ध्यानाचे चार टप्पे

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼

                    *_ध्यानाचे चार टप्पे_*

https://mikamblemahesh.blogspot.com/2025/07/blog-post_31.html

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼

_भगवान बुद्धांनी *ध्यानाचे* म्हणजेच *'झान'* चे चार टप्पे सांगितले आहेत. *झान सुत्त आणि इतर अनेक सुत्तांमध्ये* या टप्प्यांचा उल्लेख आहे. सोप्या शब्दांत ते चार टप्पे खालीलप्रमाणे आहेत:_

 ▪️  प्रथम ध्यान

 ▪️ द्वितीय ध्यान

 ▪️ तृतीय ध्यान

 ▪️ चतुर्थ ध्यान

*१. प्रथम ध्यान*

_प्रथम ध्यानाचे चार भाग आहेत: *वितर्क, विचार, प्रीती आणि सुख.*_

_*वितर्क शांत झाल्यावर विचार राहतो. विचार शांत झाल्यावर प्रीतीचा उदय होतो. प्रीतीचा अनुभव संपल्यावर सुख शिल्लक राहते.*_

_प्रथम ध्यानात वितर्क, विचार, प्रीती आणि सुख यांच्यामध्ये दोलन (हालचाल) सुरू असते. कधी वितर्क, विचार प्रभावी होतात. कधी काही काळासाठी प्रीती आणि सुख यांचा अनुभव येतो. कधी प्रीती आणि सुखाच्या अनुभवांवरही वितर्क आणि विचार सुरू होतात._

_*जेव्हा हे चारही भाग ओलांडले जातात, तेव्हा मन एकाग्र होऊ लागते आणि हळूहळू समाधीकडे वाढते.*_

*२. द्वितीय ध्यान*

_द्वितीय ध्यानामध्ये *वितर्क पूर्णपणे नाहीसा होतो. फक्त विचार, प्रीती आणि सुख शिल्लक राहतात.* या तीन भागांमध्ये दोलन सुरू असते._

*३. तृतीय ध्यान*

_ध्यानाच्या तिसऱ्या टप्प्यात म्हणजेच *ध्यानाच्या तिसऱ्या अवस्थेत वितर्क आणि विचार शिल्लक राहत नाहीत, फक्त प्रीती आणि सुख राहते.* प्रीती आणि सुख यांच्यामध्ये दोलन सुरू राहते. अधूनमधून अश्रू येतात, आनंद होतो, रोमांच येतो. सुखाची अनुभूती होते, सुखाच्या संवेदना पूर्ण शरीरात तरंगित होतात. सहजच हसू, हास्य उमटते._

*_अश्रूपात, हर्ष, रोमांच, आनंद इत्यादी ध्यानाच्या उच्चतर अवस्था आहेत, पण त्या सर्वोच्च नाहीत._*

*४. चतुर्थ ध्यान*

_चतुर्थ ध्यानात *वितर्क, विचार, प्रीती हे सर्व नाहीसे होतात, फक्त सुख शिल्लक राहते. गहन सुखाची अनुभूती होते.* जसे भुंगा फुलावर बसून डोळे मिटून पराग सेवन करतो, सुख अनुभवतो. *साधनेच्या भाषेत याला 'प्रश्रब्धि' म्हणतात.* संपूर्ण शरीर, मन सुखद संवेदनांनी तरंगित होऊ लागते. चेहऱ्यावरील ताणाच्या रेषा नाहीशा होतात. दीर्घकाळ हा अभ्यास दृढ झाल्यावर चेहऱ्यावर आपोआप मुलांसारखी सौम्यता येते. जसे झोपलेले बाळ हसते, तशी सहज, प्रयत्नविरहित हास्य आणि सौम्यता चेहऱ्यावर उमटू लागते. *नियमित ध्यान करणाऱ्या साधकाचा चेहरा सौम्य होतो.*_

_*या चारही अवस्थांचे अतिक्रमण झाल्यावर त्या अवस्थेत प्रवेश होतो, ज्याला विविध साधना मार्गांमध्ये समाधी म्हटले आहे. मन इतके सूक्ष्म होते की ते सहजपणे एकाग्र होते. जसे सुईमध्ये धागा ओवताना सूक्ष्म एकाग्रता लागते, तशी सूक्ष्म एकाग्रता उत्पन्न होते.*_

_संत कबीरांनी हे रूपकाच्या भाषेत म्हटले आहे:

_अन्धा सुई में धागा डाले..._

_("आंधळा सुईमध्ये धागा ओवतो...")_

_*ही ध्यानाची एक खोल अवस्था आहे.* ती डोळे मिटून प्राप्त होते. म्हणूनच संत कबीर याची उपमा 'आंधळ्या'ला देतात._

*_समाधीमध्ये प्रवेशासाठी अशीच एकाग्रता आवश्यक असते._*

_बरेचदा साधक प्रीती आणि सुखाच्या तिसऱ्या आणि चौथ्या ध्यान अवस्थेत आत्म-संमोहित (सेल्फ-हिप्नोटाइज) होतात. यालाच परम अवस्था मानून ते थांबून जातात. अश्रूपात, रोमांच, हर्ष, आनंदातिरेक इत्यादींना भक्तिमार्गात नवधा भक्तीचे भाग मानले आहे. परंतु या टप्प्यांचेही अतिक्रमण केल्यावर समाधीमध्ये प्रवेश करण्याचा मार्ग मिळतो._

_बेसिन, टाइल, स्टीलच्या भांड्यांवर जमलेल्या घाणीवर सल्फ्युरिक ऍसिड टाकल्यावर जशी क्षणभरात घाण निघून जाते. अग्नीत टाकल्यावर जसे सोने, चांदीच्या दागिन्यांची घाण भस्म होते. *ध्यानाचे चारही टप्पे ओलांडल्यावर उत्पन्न होणाऱ्या एकाग्रतेत असेच तेज आणि उष्णता असते, जे चित्ताचे आस्रव म्हणजेच चित्ताच्या घाणीला भस्म करते, पूर्णपणे शुद्ध करते. क्षणाची एकाग्रता देखील असंख्य चित्त-मळांना भस्म करते. चित्त निर्मळ होते - मैत्री, करुणा, मुदिता, उपेक्षा या ब्रह्म विहारांचा सहज उदय होतो.*_

_हे सर्व काही अभ्यास केल्याने समजते. *आध्यात्मिक गोष्टी वाचल्याने, ऐकल्याने नव्हे, तर केल्याने समजतात.*_

_भगवान बुद्ध म्हणतात ना की, जसा सोनार सोन्याला अग्नीत तापवतो, पारखतो, *तसे तुम्ही माझ्या वचनांना पारखा, तेव्हाच स्वीकार करा.*_

_खरं तर, *भगवान आपल्या धम्माला ध्यानाच्या अग्नीत पारखण्याचा संकेत देत आहेत. फक्त वाचल्याने, ऐकल्याने बुद्धाचा धम्म समजून येणार नाही.*_

_भगवान बुद्धांचे वचन आहे:_

_*ते झायिनो साततिका निच्चं दळूह-परक्कमा।*_

*_फुसन्ति धीरा निब्बाणं योगक्खेमं अनुत्तरं||3||_*

 *ध्यान करणारे, जागरूक, नित्य दृढ प्रयत्नात लागलेले धीरजनच अनुत्तर योग-क्षेम निर्वाण प्राप्त करतात.*

            *(धम्मपद अप्पमाद वग्गो)*

*_नत्थि झानं अपञ्ञस्स पञ्ञानत्थि अझायतो।_*

*_यम्हि झानञ्च पञ्ञा च स वे निब्बाणसन्तिके||13||_*

 *ज्याला प्रज्ञा नाही, त्याला ध्यान नसते, ज्याला ध्यान नाही, तो प्रज्ञावान होऊ शकत नाही. ज्यामध्ये ध्यान आणि प्रज्ञा दोन्ही आहेत, तोच निर्वाणाच्या जवळ आहे.* 

                _(धम्मपद भिक्खु वग्गो)_

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼

*_लेखक : राजेश चंद्रा_*

*_मराठी अनुवाद आणि संकलन : महेश कांबळे_*

*_दिनांक : ३१/०७/२०२५_*

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼

भगवान बुद्धांचा कर्म सिद्धांत

*_भगवान बुद्धांचा कर्म सिद्धांत_*

*_पाली साहित्यासह सविस्तर विश्लेषण_*

         _बौद्ध धर्मामध्ये "कर्म" ही संकल्पना अत्यंत महत्त्वाची आहे. तथागत बुद्धांनी वैदिक कर्मकांडाच्या पारंपरिक कल्पनांपासून वेगळे होऊन एका नव्या दृष्टिकोनातून कर्म समजावले. *कर्म हा नैतिक कार्यकारणभावाचा नियम आहे. कर्माचा सिद्धांत बौद्ध धर्मातील एक मूलभूत तत्त्वज्ञान आहे.* बुद्धांच्या आगमनापूर्वीही ही संकल्पना भारतात प्रचलित होती. तथापि, बुद्धांनीच या सिद्धांताला आज आपल्यासमोर असलेल्या पूर्ण आणि व्यवस्थित स्वरूपात स्पष्ट केले व मांडले._

          _पाली शब्द *"कर्म"* याचा शाब्दिक अर्थ *'कृती' किंवा 'करणे'* असा होतो. *कोणत्याही प्रकारची हेतुपूर्ण कृती, मग ती मानसिक असो, वाचिक असो किंवा शारीरिक असो, ती कर्म मानली जाते.* यात "विचार, शब्द आणि कृती" या वाक्यांशात समाविष्ट असलेल्या सर्व गोष्टींचा समावेश होतो. सर्वसाधारणपणे, सर्व चांगली आणि वाईट कृती कर्म बनते. त्याच्या अंतिम अर्थाने कर्म म्हणजे सर्व नैतिक आणि अनैतिक इच्छाशक्ती होय. अनैच्छिक, अनपेक्षित किंवा अचेतन कृती, जरी तांत्रिकदृष्ट्या क्रिया असल्या तरी, त्या कर्म मानल्या जात नाहीत, कारण कर्म निश्चित करण्यात सर्वात महत्त्वाचा घटक असलेली इच्छाशक्ती (volition) अनुपस्थित असते. बुद्ध म्हणतात:_

*_"भिक्खूंनो, मी सांगतो की इच्छाशक्तीच कर्म आहे. इच्छेनेच व्यक्ती शरीर, वाणी आणि विचारांद्वारे कर्म करतो."_* _(अंगुत्तरनिकाय)_

