू शकते.

▪️ *राजकीय आणि धार्मिक महत्त्व:* दोन्ही देशांसाठी कपिलवस्तूचे स्थान निश्चित करणे हे धार्मिक आणि राष्ट्रीय दृष्टिकोनातून महत्त्वाचे आहे.

यामुळे, दोन्ही ठिकाणांना कपिलवस्तू मानले जाते आणि संशोधकांचे कार्य अजूनही सुरू आहे.

*७. लिलाव आणि भारत सरकारचे कार्य (के.एम. श्रीवास्तव यांची भूमिका)*

▪️ *लिलावाचा प्रयत्न:* डब्ल्यू.सी. पेपे यांच्या नातवाकडे काही अस्थी अवशेष आणि दागिने होते. पेपे यांच्या कुटुंबीयांनी हे अवशेष एका आंतरराष्ट्रीय लिलावात (Sotheby's Hong Kong) विक्रीसाठी ठेवले होते.

▪️ *भारत सरकारची भूमिका:* यावर भारत सरकारने तातडीने कठोर भूमिका घेतली आणि लिलाव थांबवण्यासाठी कायदेशीर पाऊले उचलली.

▪️ *के.एम. श्रीवास्तव यांचे योगदान:* पुरातत्व सर्वेक्षण विभागाचे (ASI) अधिकारी *के.एम. श्रीवास्तव यांनी १९७१ ते १९७७ दरम्यान पिप्रावा येथे केलेल्या उत्खननाचे कार्य अत्यंत महत्त्वाचे ठरले.* त्यांनी पेपे यांनी उत्खनन थांबवले होते, त्याहून अधिक खोलवर खोदकाम केले आणि त्यांना आणखी अस्थींचे अवशेष सापडले. या नव्या शोधाने पेपे यांच्या मूळ शोधाची सत्यता सिद्ध झाली. *श्रीवास्तव यांनी शोधलेले अवशेष नंतर दिल्लीतील राष्ट्रीय संग्रहालयात (National Museum, New Delhi) ठेवण्यात आले.*

▪️ *अंतिम परतीचा प्रवास:* पेपे यांच्या कुटुंबीयांकडे असलेले काही मौल्यवान दागिने (अस्थी नव्हेत) अखेरीस *भारत सरकारने गोदरेज इंडस्ट्रीज ग्रुपच्या मदतीने खरेदी करून भारतात परत आणले. हे दागिने देखील आता दिल्लीच्या राष्ट्रीय संग्रहालयात आहेत.*

*७. निष्कर्ष*

_*'बोन्स ऑफ द बुद्ध'* हा माहितीपट एकाच शोधाच्या अनेक कथा सांगतो: एका ब्रिटिश इस्टेट मॅनेजरने लावलेला महत्त्वपूर्ण शोध, त्यावरून निर्माण झालेले ऐतिहासिक वाद, सम्राट अशोकाचे ऐतिहासिक महत्त्व, आणि भारत सरकारने आपल्या समृद्ध वारशाचे संरक्षण करण्यासाठी केलेले प्रयत्न. हा शोधनिबंध हे स्पष्ट करतो की बुद्धांच्या अस्थी अवशेषांचा प्रवास हा केवळ एक ऐतिहासिक घटना नाही, तर तो एक असा दुवा आहे जो भूतकाळ, वर्तमान आणि बौद्ध धर्माच्या श्रद्धांना एकत्र जोडतो._

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼

*_लेखक : महेश कांबळे_*

*_दिनांक : १३/०८/२०२५_*

संदर्भ:

▪️ PBS, "Secrets of the Dead: Bones of the Buddha," https://www.pbs.org/wnet/secrets/bones-of-the-buddha-about-this-episode/1023/

▪️ K.M. Srivastava, "Buddha Relics from Piprahwa," Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland, 1978.

▪️ John Faithfull Fleet, "The inscription on the Piprahwa Vase," The Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland, 1906.

▪️ Charles Allen, "The Buddha and the Sahibs," John Murray Publishers, 2002.

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼

बुद्धांचा अहिंसावाद आणि भारताचे पारतंत्र्य

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼

*_बुद्धांचा अहिंसावाद आणि भारताचे पारतंत्र्य_*

*_एका चुकीच्या आरोपाचे ऐतिहासिक खंडन_*

https://mikamblemahesh.blogspot.com/2025/08/blog-post_12.html

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼

_भारताच्या गौरवशाली इतिहासाचा आणि नंतरच्या काळात आलेल्या परतंत्रतेचा अभ्यास करताना अनेकदा *असा एक चुकीचा आरोप केला जातो की, गौतम बुद्धांच्या अहिंसेच्या शिकवणुकीमुळे भारत दुर्बळ झाला आणि परकीय आक्रमणांना तोंड देऊ शकला नाही.* मात्र, ऐतिहासिक पुरावे, पाली साहित्य, आणि अभ्यासकांचे सखोल विश्लेषण या आरोपाचे पूर्णपणे खंडन करते. भारताच्या पराभवाची खरी कारणे ही बौद्ध धर्माच्या अहिंसेपेक्षा अधिक गुंतागुंतीची होती, ज्यात सामाजिक, राजकीय आणि लष्करी कमतरतांचा समावेश होता. या प्रबंधात वरील सर्व मुद्द्यांचा सखोल अभ्यास करून या आरोपाचे निराकरण केले आहे._