*_१. कर्म या संकल्पनेचे बौद्ध दृष्टिकोनातून स्वरूप_*

*_“कम्मं चेतनाहं, भिक्खवे, वदामि। चेतयित्वा कम्मं करोति "कायेन, वाचाय, मनसा"_*

*_(अङ्गुत्तर निकाय, एकक-निपात, 6.63)_*

_"भिक्खूंनो, मी 'कर्म' म्हणजे 'चेतना' असे म्हणतो. जाणून-बुजून (संकल्पपूर्वक) शरीराने, वाणीने, व मनाने जे काही केले जाते, तेच कर्म होय."_

_या वचनात बुद्धांनी स्पष्टपणे कर्माची व्याख्या दिली आहे – *केवळ बाह्य कृत्य नव्हे, तर मनाची संकल्पना (चेतना) हे कर्माचे मूळ आहे. ही परिभाषा वैदिक कर्मकांडांपेक्षा खूप वेगळी आहे.*_

_*बुद्ध आणि अर्हंतांच्या कृती वगळता, व्यक्तीच्या प्रत्येक इच्छेसह केलेल्या कृतीला कर्म म्हणतात. त्यांच्या बाबतीत अपवाद करण्याचे कारण हे आहे की, ते चांगले आणि वाईट दोन्हीपासून मुक्त झाले आहेत; त्यांनी अज्ञान आणि तृष्णा, जे कर्माची मुळे आहेत, त्यांचा समूळ नाश केला आहे. "त्यांचे बीजाणू (खिण बीज) नष्ट झाले आहेत; स्वार्थी इच्छा आता वाढत नाहीत," असे सुत्तनिपातातील रतन सुत्त सांगते.* याचा *अर्थ असा नाही की बुद्ध आणि अर्हंत निष्क्रिय आहेत.* ते सर्वांच्या वास्तविक कल्याणासाठी आणि आनंदासाठी अथकपणे कार्यरत आहेत. त्यांच्या कृती, ज्या सामान्यतः चांगल्या किंवा नैतिक मानल्या जातात, त्यांना स्वतःच्या संदर्भात कोणतीही निर्मिती शक्ती नसते. गोष्टी जशा आहेत तशा समजून, *त्यांनी शेवटी त्यांचे वैश्विक बंध - कार्यकारणभावाची साखळी - तोडून टाकले आहेत.*_

*_२. बुद्धकालीन पारंपरिक कर्मवाद आणि बुद्धांचे सुधारित मत_*

_बुद्धपूर्व काळात यज्ञकर्म, पूजा, वंशपरंपरेने मिळणारे पुण्य याला कर्म समजले जात होते. पण बुद्धांनी सांगितले की:_

_*“न वे सक्कारणे ब्राह्मणो, यो जन्मना होत ब्राह्मणो।”*_

_(सुत्तनिपात, वसळ्लसुत्तं)_

*_"फक्त जन्मामुळे कोणी ब्राह्मण होत नाही."_*

_हे वचन जन्मजात कर्मवादाचा निषेध करते व बुद्धांचा कर्मवादी मानवतावाद समोर आणते._

          _मानवामध्ये अस्तित्वात असलेल्या वरवरच्या स्पष्ट न दिसणाऱ्या असमानतेमुळे गोंधळलेल्या एका तरुण सत्यशोधकाने बुद्धाकडे जाऊन या गुंतागुंतीच्या विषमतेच्या समस्येबद्दल विचारले: "भगवान, अल्पायुषी आणि दीर्घायुषी, निरोगी आणि रोगी, कुरूप आणि सुंदर, प्रभाव नसलेले आणि शक्तिशाली, गरीब आणि श्रीमंत, नीच कुळात जन्माला आलेले आणि उच्च कुळात जन्माला आलेले, तसेच अज्ञानी आणि ज्ञानी असे लोक मानवामध्ये का आढळतात, याचे कारण काय आहे?" बुद्धांचे उत्तर होते:_

*_"सर्व सजीव प्राणी आपले कर्म (कम्मं) स्वतःचे मानतात, ते त्यांची वारसा, त्यांचे मूळ कारण, त्यांचे नातेवाईक, त्यांचा आश्रय आहे. कर्मच प्राण्यांना निम्न आणि उच्च स्थितींमध्ये विभाजित करते."_*

_त्यानंतर त्यांनी कार्यकारणभावाच्या नियमानुसार अशा फरकांची कारणे स्पष्ट केली. निश्चितच, *आपण आनुवंशिक वैशिष्ट्यांसह जन्माला येतो. त्याच वेळी आपल्यामध्ये काही जन्मजात क्षमता असतात, ज्यांचे विज्ञान पुरेसे स्पष्टीकरण देऊ शकत नाही. आपल्या पालकांकडून आपल्याला शरीराचे मूळ बनवणारे स्थूल शुक्राणू आणि बीजांड मिळतात. ही क्षमता प्रत्येक पालकामध्ये सुप्त असते, जोपर्यंत गर्भधारणा होण्यासाठी आवश्यक असलेल्या कर्मिक ऊर्जेने हे संभाव्य जननक्षम संयुग सक्रिय होत नाही. त्यामुळे, कर्म हे या अस्तित्वाचे एक अपरिहार्य संकल्पनात्मक कारण आहे. मागील जन्मांमध्ये जमा झालेल्या कर्मिक प्रवृत्ती, कधीकधी शारीरिक आणि मानसिक दोन्ही वैशिष्ट्यांच्या निर्मितीमध्ये पालकांच्या आनुवंशिक पेशी आणि जनुकांपेक्षा खूप मोठी भूमिका बजावतात. उदाहरणार्थ, बुद्धांना, इतर कोणत्याही व्यक्तीप्रमाणे, त्यांच्या पालकांकडून पुनरुत्पादक पेशी आणि जनुके वारशाने मिळाली होती. परंतु शारीरिक, नैतिक आणि बौद्धिकदृष्ट्या त्यांच्या दीर्घ राजघराण्यात कोणीही त्यांच्याशी तुलना करण्यासारखे नव्हते. बुद्धांच्या स्वतःच्या शब्दांत, ते राजघराण्यातील नसून, आर्य बुद्धांच्या वंशाचे होते. ते निश्चितच एक महामानव होते, त्यांच्या स्वतःच्या कर्माची एक विलक्षण निर्मिती होती.*_

       _*दिघनिकायच्या लक्खणसुत्तनुसार, बुद्धांना त्यांच्या मागील पुण्यकर्मांच्या परिणामी ३२ प्रमुख चिन्हे यांसारखी अपवादात्मक वैशिष्ट्ये वारशाने मिळाली होती.* प्रत्येक शारीरिक वैशिष्ट्य प्राप्त करण्याचे नैतिक कारण सूत्रात स्पष्टपणे सांगितले आहे. या अद्वितीय उदाहरणावरून हे स्पष्ट होते की, *कर्मिक प्रवृत्ती केवळ आपल्या शारीरिक जीवनावरच नव्हे, तर पालकांच्या पेशी आणि जनुकांच्या संभाव्यतेलाही रद्द करू शकतात - म्हणूनच बुद्धांचे रहस्यमय विधान, "आपण आपल्याच कर्मांचे वारसदार आहोत," हे महत्त्वपूर्ण आहे.*_

      _या फरकाच्या समस्येवर भाष्य करताना, *अभिधम्मवरील टीका असलेल्या अट्ठसालिनीमध्ये* म्हटले आहे: _"या कर्मभेदावर अवलंबून, प्राण्यांच्या जन्मातील फरक दिसतो, उच्च आणि निम्न, नीच आणि श्रेष्ठ, सुखी आणि दुःखी. कर्माच्या फरकावर अवलंबून, प्राण्यांच्या वैयक्तिक वैशिष्ट्यांमधील फरक दिसतो, जसे की सुंदर आणि कुरूप, उच्च कुलीन किंवा निम्न कुलीन, सुदृढ किंवा विकृत. कर्माच्या फरकावर अवलंबून, प्राण्यांच्या सांसारिक परिस्थितीतील फरक दिसतो, जसे की लाभ आणि तोटा, आणि बदनामी, निंदा आणि प्रशंसा, सुख आणि दुःख." अशा प्रकारे, बौद्ध दृष्टिकोनातून, आपल्या वर्तमान मानसिक, नैतिक, बौद्धिक आणि स्वाभाविक फरकांचे मुख्य कारण आपल्या स्वतःच्या मागील आणि वर्तमान कृती आणि प्रवृत्ती आहेत._

            _*जरी बौद्ध धर्म या फरकाचे मुख्य कारण कर्माला मानत असला, तरी तो असे मानत नाही की सर्व काही कर्मामुळेच होते.* कर्माचा नियम, तो कितीही महत्त्वाचा असला तरी, बौद्ध तत्त्वज्ञानात वर्णन केलेल्या चोवीस अटींपैकी एक आहे. *"जो काही नशीब किंवा दुर्दैव अनुभवले जाते ते सर्व काही मागील कृतीमुळेच होते," या चुकीच्या मताचे खंडन करताना बुद्ध म्हणाले: "मग, या मतानुसार, मागील कृतींमुळेच लोक खुनी, चोर, व्यभिचारी, खोटे बोलणारे, निंदक, लोभी, द्वेषपूर्ण आणि विकृत बनतील. अशा प्रकारे, जे लोक मागील कर्मांनाच आवश्यक कारण मानतात, त्यांच्यासाठी हे कर्म करण्याची किंवा या कर्मापासून दूर राहण्याची कोणतीही इच्छा नाही, कोणताही प्रयत्न नाही, कोणतीही आवश्यकता नाही."*_

      _या महत्त्वपूर्ण मजकुराने, *ज्यामध्ये असे म्हटले आहे की सर्व शारीरिक परिस्थिती आणि मानसिक दृष्टिकोन केवळ मागील कर्मातूनच उद्भवतात, त्याला बुद्धांनी विरोध केला.*_

_जर वर्तमान जीवन आपल्या मागील कृतींनी पूर्णपणे नियंत्रित किंवा निर्धारित केले असेल, तर निश्चितच कर्म हे नशीब, नियती किंवा पूर्वनिश्चितीच्या समतुल्य आहे. जर हे सत्य असते, तर स्वतंत्र इच्छाशक्ती एक निरर्थक गोष्ट ठरली असती. जीवन केवळ यांत्रिक झाले असते, यंत्रापेक्षा फारसे वेगळे नसते. आपले नशीब नियंत्रित करणार्‍या आणि आपले भविष्य पूर्वनिश्चित करणार्‍या सर्वशक्तिमान देवाने निर्माण केले असले, किंवा आपल्या बाजूने कोणत्याही स्वतंत्र कृतीशिवाय आपले नशीब पूर्णपणे निर्धारित करणार्‍या आणि आपल्या जीवनाचा मार्ग नियंत्रित करणार्‍या अप्रतिरोधक कर्माने निर्माण केले असले, तरी ते सारखेच आहे. फरक केवळ 'देव' आणि 'कर्म' या दोन शब्दांमध्ये आहे. एक सहजपणे दुसऱ्याच्या जागी वापरला जाऊ शकतो, कारण दोन्ही शक्तींचे अंतिम कार्य एकसारखे असेल._

_*असा नशीबवादी सिद्धांत बौद्ध धर्माचा कर्म नियम नाही.* बौद्ध धर्मानुसार, भौतिक आणि मानसिक क्षेत्रांमध्ये कार्य करणारे पाच नियम किंवा प्रक्रिया (नियमा) आहेत. ते खालीलप्रमाणे आहेत:_

 ▪️  *उतू नियम (Utu Niyama) – भौतिक अजैविक नियम:* _उदा. वारा आणि पावसासारख्या हंगामी घटना. ऋतूंचा अचूक क्रम, वैशिष्ट्यपूर्ण हंगामी बदल आणि घटना, वारा आणि पावसाची कारणे, उष्णतेचे स्वरूप इत्यादी सर्व या गटात येतात._

 ▪️  *बीज नियम (Bija Niyama) – बियाणे आणि बीजांचा नियम (भौतिक सेंद्रिय नियम):* _उदा. भाताच्या बियांपासून भात तयार होणे, उसापासून किंवा मधातून गोड चव येणे, विशिष्ट फळांची विशिष्ट वैशिष्ट्ये इत्यादी. पेशी आणि जनुकांचा वैज्ञानिक सिद्धांत आणि जुळ्यांची शारीरिक समानता या नियमाला दिली जाऊ शकते._

 ▪️  *कर्म नियम (Karma Niyama) – कृती आणि परिणामाचा नियम:* _उदा. इष्ट आणि अनिष्ट कृतींचे चांगले आणि वाईट परिणाम होतात. ज्याप्रमाणे पाणी स्वतःची पातळी शोधते, त्याचप्रमाणे कर्मही, संधी मिळाल्यास, त्याचा अपरिहार्य परिणाम देतो, बक्षीस किंवा शिक्षा म्हणून नव्हे, तर एक नैसर्गिक क्रम म्हणून. कृत्याचे आणि परिणामाचा हा क्रम सूर्य आणि चंद्राच्या मार्गासारखाच नैसर्गिक आणि आवश्यक आहे._

 ▪️  *धम्म नियम (Dhamma Niyama) – नियमांचा नियम:* _उदा. बोधिसत्त्वाच्या अंतिम जन्मात घडणाऱ्या नैसर्गिक घटना. गुरुत्वाकर्षण आणि निसर्गाचे इतर समान नियम. चांगले असण्याचे नैसर्गिक कारण इत्यादींचा या गटात समावेश केला जाऊ शकतो._

 ▪️  *चित्त नियम (Citta Niyama) – मन किंवा मानसिक नियमाचा नियम:* _उदा. चेतनेच्या प्रक्रिया, चेतनेचे उद्भवणे आणि नष्ट होणे, चेतनेचे घटक, मनाची शक्ती इत्यादी, ज्यामध्ये टेलिपॅथी, टेलेस्थेसिया, पूर्वज्ञान, पूर्वसंकेत, क्लेअरव्हॉयन्स, क्लेअरऑडियन्स, विचार वाचन आणि अशा इतर मानसिक घटनांचा समावेश आहे ज्या आधुनिक विज्ञानाला अस्पष्ट आहेत._

_प्रत्येक मानसिक किंवा शारीरिक घटनेचे स्पष्टीकरण या सर्वसमावेशक पाच नियमांद्वारे किंवा प्रक्रियांद्वारे केले जाऊ शकते, जे स्वतःच नियम आहेत. कर्म हे अशा पाच नियमांपैकी फक्त एक आहे. इतर सर्व नैसर्गिक नियमांप्रमाणे, त्यांना कोणत्याही नियमकर्त्याची आवश्यकता नाही. या पाचपैकी, भौतिक अजैविक नियम आणि नियमांचा नियम कमी-अधिक प्रमाणात यांत्रिक आहेत, जरी ते मानवी कल्पनाशक्ती आणि मनाच्या सामर्थ्याने काही प्रमाणात नियंत्रित केले जाऊ शकतात._

३. बौद्ध धम्मातील कुशल-अकुशल कर्मे, विपाक प्राप्तीचे नियम व विपाकाचे प्रकार

१. कुशल-अकुशल कर्मांचे प्रकार

बौद्ध धम्मात कर्माचे दहा अकुशल व दहा कुशल प्रकार सांगितले आहेत. हे तीन गटांत विभागले आहेत:

 ▪️ कायिक (शारीरिक),

 ▪️ वाचिक (वाचनात्मक),

 ▪️ मानसिक (चेतनामूलक).

*अ) अकुशल कर्मे (अकुसल कम्म)*

_(मूळ कारण: *लोभ, द्वेष, अविद्या* )

_पाली संदर्भ ( *अंगुत्तर निकाय १०.१७६ - दसकम्मपथ सुत्त* ):_

_"दस वयम्भो अकुसलकम्मपथा... पाणातिपातो, अदिन्नादानं, कामेसु मिच्छाचारो, मुसावादो, पिसुणवाचा, फरुसवाचा, सम्पप्पलापो, अभिज्झा, व्यापादो, मिच्छादिट्ठी"_

_अनुवाद: *"हे दहा अकुशल कर्ममार्ग आहेत: प्राणघात, चोरी, व्यभिचार, खोटे बोलणे, चावट बोलणे, कठोर शब्द, व्यर्थ गप्पा, परद्रव्याचा लोभ, हिंसक विचार, विपरीत दृष्टी."*_

_स्पष्टीकरण: ही कर्मे तण्हा (लोभ), दोस (द्वेष), मोह (अविद्या) या मूळ क्लेशांपासून उद्भवतात व दुःखद योनीत नेतात._

_दहा अकुशल कर्म :_

१. पाणातिपात (प्राणघात)

२. अदिन्नादान (चोरी)

३. कामेसु मिच्छाचार (व्यभिचार)

४. मुसावाद (खोटे बोलणे)

५. पिसुणवाचा (चावट बोलणे)

६. फरुसवाचा (कठोर शब्द)

७. सम्पप्पलाप (व्यर्थ गप्पा)

८. अभिज्झा (परद्रव्याविषयी लोभ)

९. व्यापाद (हिंसक विचार)

१०. मिच्छादिट्ठी (विपरीत दृष्टी)

ब) कुशल कर्मे (कुसल कम्म)

_(मूळ कारण: *निःस्वार्थ, मैत्री, ज्ञान* )_

_पाली संदर्भ ( *धम्मपद १८३* ):_

_*"सब्बपापस्स अकरणं, कुसलस्स उपसम्पदा, सचित्तपरियोदपनं – एतं बुद्धान सासनं"*&

_अनुवाद: *"सर्व पाप टाळणे, कुशल कर्मे करणे, मन शुद्ध करणे – हाच बुद्धांचा उपदेश आहे."*_

_स्पष्टीकरण: *कुशल कर्मे अलोभ (निःस्वार्थ), अदोस (मैत्री), अमोह (ज्ञान) यावर आधारित असतात.*_

१. पाणरक्षण (प्राणिवध न करणे)

२. दानशीलता (दान)

३. ब्रह्मचर्य (इंद्रियसंयम)

४. सच्चवचन (सत्य)

५. समैर्यवचन (सामंजस्यपूर्ण बोल)

६. प्रियवचन (सौम्य शब्द)

७. धम्मसंभाषण (अर्थपूर्ण संभाषण)

८. अनभिज्झा (संतोष)

९. अव्यापाद (करुणा)

१०. सम्मादिट्ठी (यथार्थ दृष्टी)

*२. विपाक कसे मिळतात?*

_*विपाक (कर्मफळ) हे कर्मनियाम (धम्मत) या नैसर्गिक नियमानुसार प्राप्त होते.* त्याचे दोन नियम:_

_अ) फळप्राप्तीचे त्रिकाल_

_*१. दिट्ठधम्मवेदनीय:* वर्तमान जन्मातील फळ._

_*२. उपपज्जवेदनीय:* पुढील जन्मातील फळ._

_*३. अपरापरियवेदनीय:* अनेक जन्मांनी फलित होणारे फळ._

_पाली संदर्भ ( *मज्झिम निकाय १३६ - महाकम्मविभंग सुत्त* ):_

*_"यथाबलं कम्मं पच्चति"_*

_अनुवाद: *"प्राणी आपल्या कर्माच्या शक्तीनुसार फळ भोगतात."*_

_स्पष्टीकरण: *कर्माची गुरुत्वाकर्षणासारखी नियमितता. फळ प्राप्तीसाठी चार स्थिती आवश्यक:*_

 ▪️ हेतू (चेतना),

 ▪️ कृती (शारीरिक/वाचिक अंमलबजावणी),

 ▪️ लक्ष्य (ज्यावर कर्म केले),

 ▪️ परिस्थिती (अनुकूल वातावरण).

_ब) विपाक तीव्रतेचे निर्धारक_

_*१. हेतूची गंभीरता:* मोह > द्वेष > लोभ._

_*२. पुनरावृत्ती:* सातत्याने केलेले कर्म._

_*३. लक्ष्य पवित्रता:* अर्हंत/पिता-माता यांवरील कर्म._

_*४. संचित प्रभाव:* सारख्या कर्मांचा संग्रह._

_पाली संदर्भ ( *विसुद्धिमग्ग १९.२१* ):_

_*"अकुसलस्स विपाको अपायो, कुसलस्स विपाको सुगतिं पटिसंधाती"*_

_अनुवाद: *"अकुशल कर्मांचे फळ दुःखद योनीत, कुशल कर्मांचे फळ सुखद योनीत नेतात."*_

उदाहरणे:

 ▪️  *अकुशल कर्म:* प्राणघात → अल्पायुष्य (लक्खण सुत्त).

 ▪️  *कुशल कर्म:* दान → संपत्ती (वेस्संतर जातक).

*_३. विपाकाचे प्रकार:_*

_विपाक हे कालानुसार तीन प्रकारचे असते:_

*_१. दिट्ठधम्मवेदनीय विपाक_*

 अर्थ: _वर्तमान जन्मात अनुभवास येणारे फळ._

 उदा.: व्यभिचार → कुटुंबभंग.