*१. बौद्ध धर्मातील अहिंसेची खरी संकल्पना आणि राजधर्म*

_बौद्ध धर्मातील अहिंसा ही निष्क्रिय प्रतिकार किंवा भ्याडपणा नाही. ती कोणत्याही जीवात्म्याला त्रास न देण्याची, करुणेवर आधारित एक मानसिक आणि नैतिक अवस्था आहे. गौतम बुद्धांनी कधीही अन्याय किंवा अत्याचाराला सहन करा असे सांगितले नाही. उलट, राजधर्मानुसार, राजाचे कर्तव्य प्रजेचे रक्षण करणे आहे._

 ▪️  *चक्कवत्ती सुत्त (दीघ निकाय):* या सुत्तात बुद्धांनी एका आदर्श राजाचे वर्णन केले आहे, ज्याला चक्कवत्ती (चक्रवर्ती) म्हणतात. या राजाचे कर्तव्य केवळ धार्मिक नियम पाळणे एवढेच नसून, आपल्या प्रजेचे संरक्षण करणे, त्यांना कोणत्याही प्रकारच्या अन्यायापासून वाचवणे आणि राज्याची व्यवस्था राखणे हे आहे. या सुत्तात राजाला 'दहिया' (बळाचा) आणि 'धम्मिया' (धर्माचा) दोन्ही वापर करण्याची परवानगी दिली आहे, जेणेकरून तो आपल्या राज्याचे रक्षण करू शकेल.

 ▪️  *मिलिंदपन्ह (मिलिंदाचे प्रश्न):* हा एक महत्त्वाचा पाली ग्रंथ आहे, ज्यामध्ये राजा मिलिंद (ग्रीक राजा मेनँडर) आणि बौद्ध भिक्खू नागसेन यांच्यातील संवाद आहे. यात राजा मिलिंद नागसेनाला विचारतो की, 'एखादा सैनिक दुसऱ्या सैनिकाला मारतो, तरी त्याला पाप लागणार नाही का?' तेव्हा नागसेन उत्तर देतात की, "जर तो सैनिक आपल्या देशाचे, आपल्या राजाचे आणि स्वतःच्या जीवनाचे रक्षण करण्याच्या हेतूने लढत असेल, तर तो पाप करत नाही." हा संदर्भ स्पष्ट करतो की बौद्ध धर्मात आत्मरक्षण आणि राष्ट्ररक्षण हे चुकीचे मानले जात नाही.

*२. सम्राट अशोकाचे शिलालेख आणि त्याचे ऐतिहासिक महत्त्व*

_सम्राट अशोकाने कलिंग युद्धानंतर बौद्ध धर्म स्वीकारला, हे सर्वश्रुत आहे. परंतु, *अनेक लोक असा गैरसमज करतात की, त्याने बौद्ध धर्म स्वीकारल्यानंतर आपले सैन्य बरखास्त केले किंवा राज्याची सुरक्षा कमकुवत केली. अशोकाच्या शिलालेखांवरून हे सत्य नाही हे स्पष्ट होते.*

  _तेरावा शिलालेख:_ या शिलालेखात अशोक कलिंग युद्धातील हिंसाचाराबद्दल आपला पश्चात्ताप व्यक्त करतो आणि धम्म (धर्म) मार्गाचा स्वीकार करण्याची घोषणा करतो. मात्र, याच शिलालेखाच्या शेवटी तो जवळच्या 'आठविक' (जंगलवासी) लोकांना एक स्पष्ट संदेश देतो. तो म्हणतो की, *"मी (अशोक) धम्मचा प्रचार करतो, पण माझ्याकडे अजूनही 'बल' (सामर्थ्य) आहे. जर तुम्ही धम्माचे पालन केले नाही, तर मला कठोर उपाययोजना करावी लागेल." हा संदेश स्पष्ट करतो की अशोकाने बौद्ध धर्म स्वीकारल्यानंतरही आपली लष्करी शक्ती कायम ठेवली होती.*

*३. वर्णव्यवस्था: भारताच्या सामाजिक आणि लष्करी दुर्बलतेचे मूळ कारण*

_भारताच्या पराभवाचे सर्वात मोठे कारण म्हणजे वर्णव्यवस्था आणि त्यामुळे समाजात निर्माण झालेली गंभीर सामाजिक फूट, असे अनेक अभ्यासक मानतात._