 पाली संदर्भ ( *अंगुत्तर निकाय ३.९९* ):

*_"दिट्ठे व धम्मे अथो सम्परे व, यं कम्मं पकटं तं वेदेय्य"_*

_"वर्तमान किंवा पुढील जन्मात, जे कर्म पक्व झाले ते फलित होते."_

*_२. उपपज्जवेदनीय विपाक_*

 अर्थ: _पुढील जन्मात मिळणारे फळ._

 उदा.: शीलपालन → स्वर्गप्राप्ती.

 पाली संदर्भ ( *मज्झिम निकाय १३६* ):

 *_"उपपज्ज वेदनीयं कम्मं उप्पज्जमानं वेदेति"_*

_"पुढील जन्मात फलित होणारे कर्म नव्या जन्मात अनुभवास येते."_

*_३. अपरापरियवेदनीय विपाक_*

अर्थ: _अनेक जन्मांनी फलित होणारे फळ._

उदा.: अर्हंतांचा अपमान → दीर्घ नरकयातना.

पाली संदर्भ ( *विसुद्धिमग्ग १९.२०* ):_

*_"अपरापरियवेदनीयं कम्मं अपरेसु अपरापरियेसु जातीसु वेदेति"_*

_"अनेक जन्मांनंतर फलित होणारे कर्म भविष्यातील जन्मी अनुभवास येते."_

*_४. कर्म आणि विपाक_*

         _*कर्म म्हणजे क्रिया आणि विपाक, म्हणजे फळ किंवा परिणाम, ही त्याची प्रतिक्रिया आहे." ज्याप्रमाणे प्रत्येक वस्तूला सावली असते, त्याचप्रमाणे प्रत्येक ऐच्छिक कृतीला त्याचे योग्य परिणाम अपरिहार्यपणे प्राप्त होतात. कर्म हे संभाव्य बीजासारखे आहे; विपाक हे झाडापासून मिळणाऱ्या फळासारखे आहे – तो परिणाम किंवा फलित आहे. अनीशाम्सा आणि अदीनया ही पाने, फुले इत्यादी आहेत, जी बाह्य फरकांशी संबंधित आहेत, जसे की आरोग्य, आजारपण आणि दारिद्र्य – हे अपरिहार्य परिणाम आहेत जे एकाच वेळी घडतात._

कठोरपणे सांगायचे तर, कर्म आणि विपाक दोन्ही मनाशी संबंधित आहेत. ज्याप्रमाणे कर्म चांगले किंवा वाईट असू शकते, त्याचप्रमाणे विपाक – फळ – चांगले किंवा वाईट असू शकते. कर्म मानसिक असल्यामुळे विपाकही मानसिक (मनाचा) असतो. ते कर्माच्या बीजाच्या स्वरूपानुसार सुख, आनंद, दुःख किंवा क्लेश म्हणून अनुभवले जाते. अनीशाम्सा हे सोबत मिळणारे फायदे आहेत – भौतिक वस्तू जसे की समृद्धी, आरोग्य आणि दीर्घायुष्य. जेव्हा विपाकासोबत मिळणाऱ्या भौतिक गोष्टी गैरसोयीच्या असतात, तेव्हा त्यांना अदीनया (दुर्दैवाने भरलेले) म्हणून ओळखले जाते, आणि त्या दारिद्र्य, कुरूपता, रोग, अल्पायुष्य इत्यादी स्वरूपात दिसतात.

आपण जे काही पेरतो, ते कुठेतरी आणि कधीतरी, या जन्मात किंवा पुढील जन्मात आपल्याला मिळते. आज आपल्याला जे काही मिळते, ते आपण वर्तमान किंवा भूतकाळात पेरले आहे. संयुत्तनिकाय सांगते:

"ज्या प्रकारचे बीज पेरले जाते, त्याच प्रकारचे फळ तेथे मिळते, चांगले करणारा चांगला गोळा करतो, वाईट करणारा वाईट गोळा करतो, बीज खाली पडले आहे आणि तू त्याचे फळ चाखशील."

कर्म हा स्वतःच एक नियम आहे, जो कोणत्याही बाह्य, स्वतंत्र शासक संस्थेच्या हस्तक्षेपाशिवाय स्वतःच्या क्षेत्रात कार्य करतो. सुख आणि दुःख, जे मानवाच्या सामान्य नशिबात आहेत, ते कारणांचे अपरिहार्य परिणाम आहेत. बौद्ध दृष्टिकोनातून, ते बक्षीस आणि शिक्षा नाहीत, जे एका अलौकिक, सर्वज्ञानी सत्ताधारी शक्तीने एका आत्म्याला, ज्याने चांगले किंवा वाईट केले आहे, दिले आहेत.

आस्तिक लोक, जे या आणि तात्पुरत्या जीवनातील आणि अनंत भावी जीवनातील प्रत्येक गोष्टीचे स्पष्टीकरण देण्याचा प्रयत्न करतात, भूतकाळकडे दुर्लक्ष करून, 'मरणोत्तर न्याय'वर विश्वास ठेवतात आणि वर्तमान सुख आणि दुःख हे स्वर्गातील एका सर्वज्ञानी आणि सर्वशक्तिमान दैवी शासकाने आपल्या निर्मितीवर दिलेले आशीर्वाद आणि शाप मानू शकतात. बौद्ध धर्म, जो अशा सर्वशक्तिमान, सर्व-दयाळू देव-निर्मात्याचा आणि मनमानीने निर्माण केलेल्या अमर आत्म्याचा स्पष्टपणे इन्कार करतो, नैसर्गिक नियम आणि न्यायावर विश्वास ठेवतो, ज्याला कोणत्याही सर्वशक्तिमान देवाने किंवा सर्व-करुणाशील बुद्धाने निलंबित केले जाऊ शकत नाही. या नैसर्गिक नियमानुसार, कृत्ये त्यांच्या स्वतःच्या बक्षिसे आणि शिक्षा व्यक्तिगत कर्त्याला देतात, मग मानवी न्याय त्यांना शोधो किंवा न शोधो.

काही जण अशी टीका करतात: "तर, तुम्ही बौद्ध लोकही लोकांना भांडवलशाही अफू देता, असे म्हणता की: 'तुम्ही तुमच्या मागील वाईट कर्मानुसार या जन्मात गरीब जन्माला आला आहात. तो त्याच्या चांगल्या कर्मानुसार श्रीमंत जन्माला आला आहे. म्हणून, आपल्या नम्र नशिबावर समाधानी रहा; पण पुढील आयुष्यात श्रीमंत होण्यासाठी चांगले काम करा. तुम्ही आता तुमच्या मागील वाईट कर्मानुसार अत्याचारित आहात. हे तुमचे नशीब आहे. नम्र रहा आणि आपले दुःख धीराने सहन करा. आता चांगले काम करा. तुम्हाला मृत्यूनंतर चांगले आणि आनंदी जीवन मिळेल याची खात्री असू शकते.'"

कर्माचे बौद्ध तत्त्वज्ञान अशा हास्यास्पद नशीबवादी विचारांना समर्थन देत नाही. तसेच ते मरणोत्तर न्यायाचे समर्थन करत नाही. सर्व-दयाळू बुद्ध, ज्यांना कोणतेही दुर्मिळ स्वार्थी हेतू नव्हते, त्यांनी हे कर्म नियम शिकवले नाही जे श्रीमंतांचे रक्षण करेल आणि गरिबांना मृत्यूनंतरच्या भ्रमित सुखाचे आश्वासन देऊन दिलासा देईल.

आपण स्वतः तयार केलेल्या स्थितीत जन्माला आलो असलो, तरी आपल्या स्वतःच्या स्व-दिग्दर्शित प्रयत्नांनी आपण येथे आणि आत्ताच नवीन, अनुकूल वातावरण निर्माण करण्याची प्रत्येक शक्यता आहे. केवळ वैयक्तिकरित्याच नव्हे, तर सामूहिकरित्याही, आपण नवीन कर्म निर्माण करण्यास स्वतंत्र आहोत, जे या जीवनात आपली प्रगती किंवा अधोगती करेल.

कर्माच्या बौद्ध सिद्धांतानुसार, व्यक्ती नेहमी 'लोह गरजेने' बांधलेली नसते, कारण कर्म हे नशीब किंवा पूर्वनिश्चिती नाही जे आपल्यावर एखाद्या रहस्यमय अज्ञात शक्तीने लादले आहे, ज्याला आपण असहायपणे शरण जाणे आवश्यक आहे. हे स्वतःच्या कृतींचे स्वतःवरच होणारे परिणाम आहेत, आणि त्यामुळे व्यक्तीला आपल्या कर्माचा मार्ग काही प्रमाणात बदलण्याची शक्यता असते. किती प्रमाणात तो बदलतो हे स्वतःवर अवलंबून असते.

आपण जे काही पेरले आहे ते सर्व योग्य प्रमाणात कापण्यास आपण बांधील आहोत का? बुद्धांनी उत्तर दिले: "जर कोणी असे म्हटले की पुरुष किंवा स्त्रीने या जीवनात त्याच्या वर्तमान कृत्यांनुसार फळ भोगावे, तर त्या परिस्थितीत कोणताही धार्मिक जीवन नाही, किंवा दुःखाच्या पूर्ण नाशाची संधी मिळत नाही. परंतु जर कोणी असे म्हटले की पुरुष किंवा स्त्रीने या आणि पुढील जन्मात जे काही कापले आहे ते त्याच्या किंवा तिच्या वर्तमान आणि मागील कृत्यांनुसार आहे, तर त्या परिस्थितीत धार्मिक जीवन आहे, आणि दुःखाच्या पूर्ण नाशाची संधी मिळते." (अंगुत्तरनिकाय)

जरी धम्मपदांमध्ये असे म्हटले आहे की "आकाशात नाही, मध्य-महासागरात नाही, किंवा पर्वताच्या गुहेत प्रवेश करूनही अशी जागा पृथ्वीवर सापडत नाही जिथे वाईट कृतीच्या (परिणामांपासून) कोणी वाचू शकेल," तरीही व्यक्ती आपल्या कर्माच्या मागील थकबाकीचा पूर्णपणे भरणा करण्यास बांधील नाही. जर असे असते तर मुक्ती अशक्य झाली असती. शाश्वत पुनरावृत्ती दुःखद परिणाम ठरली असती.

५. कर्माचे कारण काय?

अज्ञान (अविज्जा), किंवा गोष्टी जशा आहेत तशा न जाणणे, हे कर्माचे मुख्य कारण आहे. अज्ञानावर अवलंबून क्रिया (अविज्जा पच्चया संखार) उत्पन्न होतात असे बुद्ध प्रतीत्यसमुत्पाद (पटीच्चसमुप्पाद) मध्ये सांगतात. अज्ञानाशी संबंधित असलेला साथीदार तृष्णा (तन्हा), हे कर्माचे दुसरे मूळ आहे. वाईट कृती या दोन कारणांमुळे नियंत्रित होतात. एका सामान्य माणसाच्या (पुत्तुजना) सर्व चांगल्या कृती, जरी त्या उदारता (अलोभा), सद्भावना (अदोसा) आणि ज्ञान (अमोहा) या तीन शुभ मूळांशी संबंधित असल्या तरी, त्यांना कर्म मानले जाते कारण अज्ञान आणि तृष्णा ही दोन मूळे त्याच्यामध्ये सुप्त असतात. लोकोत्तर मार्गाच्या चेतना (मग्ग चित्त) या कर्म मानल्या जात नाहीत कारण त्या दोन मूळ कारणांचा नाश करतात.

कर्माचा कर्ता कोण आहे? कर्माचे फळ कोण भोगतो? कर्म आत्म्याला आकार देते का?

या सूक्ष्म प्रश्नांची उत्तरे देताना, आदरणीय बुद्धघोसांनी विशुद्धिमग्गामध्ये लिहिले आहे:

"कर्म करणारा कोणीही नाही; फळ भोगणाराही कोणी नाही; घटक भागच केवळ पुढे सरकतात; हेच खरे ज्ञान आहे."

उदाहरणार्थ, आपल्याला दिसणारे टेबल हे एक स्पष्ट वास्तव आहे. अंतिम अर्थाने, तथाकथित टेबल हे शक्ती आणि गुणांनी बनलेले आहे. सामान्यतः, एक वैज्ञानिक 'पाणी' हा शब्द वापरेल, परंतु प्रयोगशाळेत तो 'H2O' म्हणेल. त्याचप्रमाणे, पारंपरिक वापरासाठी, 'पुरुष', 'स्त्री', 'सजीव', 'स्व' इत्यादी संज्ञा वापरल्या जातात. तथाकथित क्षणभंगुर रूपे ही मनो-शारीरिक घटनांनी बनलेली आहेत, जी सतत बदलत असतात आणि दोन सलग क्षणांसाठी समान राहत नाहीत. त्यामुळे, बौद्ध लोक अपरिवर्तनीय अस्तित्वावर, क्रियेपासून वेगळ्या कर्त्यावर, धारणेपासून वेगळ्या जाणणाऱ्यावर, चेतनेमागे असलेल्या चेतन विषयावर विश्वास ठेवत नाहीत.

मग, कर्माचा कर्ता कोण आहे? परिणाम कोण अनुभवतो? इच्छाशक्ती (चेतना) स्वतःच कर्ता आहे, वेदना (अनुभूती) स्वतःच कर्माच्या फळांची भोक्ता आहे. या शुद्ध मानसिक अवस्थांशिवाय (सुद्धाधम्मा) पेरणी करणारा आणि कापणी करणारा कोणीही नाही.

६. कर्माचे वर्गीकरण

(अ) वेगवेगळ्या कार्यांच्या संदर्भात, कर्माचे चार प्रकारांत वर्गीकरण केले जाते:

 * पुनरुत्पादक कर्म (जनका कम्मं):

   प्रत्येक जन्माची स्थिती मृत्यूपूर्वीच्या क्षणी प्रभावी असलेल्या मागील चांगल्या किंवा वाईट कर्मानुसार निश्चित होते. भविष्यातील जन्माची स्थिती निश्चित करणाऱ्या कर्माला पुनरुत्पादक कर्म म्हणतात. व्यक्तीचा मृत्यू म्हणजे केवळ 'एका तात्पुरत्या घटनेचा तात्पुरता अंत' आहे. जरी सध्याचे रूप नष्ट झाले तरी, दुसरे रूप, जे समानही नाही आणि पूर्णपणे भिन्नही नाही, ते मृत्युच्या क्षणी निर्माण झालेल्या संभाव्य विचार-कंपनानुसार त्याची जागा घेते, कारण जीवनाला पुढे ढकलणारी कर्मिक शक्ती अजूनही टिकून आहे. हा शेवटचा विचार, ज्याला तांत्रिकदृष्ट्या पुनरुत्पादक (जनका) कर्म म्हणतात, तो व्यक्तीच्या पुढील जन्माची स्थिती ठरवतो. हे चांगले किंवा वाईट कर्म असू शकते.

टीकेनुसार, पुनरुत्पादक कर्म ते आहे जे गर्भावस्थेच्या क्षणी मानसिक आणि भौतिक समूह निर्माण करते. प्रतीसंथी पुनर्जन्म चेतना म्हणून ओळखली जाणारी प्रारंभिक चेतना या पुनरुत्पादक (जनका) कर्मानुसार निश्चित होते. पुनर्जन्म-चेतनेच्या निर्मितीसोबतच, 'शरीर-दशक' (काय-दशक), 'लिंग-दशक' (भाव-दशक) आणि 'मूळ-दशक' (वत्थु-दशक) (दशक = १० घटक) निर्माण होतात.

(अ) शरीर-दशक यात खालील गोष्टींचा समावेश आहे:

 * प्रसारक घटक (पथवी)

 * संलग्नता घटक (आपो)

 * उष्णता घटक (तजो)

 * गती घटक (वायो)

(ब) चार व्युत्पन्न रूपे (उपादान रूप):

 * रंग (वन्ना)

 * गंध (गंधा)

 * चव (रसा)

 * पोषक सार (ओजा)

   या आठ गोष्टींना (महाभूता ४ + उपादान ४ = ८) एकत्रितपणे अविनिभोगा रूपा (अविभाज्य रूप किंवा अविभाज्य पदार्थ) म्हणतात.

(क) जीवनशक्ती (जीवितेंद्रिय) आणि शरीर (काया)

या (अविनिभोगा ८ + जीवितेंद्रिय १ + काया १ = १०) दहा गोष्टींना एकत्रितपणे "शरीर-दशक" (काया-दशक) म्हणतात. लिंग-दशक आणि मूळ-दशक यामध्ये पहिल्या नऊ, लिंग (भाव) आणि चेतनेचे स्थान (वत्थु) (म्हणजे डोळा, कान, नाक, जीभ आणि शरीर) यांचा समावेश असतो.

यावरून हे स्पष्ट होते की, व्यक्तीचे लिंग गर्भधारणेच्या अगदी सुरुवातीलाच निश्चित होते. ते कर्मानुसार निश्चित होते आणि शुक्राणू व बीजांड पेशींचे एक यादृच्छिक संयोजन नसते. व्यक्तीला त्याच्या आयुष्यात अनुभवले जाणारे दुःख आणि सुख हे पुनरुत्पादक कर्माचे अपरिहार्य परिणाम आहेत.

 * समर्थक कर्म (उपत्थंभका कम्मं):

   जे पुनरुत्पादक (जनका) कर्माच्या जवळ येते आणि त्याला समर्थन देते. हे चांगलेही नसते आणि वाईटही नसते, आणि ते व्यक्तीच्या आयुष्यात पुनरुत्पादक (जनका) कर्माच्या क्रियेला मदत करते किंवा टिकवून ठेवते. गर्भधारणेनंतर लगेच ते मृत्यूच्या क्षणापर्यंत हे कर्म पुनरुत्पादक कर्माला मदत करण्यासाठी पुढे येते. नैतिक समर्थक (कुसल उपत्थंभका) कर्म नैतिक पुनरुत्पादक कर्माने जन्माला आलेल्या व्यक्तीला आरोग्य, संपत्ती, आनंद इत्यादी देण्यास मदत करते. दुसरीकडे, अनैतिक समर्थक कर्म, अनैतिक पुनरुत्पादक (अकुसल जनका) कर्माने जन्माला आलेल्या व्यक्तीला, उदा. ओझ्याच्या जनावराला दुःख, वेदना इत्यादी देण्यास मदत करते.

 * अवरोधक कर्म (उपपीडका कम्मं) किंवा प्रतिरोधी कर्म:

   जे, पूर्वीच्या कर्माच्या विपरीत, पुनरुत्पादक कर्माच्या फळांना कमकुवत, बाधित आणि विलंब करते. उदाहरणार्थ, चांगल्या पुनरुत्पादक कर्माने जन्माला आलेली व्यक्ती विविध आजारांना बळी पडू शकते, ज्यामुळे त्याला त्याच्या चांगल्या कर्माचे आनंददायी परिणाम उपभोगण्यापासून रोखले जाते. दुसरीकडे, वाईट पुनरुत्पादक कर्माने जन्माला आलेले प्राणी, त्यांच्या चांगल्या प्रतिरोधी किंवा अवरोधक (उपपीडका) कर्मामुळे चांगले अन्न, निवारा इत्यादी मिळवून आरामदायक जीवन जगू शकतात, ज्यामुळे वाईट पुनरुत्पादक कर्माचे फळ मिळणे थांबते.

 * विनाशक (उपघाटका) कर्म:

   कर्माच्या नियमानुसार, पुनरुत्पादक कर्माची संभाव्य ऊर्जा भूतकाळातील अधिक शक्तिशाली विरोधी कर्मामुळे रद्द केली जाऊ शकते, जे संधी शोधून अनपेक्षितपणे कार्य करू शकते, जसे की एक शक्तिशाली प्रतिरोधी शक्ती उडणाऱ्या बाणाचा मार्ग अडवून त्याला जमिनीवर खाली आणू शकते. अशा क्रियेला विनाशक (उपघाटका) कर्म म्हणतात, जे मागील दोन कर्मांपेक्षा अधिक प्रभावी आहे कारण ते केवळ अवरोधकच नाही तर संपूर्ण शक्ती नष्ट करते. हे विनाशक कर्म चांगले किंवा वाईटही असू शकते.

या चारही कर्मांच्या कार्याचे उदाहरण म्हणून, बुद्धांना मारण्याचा प्रयत्न करणारा आणि संघात फूट पाडणारा देवदत्त याचे उदाहरण देता येईल. त्याच्या चांगल्या पुनरुत्पादक कर्मामुळे त्याला राजघराण्यात जन्म मिळाला. त्याचे सततचे सुख आणि समृद्धी हे समर्थक कर्माच्या क्रियेमुळे होते. जेव्हा त्याला संघातून बहिष्कृत केल्यामुळे खूप अपमान सहन करावा लागला, तेव्हा अवरोधक कर्म कार्यान्वित झाले. शेवटी, विनाशक कर्माने त्याच्या जीवनाचा दुःखद अंत केला.