▪️  *डॉ. बी.आर. आंबेडकर यांचे मत:* डॉ. आंबेडकरांनी त्यांच्या 'Who Were the Shudras?' या ग्रंथात आणि इतर अनेक लेखनातून स्पष्ट केले आहे की, वर्णव्यवस्थेने समाजाला अनेक तुकड्यांमध्ये विभागले. यामुळे एक अशी सामाजिक व्यवस्था निर्माण झाली, ज्यात देशाच्या संरक्षणाची जबाबदारी केवळ एका वर्गावर (क्षत्रिय) होती. इतर वर्गातील लोकांना शस्त्रे उचलण्याची आणि देशाचे रक्षण करण्याची परवानगी नव्हती, ज्यामुळे देशाची लष्करी शक्ती कमकुवत झाली.

▪️  *डी.डी. कोसंबी यांचे मत:* प्रख्यात इतिहासकार डी.डी. कोसंबी यांच्या मते, भारतीय समाजाची रचना सरंजामशाही (feudal) स्वरूपाची होती. या रचनेत प्रत्येक राजा आपापल्या छोट्या राज्याचा विचार करत होता. राष्ट्रीय एकात्मतेची भावना अस्तित्वात नव्हती. वर्णव्यवस्थेमुळे देशाच्या बहुसंख्य लोकांना सैन्यात सामील होण्याची संधी मिळाली नाही. कोसंबी यांच्या मते, ही सामाजिक आणि आर्थिक रचनाच भारताच्या संरक्षणासाठी एक मोठा अडथळा ठरली.

▪️  *बौद्ध धर्म आणि वर्णव्यवस्था:* बुद्धांनी स्वतः 'जाती' (जातिभेद) नाकारला होता. 'वसल' (सुत्त निपात) सारख्या पाली ग्रंथांमध्ये बुद्धांनी स्पष्टपणे सांगितले आहे की, *"कोणीही जन्माने ब्राह्मण किंवा शूद्र होत नाही, तर त्याच्या कर्माने (कृतीने) तो मोठा किंवा लहान होतो."* बौद्ध धर्माने या भेदभावाला आव्हान दिले होते, परंतु जेव्हा बौद्ध धर्म भारतातून कमकुवत झाला, तेव्हा वर्णव्यवस्था पुन्हा दृढ झाली आणि सामाजिक फूट अधिक वाढली.

*४. राजकीय फूट आणि इतर कारणांचा प्रभाव*

ज्या काळात परकीय आक्रमणे झाली, तेव्हा भारत एकसंध राष्ट्र नव्हते. तो लहान-मोठ्या राज्यांचा समूह होता.

 ▪️  *अंतर्गत सत्तासंघर्ष:* ही राज्ये आपापसात नेहमीच सत्ता आणि वर्चस्वासाठी लढत होती. एका राज्यावर आक्रमण झाल्यास, शेजारील राज्य मदत करण्याऐवजी बघ्याची भूमिका घेत किंवा त्या संधीचा फायदा घेण्याचा प्रयत्न करत. पृथ्वीराज चौहान आणि मुहम्मद घोरी यांच्यातील लढाई हे याचे उत्तम उदाहरण आहे. या युद्धात अनेक भारतीय राजांनी पृथ्वीराजला मदत केली नाही, ज्यामुळे त्याचा पराभव झाला.

 ▪️  *कमकुवत लष्करी धोरणे:* परकीय आक्रमकांकडे वेगवान घोडदळ आणि प्रभावी युद्धनीती होती. याच्या तुलनेत भारतीय राज्यांकडे काहीवेळा पारंपरिक युद्धपद्धती होती.

▪️  *जवाहरलाल नेहरू यांचे मत:* पंडित जवाहरलाल नेहरू यांनी त्यांच्या *'The Discovery of India'* या ग्रंथात म्हटले आहे की, "भारतीय समाजाची आणि राजकारणाची ताकद कमी झाली, कारण समाजात वैचारिक आणि सामाजिक जडत्व (rigidity) आले होते. त्यामुळे समाजाने नवनवीन विचार आणि बदल स्वीकारले नाहीत." नेहरूंच्या मते, भारताची खरी शक्ती समाजाची लवचिकता आणि विचारशक्ती होती, जी वर्णव्यवस्थेमुळे आणि सामाजिक विभाजनामुळे नष्ट झाली.