(ब) परिणामाच्या प्राधान्यानुसार कर्माचे आणखी एक वर्गीकरण:

 * भारी (गरुका) कर्म:

   हे कर्म खूपच गंभीर असते - ते चांगले किंवा वाईट असू शकते. ते या जन्मात किंवा पुढील जन्मात निश्चितपणे त्याचे परिणाम देते. जर चांगले असेल, तर ते केवळ मानसिक असते, जसे की झान (एकाग्रता किंवा तल्लीनता). अन्यथा ते वाचिक किंवा शारीरिक असते. अनैतिक बाजूने, पाच तात्काळ प्रभावी घृणास्पद गुन्हे (पञ्चनंतरीय कर्म) आहेत: मातृहत्या, पितृहत्या, अर्हंताची हत्या, बुद्धाला जखमी करणे आणि संघात फूट पाडणे. कायमस्वरूपी संशयवाद (नियत मिच्छादिट्ठी) यालाही एक भारी (गरुका) कर्म मानले जाते.

उदाहरणार्थ, जर एखाद्या व्यक्तीने झान (एकाग्रता किंवा तल्लीनता) विकसित केले आणि नंतर या घृणास्पद गुन्ह्यांपैकी एक केला, तर त्याचे चांगले कर्म शक्तिशाली वाईट कर्माने नष्ट केले जाईल. जरी त्याने आधी झान प्राप्त केले असले, तरी त्याचा पुढील जन्म वाईट कर्मामुळे होईल. देवदत्तने आपली मानसिक शक्ती गमावली आणि वाईट अवस्थेत जन्म घेतला, कारण त्याने बुद्धांना जखमी केले आणि संघात फूट पाडली. राजा अजातशत्रूने पितृहत्या केली नसती तर त्याला संतत्वाच्या पहिल्या अवस्थेत (सोतापन्न) पोहोचता आले असते. या प्रकरणात शक्तिशाली वाईट कर्माने त्याला संतत्व प्राप्त करण्यापासून रोखले.

 * अलिकडचे (आसन्ना) कर्म किंवा मृत्यु-समीप कर्म:

   हे ते कर्म आहे जे व्यक्ती मरण्याच्या अगदी आधी करते किंवा आठवते. भविष्यातील जन्माची स्थिती ठरवण्यात या कर्माची मोठी भूमिका असल्यामुळे, जवळजवळ सर्व बौद्ध देशांमध्ये या मृत्युशय्येवरील (आसन्ना) कर्माला खूप महत्त्व दिले जाते. मरणाऱ्या व्यक्तीला चांगल्या कर्मांची आठवण करून देण्याची आणि त्याला मृत्युशय्येवर चांगली कृत्ये करण्यास प्रवृत्त करण्याची प्रथा अजूनही बौद्ध देशांमध्ये प्रचलित आहे. कधीकधी वाईट व्यक्ती आनंदाने मरू शकते आणि शेवटच्या क्षणी चांगले कर्म आठवून किंवा करून चांगला जन्म प्राप्त करू शकते. एक कथा आहे की एका जल्लादाने ज्याने सहजपणे आदरणीय सारिपुत्तला काही दान दिले होते, त्याला मरणाच्या वेळी हे चांगले कर्म आठवले आणि त्याला सुखी अवस्थेत जन्म मिळाला. याचा अर्थ असा नाही की, जरी त्याला चांगला जन्म मिळाला, तरी त्याने आपल्या आयुष्यात जमा केलेल्या वाईट कर्मांच्या परिणामांपासून तो मुक्त होईल. योग्य संधी मिळाल्यास त्यांचे परिणाम होतील. कधीकधी चांगला व्यक्ती अचानकपणे स्वतःच्या एखाद्या वाईट कृतीची आठवण करून किंवा काही अप्रिय विचार मनात आणून दुःखी मरू शकतो, कदाचित प्रतिकूल परिस्थितीमुळे compelled. धर्मग्रंथांमध्ये, राजा कोसलची पत्नी राणी मल्लिका, तिने उच्चारलेले एक खोटे आठवून, सुमारे सात दिवस दुःखी अवस्थेत राहिली, जेव्हा तिने आपल्या पतीला आपल्या काही गैरवर्तनावर पांघरून घालण्यासाठी खोटे सांगितले होते. ही अपवादात्मक प्रकरणे आहेत. जन्मातील असे उलट बदल गुणवान मुलांचा दुर्गुणी पालकांना आणि दुर्गुणी मुलांचा गुणवान पालकांना जन्म होण्याचे कारण आहेत. कारण शेवटचा विचार व्यक्तीच्या सामान्य आचरणाने नियंत्रित असतो.

 * सवयीचे (अचिन्ना) कर्म:

   हे ते कर्म आहे जे व्यक्ती सवयीनुसार करते आणि आठवते आणि ज्याबद्दल तिला खूप आवड असते. सवयी, मग त्या चांगल्या असोत वा वाईट, व्यक्तीचा दुसरा स्वभाव बनतात आणि व्यक्तीचे चारित्र्य घडवतात. नकळत क्षणी व्यक्ती अनेकदा आपल्या सवयीच्या मानसिक स्थितीत परत येतो. त्याचप्रमाणे, मृत्यूच्या क्षणी, इतर परिस्थितींनी प्रभावित न झाल्यास, व्यक्ती सामान्यतः आपल्या सवयीच्या कृतींची आठवण करून देतो. बुद्धांच्या मठाजवळ राहणारा चुंडा नावाचा एक कसाई, तो डुकरे मारून उपजीविका करत असल्यामुळे मरताना जनावरासारखा किंचाळत मेला. सीलोनचा (श्रीलंका) राजा दुट्टगामिनी आपल्या जेवणापूर्वी भिक्खूंना (भिक्षूंना) दान देण्याच्या सवयीचा होता. हे त्याचे सवयीचे कर्म होते ज्यामुळे त्याला मरणाच्या वेळी आनंद झाला आणि त्याला तुषित स्वर्गात जन्म मिळाला.

 * साठलेले किंवा संचित (कतत्ता) कर्म:

   याचा शाब्दिक अर्थ 'केल्यामुळे' असा होतो. वरीलपैकी कोणत्याही वर्गात समाविष्ट नसलेल्या आणि लवकर विसरल्या गेलेल्या सर्व कृती या श्रेणीत येतात. हे, जणू काही, एखाद्या विशिष्ट जीवाचे 'राखीव निधी' आहे.

(क) कर्माचे परिणाम ज्या वेळेत दिसून येतात, त्यानुसार कर्माचे आणखी एक वर्गीकरण:

 * तत्काळ प्रभावी (दिट्ठधम्मवेदनीय) कर्म: हे ते आहे जे या वर्तमान जीवनात अनुभवले जाते. अभिधम्म नुसार, व्यक्ती जवन प्रक्रियेदरम्यान (विचार-प्रेरणा), जे साधारणतः सात विचार-क्षण टिकते, चांगले आणि वाईट दोन्ही करते. पहिल्या विचार-क्षणाचा परिणाम, जो सर्वात कमकुवत असतो, तो या जीवनातच भोगावा लागू शकतो. याला तत्काळ प्रभावी कर्म म्हणतात. जर ते या जीवनात कार्य करत नसेल, तर त्याला 'निष्क्रिय किंवा अप्रभावी' (अहोसि) कर्म म्हणतात. सातवा विचार-क्षण सर्वात कमकुवत असतो. त्याचा परिणाम पुढील जन्मात मिळू शकतो. याला 'पुढील प्रभावी' (उपपज्जावेदनीय) कर्म म्हणतात. हे देखील निष्क्रिय किंवा अप्रभावी कर्म मानले जाते जर ते दुसऱ्या जन्मात कार्य करत नसेल. मधल्या विचार-क्षणांचा परिणाम निर्वाण प्राप्त होईपर्यंत कधीही होऊ शकतो. या प्रकारच्या कर्माला 'अनिश्चित प्रभावी' (अपरपरियावेदनीय) कर्म म्हणून ओळखले जाते.

निष्क्रिय किंवा अप्रभावी नावाचा कर्माचा कोणताही विशेष वर्ग नाही, परंतु जेव्हा अशा कृती ज्यांचे परिणाम या जीवनात किंवा पुढील जीवनात अपेक्षित आहेत, त्या कार्य करत नाहीत, तेव्हा त्यांना निष्क्रिय किंवा अप्रभावी कर्म म्हणतात. कोणीही, अगदी बुद्ध आणि अर्हंतही, संसारात भटकंती करताना अनुभवल्या जाणाऱ्या या कर्माच्या वर्गातून मुक्त नाहीत.

(ड) कर्माचे अंतिम वर्गीकरण, ज्या विमानात परिणाम होतो, त्यानुसार:

 * वाईट कर्मे (अकुसल कम्मं): जी कामलोकांमध्ये (संवेदनात्मक लोकात) परिपक्व होऊ शकतात. (सहा स्वर्गीय लोक + एक मानव लोक + चार दुःखी लोक = अकरा कामलोका). येथे फक्त चार दुःखी कामलोक आहेत.

 * चांगली कर्मे (कुसल कम्मं): जी चार दुःखी लोकांशिवाय इतर कामलोकांमध्ये परिपक्व होऊ शकतात.

 * चांगली कर्मे (कुसल कम्मं): जी रूपब्रह्मलोकांमध्ये (Realm of Form) परिपक्व होऊ शकतात. चार अरूपब्रह्मलोक आहेत.

७. कर्म व विज्ञान / आधुनिक विचारधारा

बुद्धांचा कर्मसिद्धांत चेतनावादी आहे – त्यामुळे तो शुद्ध वैज्ञानिक विचाराशी सुसंगत ठरतो. आजचे मानसशास्त्रही सांगते की:

कृतीमागे भावना, हेतू, संकल्पना असते.

कर्म हे habitual patterns व intentions वर आधारित असते.

बुद्ध हेच सांगतात –

“चेतना” ही कर्म आहे.

८. निष्कर्ष

बुद्धांनी कर्म सिद्धांत केवळ नियतीवाद किंवा पारंपरिक पूजा-यज्ञकर्म यावर आधारित ठेवला नाही. त्यांनी कर्माचा हेतू, विचार, आणि परिणामी सत्त्वाच्या उन्नतीला प्राधान्य दिले. बुद्धांच्या मते, धर्म म्हणजेच – कुशलकर्मांची साधना आणि अकुशलकर्मांचा त्याग.