▪️  *विन्सेंट ए. स्मिथ यांचे मत:* ब्रिटिश इतिहासकार विन्सेंट ए. स्मिथ यांनी त्यांच्या *'The Early History of India'* या ग्रंथात भारतीय राजांमधील राजकीय फुटीवर सविस्तर भाष्य केले आहे. त्यांनी अनेक लढायांचे दाखले देऊन सांगितले आहे की, जेव्हा एका भारतीय राजावर हल्ला झाला, तेव्हा दुसऱ्या राजाने मदत करण्याऐवजी बघ्याची भूमिका घेतली. त्यांनी पृथ्वीराज चौहान आणि मुहम्मद घोरी यांच्यातील लढाईचा उल्लेख करून ही राजकीय फूट स्पष्ट केली आहे.

▪️  *के.एम. पणिक्कर यांचे मत:* इतिहासकार के.एम. पणिक्कर यांनी त्यांच्या लेखनातून सांगितले आहे की, भारताला अनेक आक्रमकांचा सामना करावा लागला, कारण इथे कोणत्याही एका राजाकडे संपूर्ण देशासाठीची रणनीती (unified strategic vision) नव्हती. प्रत्येक राजा केवळ आपल्या राज्याचा विचार करत होता, ज्यामुळे भारताची सीमा कमकुवत झाली.

 ▪️  *इतिहासकार रोमिला थापर यांचे मत:* रोमिला थापर यांच्यासारख्या इतिहासकारांनी त्यांच्या *'A History of India'* सारख्या ग्रंथांमध्ये सांगितले आहे की, भारताच्या पराभवाची खरी कारणे राजकीय अस्थिरता, सामाजिक फूट, आणि प्रभावी लष्करी रणनीतीचा अभाव ही होती. कोणत्याही एका धर्माच्या तात्विक विचाराला या मोठ्या घटनेसाठी जबाबदार धरणे ऐतिहासिकदृष्ट्या चुकीचे आहे.

*५. बौद्ध धर्माचा ऱ्हास आणि परकीय आक्रमणांचा कालानुक्रम*

बुद्धांच्या अहिंसेमुळे भारताला पराभव स्वीकारावा लागला, हा आरोप कालानुक्रमानुसारही चुकीचा ठरतो.

 ▪️  *बौद्ध धर्माचा ऱ्हास आणि आक्रमणे:* जेव्हा भारतावर मुस्लीम आक्रमणे सुरू झाली, तेव्हा बौद्ध धर्म भारतातून जवळपास नामशेष होण्याच्या मार्गावर होता. ११ व्या आणि १२ व्या शतकात आक्रमकांनी नालंदा आणि विक्रमशिला यांसारख्या बौद्ध विद्यापीठांचा नाश केला. त्यामुळे हे स्पष्ट होते की, आक्रमणांमुळे बौद्ध धर्म नष्ट झाला, तो आक्रमणांचे कारण नव्हता.

 ▪️  *सुवर्णकाळ:* बौद्ध धर्माचा प्रभाव असताना मौर्य साम्राज्य, कुषाण साम्राज्य आणि हर्षवर्धनच्या काळात भारत राजकीयदृष्ट्या स्थिर आणि आर्थिकदृष्ट्या समृद्ध होता.

*निष्कर्ष_

_*पाली साहित्य, अशोकाचे शिलालेख आणि आधुनिक इतिहासकारांच्या मतांनुसार हे स्पष्ट होते की, बुद्धांचा अहिंसावाद हे भारताच्या पारतंत्र्याचे कारण नव्हते. उलट, बौद्ध धर्माने वर्णव्यवस्थेसारख्या सामाजिक वाईट प्रवृत्तींना आव्हान दिले आणि भारताला एक मजबूत राजकीय व सांस्कृतिक ओळख दिली. भारताच्या पराभवाचे खरे कारण वर्णव्यवस्थेमुळे निर्माण झालेली सामाजिक दुफळी, राजकीय नेत्यांमधील एकतेचा अभाव आणि कमकुवत लष्करी धोरणे होती. बौद्ध धर्मावर हा दोषारोप करणे हे ऐतिहासिकदृष्ट्या चुकीचे आणि वस्तुस्थितीला पूर्णपणे विसंगत आहे.*_

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼

*_लेखक : महेश कांबळे_

*_दिनांक : १३/०८/२०२५_*

संदर्भ सूची

पाली साहित्य:

१. दीघ निकाय, चक्कवत्ती सुत्त

२. मिलिंदपन्ह

३. सुत्त निपात, वसल सुत्त

४. अशोकाचे शिलालेख: तेरावा शिलालेख

*_इतिहास आणि साहित्य अभ्यासक:_*

५. डॉ. बी.आर. आंबेडकर (ग्रंथ: 'Who Were the Shudras?')

६. रोमिला थापर (ग्रंथ: 'A History of India')

७. डी.डी. कोसंबी (ग्रंथ: 'An Introduction to the Study of Indian History')

८. विन्सेंट ए. स्मिथ (ग्रंथ: 'The Early History of India')

९.जवाहरलाल नेहरू (ग्रंथ: 'The Discovery of India')

१०. के.एम. पणिक्कर

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