बुद्धांचा कर्म सिद्धांत अत्यंत सखोल, नैतिकतेवर आधारलेला व वैचारिक स्वातंत्र्य देणारा आहे. तो न केवळ कर्माची जबाबदारी शिकवतो, तर निवृत्तीचा (निब्बानाचा) मार्गही सुचवतो. त्यामध्ये चेतनेला केंद्रस्थानी ठेवून शुद्ध विचार, आचार, आणि आकलन या त्रिकुटावर अधिष्ठान ठेवले आहे.

९. संदर्भसूची (References)

पाली साहित्यातील ग्रंथ:

 * Tipiṭaka (Pāli Text Society)

   * Majjhima Nikāya: Mahākammavibhaṅga Sutta (MN 136), Abhaya Sutta (MN 58)

   * Aṅguttara Nikāya: Kammanidāna, दसकम्मपथ सुत्त (१०.१७६), हेतुसुत्त (३.३३)

   * Saṁyutta Nikāya: Nidāna-saṁyutta, लक्खण सुत्त (७.७)

   * Dhammapada: अध्याय १, अध्याय २५

   * Sutta Nipāta: Vāseṭṭha Sutta

   * Vinaya Piṭaka: Cullavagga (Devadatta Vagga)

   * Petavatthu (खुद्दकनिकाय)

 * अभिधम्मपिटक

   * Visuddhimagga: अध्याय १९

   * Dhammasaṅgaṇī: कर्मविपाकविभाग

 * इतर पाली साहित्य

   * Jātaka Kathā: कर्मविपाकाची कथात्मक उदाहरणे.

 * ऐतिहासिक स्रोत

   * Ashokan Inscriptions: Bhābhru Rock Edict, Rock Edict XIII

आधुनिक लेखकांचे स्रोत:

 * Dr. B.R. Ambedkar: The Buddha and His Dhamma

 * Bhikkhu Bodhi: In the Buddha’s Words

 * K. N. Jayatilleke: Early Buddhist Theory of Knowledge

 * Richard Gombrich: What the Buddha Thought

 * Bhikkhu K. L. Dhammajoti: Abhidharma Doctrine of Kamma and Rebirth

नागवंशीय बौद्ध समाज

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼

*_नागवंशीय बौद्ध समाज_*

*_ऐतिहासिक व साहित्यिक संदर्भांचे विश्लेषण_*

https://mikamblemahesh.blogspot.com/2025/07/blog-post_29.html

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼

             _डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांसह अनेक विद्वान, पाली साहित्य, इतर बौद्ध ग्रंथ आणि ऐतिहासिक साक्ष्यांच्या आधारे, प्राचीन काळापासून धर्मांतरित झालेला (विशेषतः भारतातील) बौद्ध समाज, विशेषत: अस्पृश्य समाजाचा *नागवंशीय* असा संबंध स्थापित करतात. हे ओळखणे महत्त्वाचे आहे की "नागवंशीय" ही संज्ञा केवळ एका जैविक वंशाचा उल्लेख नसून, *एक सांस्कृतिक, धार्मिक आणि सामाजिक ओळख, प्रतीक आणि परंपरेचा संदर्भ देते.* याचे तपशीलवार विवेचन पुढीलप्रमाणे:

*१. पाली साहित्य व इतर प्राचीन बौद्ध ग्रंथांतील संदर्भ*

*अ. नागांचे प्रतीकात्मक महत्त्व:*

    _पाली साहित्य (विशेषतः जातक कथा आणि सुत्त पिटक) मध्ये *नाग* (सर्प-देवता किंवा जलदेवता) हे एक *सर्वसामान्यपणे श्रद्धेचे, शक्तिशाली, संपत्तीचे (निधी रक्षक), पण तसेच बुद्ध आणि धम्माचे रक्षक व भक्त* म्हणून वर्णन केले आहेत._

    ▪️   *मुचलिंद नाग:* गौतम बुद्धांना भीषण वादळापासून आश्रय देणारा मुचलिंद नाग हे याचे सर्वात प्रसिद्ध उदाहरण आहे (खुद्दक निकाय, उदान इत्यादी). ही कथा नागांची बुद्ध भक्ती आणि त्यांच्याशी असलेला आध्यात्मिक संबंध दर्शवते.

    ▪️   *एरापत नाग:* अंगुत्तर निकायमध्ये, बुद्ध एका नाग राजा (एरापत) ला शांततेचा संदेश देताना दिसतात, जो नंतर बौद्ध धम्म स्वीकारतो. हे नाग समुदायाचे बौद्ध धम्माकडे झुकणे दर्शवते.

    ▪️   *जातक कथा:* अनेक जातक कथांमध्ये (उदा., भुरिदत्त जातक) बोधिसत्त्व नाग योनीत जन्म घेऊन दानशीलता, नीती आणि बुद्धीचे प्रदर्शन करतात. यामुळे नाग परंपरा आणि बौद्ध आदर्श यांच्यातील सांधे दिसून येतात.

*_गच्छं समाहितो नागो, ठितो नागो समाहितो,_*

*अर्थ -* _नाग चालताना जागरूक आहेत, नाग उभे असताना जागरूक आहेत,_

*_सयं समाहितो नागो, निसिन्नोपि समाहितो,_*

*अर्थ -* _नाग झोपेत सुद्धा जागरूक आहेत, नाग बसले असता सुद्धा जागरूक आहेत,_

*_सब्बत्थ संवुतो नागो, एसा नागस्स सम्पदा ।_*

*अर्थ -* _नाग सर्वत्र संयमित आहेत, हिच नागाची ( धम्म ) संपदा आहे._

*( संदर्भ थेरगाथा, उदायित्थेरगाथा )*

*आ. नाग समुदायाचे बौद्ध धम्म स्वीकारणे:*

    ▪️   _प्राचीन भारतातील अनेक आदिवासी, वन्य आणि सीमांत समुदाय (ज्यांना ब्राह्मणी व्यवस्थेत "अस्पृश्य" मानले जात असे) स्वत:ला *नागांचे वंशज* किंवा *नागवंशीय* मानत असत. हे समुदाय सहसा जलाशयांजवळ, जंगलात किंवा दुर्गम भागात रहात असत._

    ▪️   _बुद्धांनी व त्यांच्या भिक्षूंनी या सीमांत समुदायांपर्यंत पोहोचून त्यांना बौद्ध धम्माचे शिकवण दिली. या समुदायांनी बुद्धांच्या समतावादी, अहिंसक आणि कर्मप्रधान शिकवणींच्या आकर्षणाने मोठ्या प्रमाणात बौद्ध धम्म स्वीकारला._

    ▪️   _अशा प्रकारे, *बौद्ध धम्म स्वीकारणारा एक मोठा भाग हा नागवंशीय परंपरा असलेल्या आदिवासी/सीमांत समुदायांचा होता.* बौद्ध ग्रंथांतील नागांच्या कथा व भक्तीचे वर्णन हे या समुदायांच्या धार्मिक विश्वासांचे प्रतीकात्मक प्रतिबिंब मानले जाऊ शकते.

*२. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांचे मूलगामी विश्लेषण*

            _डॉ. आंबेडकर यांनी या संबंधावर खूप जोर दिला आहे, विशेषतः त्यांच्या मुख्य ग्रंथ *"दी अनटचेबल्स: हू वेअर दे अँड वाय दे बिकेम अनटचेबल्स?" (The Untouchables: Who Were They and Why They Became Untouchables?)* मध्ये:_

▪️   *अस्पृश्यतेचा उगम आणि नागवंश:*

       _आंबेडकरांचे मुख्य मत आहे की *भारतातील अस्पृश्यांचे पूर्वज हे मूळचे बौद्ध होते,* ज्यांना ब्राह्मणवादी हिंदू राजांनी धर्मांतरास भाग पाडण्याच्या प्रयत्नात जातीय अत्याचार केले आणि शेवटी त्यांना समाजाच्या बाहेर लावून "अस्पृश्य" बनवले._

    ▪️   _यापैकी अनेक मूळ बौद्ध समुदाय *नागपूजक आदिवासी समूह* होते. त्यांची मुख्य पूजा/आराधना नागांची (सर्पदेवता) होती. हे समुदाय सहसा गावाबाहेर, तलाव/नद्यांच्या काठावर रहात असत, जे नागांचे नैसर्गिक निवासस्थान मानले जाते._

    ▪️   _बौद्ध धम्माचा प्रसार झाल्यावर या नागपूजक समुदायांनी तो मोठ्या प्रमाणात स्वीकारला, कारण बुद्धांची शिकवण त्यांच्या समतावादी आणि शांततापूर्ण मूल्यांशी जुळत होती. त्यामुळे, *बौद्ध धम्म स्वीकारणारे हे समुदाय "बौद्ध नागवंशीय" म्हणून ओळखले जाऊ लागले.*

▪️   *ब्राह्मणवादी प्रतिभटता आणि कलंक:*

      _आंबेडकर सांगतात की ब्राह्मणवादी हिंदूंना या "बौद्ध नागवंशीय" समुदायांचा तीव्र तिटकारा होता, कारण:_

        *अ.  ते बौद्ध होते (ब्राह्मणवादाचे विरोधक).*

        *आ.  त्यांची नागपूजा ब्राह्मणी देवतांच्या पूजेपेक्षा वेगळी होती.*

        *इ.  त्यांचे जीवनशैली (कामे, खाद्यसंस्कृती इ.) ब्राह्मणी नियमांशी जुळत नव्हती.*

    ▪️   _या तिटकार्यामुळे ब्राह्मणवादी समाजाने या समुदायांवर *कलंक* लावला. त्यांना समाजाच्या बाहेर ढकलले, त्यांच्या वस्त्या गावाबाहेर वसवल्या आणि त्यांना "अस्पृश्य" घोषित केले. "नाग" हे नावही एका काळानंतर कलंकित मानले जाऊ लागले._

▪️   *ओळखीचे प्रतीक म्हणून नाग:*

       _आंबेडकरांनी "नाग" या प्रतीकाला *अस्पृश्य /बौद्ध समाजाच्या सांस्कृतिक आणि धार्मिक वारशाचे प्रतीक* म्हणून पुनर्स्थापित केले. ते सांगतात की ही नागवंशीय ओळख ही गौरवाची बाब आहे, कलंकाची नव्हे. ती त्यांच्या प्राचीन, स्वतंत्र आणि बुद्धिप्रामाण्यवादी परंपरेची निशाणी आहे._

      _१९५६ मधील धर्मांतराच्या वेळी, आंबेडकरांनी *नागवंशीय परंपरेवर जोर दिला* आणि दलित बौद्धांना त्यांच्या या गौरवशाली पूर्वजांची आठवण करून दिली. हे धर्मांतर केवळ धार्मिक नव्हते, तर *एक सांस्कृतिक आणि ऐतिहासिक ओळखीचे पुनरुज्जीवन* होते._

*३. इतर विद्वान आणि ऐतिहासिक पुरावे*

▪️   *आदिवासी समुदाय आणि नागपूजा:* _भारतातील अनेक आदिवासी समुदाय (जसे की गोंड, भील, संथाळ इ.) आजही नागपूजा करतात आणि स्वत:ला नागवंशीय मानतात. यातील अनेकांनी इतिहासकाळात बौद्ध धम्म स्वीकारला होता._

▪️   *ऐतिहासिक स्थळे:* _बौद्ध स्तूप आणि विहारांचे अवशेष अनेकदा अशा भागात आढळतात जेथे नागपूजक समुदाय राहत होते. हे भौगोलिक सहवास या संबंधाचा पुरावा देते._

▪️   *विद्वानांचे मत:* _डी.आर. भंडारकर, राहुल सांकृत्यायन, गैल ओमवेट सारख्या इतिहासकारांनी आणि समाजशास्त्रज्ञांनी या ऐतिहासिक संबंधावर (आदिवासी/नागपूजक समुदाय → बौद्ध धम्म → ब्राह्मणी दमन → अस्पृश्यता) लिहिले आहे._

*४. आधुनिक धर्मांतरित बौद्ध समाज आणि नागवंशीय ओळख*

▪️   *ऐतिहासिक न्याय आणि गौरवाचा भाग:* _डॉ. आंबेडकरांनी केलेल्या विश्लेषणामुळे, आधुनिक धर्मांतरित बौद्ध समाज (जो बहुसंख्य अस्पृश्य समाजातून आला आहे) स्वत:ला *नागवंशीय बौद्ध* म्हणवून घेण्यात गौरवाचा भाग मानतो. ही ओळख केवळ एक जैविक वंशावळ नव्हे, तर:_

    ▪️    _त्यांच्या *ब्राह्मणवादी अत्याचारापूर्वीच्या स्वतंत्र धार्मिक आणि सांस्कृतिक परंपरेची* आठवण करून देते._

    ▪️   _बौद्ध धम्माशी असलेल्या त्यांच्या *ऐतिहासिक संबंधाचे* प्रतीक आहे.

    ▪️   _डॉ. आंबेडकरांनी दिलेल्या *सांस्कृतिक आणि ऐतिहासिक गौरवाचा* एक भाग आहे._

    ▪️   *ब्राह्मणवादाने लादलेल्या कलंकाला नकार* देण्याचे साधन आहे._

▪️   *सांस्कृतिक पुनरुज्जीवन:* _"नागवंशीय" ही संज्ञा वापरणे हे आपल्या मुळाशी परत जाण्याचा, आपल्या जडणघडणीत असलेल्या बौद्ध मूल्यांचा आणि आंबेडकरांच्या विचारांचा अभिमान बाळगण्याचा एक मार्ग आहे._

*४. बौद्ध साहित्य व शिल्प कलेमध्ये नागांना विविध रुपात दर्शवण्यात आले आहेत.*

            _ सर्वात प्रसिद्ध प्रसंग म्हणजे बोधिसत्व सिद्धार्थ गौतम ध्यान करतांना मुचलिंद नाग आपला फणा  पसरवून पावसापासून बोधिसत्वांचे रक्षण करतात त्याच प्रमाणे औरंगाबाद लेणीमधील भगवान बुद्धांच्या जेवढ्या काही प्रलंपाद मुद्रे मधे धम्मदेसना देत असलेल्या मुर्ती आहेत ज्यात तथागत पाण्यातुन वर आलेल्या कमळावर विराजमान आहेत त्या कमळाला दोन्ही बाजुंनी नागांचे मुकुट घातलेल्या व्यक्ती उचलून धरत आहेत आधार देत आहेत . अजिंठा ,वेरूळ व अन्य लेण्यांमध्ये देखील मुख्य विहाराच्या बाहेर रक्षक म्हणून नाग राजांचे शिल्प ऊत्किर्ण केलेले आहेत .अशाच प्रकारचे नाग असलेले मुकुट धारण केलेल्या राजा व राणींचे शिल्प आपणास ईजिप्त मध्ये देखील सापडतात. हे व्यक्ती म्हणजे नागवंशीय समुह होत._

_एकंदरीत नाग हा प्राणी आपल्या कुलाचे कुल चिन्ह म्हणजेच टोटेम म्हणुन धारण करणारे अनेक शक्तीशाली समुह जगाच्या इतिहासात होऊन गेले आहेत._

_भारतातील नाग लोक हे बौद्ध धर्माचे संरक्षक व प्रसारक असल्याने आर्य लोक त्यांना आपले कट्टर समजत असत असा उल्लेख बाबासाहेब आपल्या अनेक पुस्तकांत करतात._

*_निष्कर्ष :_*

        _पाली साहित्यातील नागांचे वर्णन, प्राचीन भारतातील नागपूजक आदिवासी समुदायांचा बौद्ध धम्माशी ऐतिहासिक संबंध, डॉ. आंबेडकरांचे या संबंधावरील खोलवर विश्लेषण (विशेषतः "दी अनटचेबल्स" मध्ये), आणि ब्राह्मणवादी व्यवस्थेने या समुदायांवर लादलेल्या कलंकाच्या पार्श्वभूमीवर, *आधुनिक धर्मांतरित बौद्ध समाज (विशेषतः अस्पृश्य मूळाचा) स्वत:ला "नागवंशीय" म्हणवून घेण्यात कारण आहे.* हे केवळ एक वंशवृक्षाचे प्रश्न नसून, *एक सांस्कृतिक पुनर्घटना, ऐतिहासिक न्यायाची भावना, ब्राह्मणी कलंकाला नकार आणि आपल्या प्राचीन, स्वतंत्र आणि बुद्धिप्रामाण्यवादी वारशावरील अभिमान व्यक्त करण्याचे साधन आहे.* "नागवंशीय" ही संज्ञा हजारो वर्षांच्या इतिहासाचा आणि सामाजिक परिवर्तनाच्या संघर्षाचा एक महत्त्वाचा भाग म्हणून समजली पाहिजे._

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼

*_लेखक : महेश कांबळे_*

*_दिनांक : २९/०७/२०२५_*

*संदर्भ ग्रंथ:*

१.  *डॉ. बी.आर. आंबेडकर:* "दी अनटचेबल्स: हू वेअर दे अँड वाय दे बिकेम अनटचेबल्स?" (The Untouchables: Who Were They and Why They Became Untouchables?) - *हा मुख्य आणि अत्यंत महत्त्वाचा संदर्भ.*

२.  *पाली साहित्य:*

    ▪️   *खुद्दक निकाय:* उदाण (मुचलिंद सुत्त - बुद्धांचे रक्षण करणारा नाग)

    ▪️   *अंगुत्तर निकाय:* (एरापत नागाचा उल्लेख)

    ▪️   *जातक कथा:* विशेषतः भुरिदत्त जातक (बोधिसत्त्व नाग योनीत).

३.  *इतर विद्वान:*

    ▪️   *डी.आर. भंडारकर:* "बौद्ध धर्माचा उदय आणि भारतातील प्रसार" सारखे कार्य.

    ▪️   *राहुल सांकृत्यायन:₹ "बौद्ध संस्कृतीचा इतिहास" सारखे कार्य.

    ▪️   *गैल ओमवेट:* "बुद्धिझम इन इंडिया: चॅलेंजिंग ब्राह्मणिझम अँड कास्ट" (Buddhism in India: Challenging Brahmanism and Caste).

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼

पब्बतङ्गपञ्हो

 🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼

*_पब्बतङ्गपञ्हो_*

https://mikamblemahesh.blogspot.com/2025/07/blog-post_21.html

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼

_“भन्ते नागसेन, ‘पब्बतस्स पञ्च अङ्गानि गहेतब्बानी’ति यं वदेसि, कतमानि तानि पञ्च अङ्गानि गहेतब्बानी”ति ?_

_*आदरणीय नागसेन, तुम्ही म्हणता की भिक्खूंमध्ये खडकाचे पाच गुण असले पाहिजेत, ते कोणते आहेत?*_

 _“यथा, महाराज, पब्बतो अचलो अकम्पितो  असम्पवेधी, एवमेव खो, महाराज, योगिना योगावचरेन सम्मानने विमानने सक्कारे असक्कारे गरुकारे अगरुकारे यसे अयसे निन्दाय पसंसाय सुखे दुक्खे इट्ठानिट्ठेसु सब्बत्थ रूपसद्दगन्धरसफोट्ठब्बधम्मेसु रजनीयेसु न रज्जितब्बं, दुस्सनीयेसु न दुस्सितब्बं, मुय्हनीयेसु न मुय्हितब्बं, न कम्पितब्बं न चलितब्बं, पब्बतेन विय अचलेन भवितब्बं।_ 

_इदं, महाराज, पब्बतस्स पठमं अङ्गं गहेतब्बं।_

*_'महाराज, ज्याप्रमाणे खडक स्थिर, अविचल आणि अढळ असतो; त्याचप्रमाणे, महाराज, कठोर प्रयत्न करणार्‍या भिक्खूंनी मोहक गोष्टींनी – रूप, आवाज, गंध, चव किंवा स्पर्श – किंवा आदर किंवा तिरस्काराने, पाठिंब्याने किंवा दुर्लक्षाने, आदराने किंवा अनादराने, सन्मानाने किंवा अपमानाने, स्तुतीने किंवा निंदेने कधीही विचलित होऊ नये. तसेच, अपमानास्पद गोष्टींनी नाराज होऊ नये, गोंधळात पाडणाऱ्या प्रसंगांमध्ये गोंधळून जाऊ नये, थरथर कापू नये किंवा कंपित होऊ नये, तर खडकाप्रमाणे स्थिर असावे._* 

_महाराज, हा खडकाचा पहिला गुण आहे, जो त्याच्यामध्ये असला पाहिजे._

_भासितम्पेतं, महाराज, भगवता देवातिदेवेन –_

_“‘सेलो ¶ यथा एकघनो , वातेन न समीरति।_

_एवं निन्दापसंसासु, न समिञ्जन्ति पण्डिता’ति॥_

_कारण, महाराज, सर्व देवांचे देव, भगवान बुद्धांनी म्हटले आहे:_

*_“ज्याप्रमाणे वारा घनरूप खडकाला हलवू शकत नाही, त्याचप्रमाणे ज्ञानी मनुष्य स्तुती किंवा निंदेने डगमगत नाही किंवा कंपित होत नाही.”_*

_“पुन चपरं, महाराज, पब्बतो थद्धो न केनचि संसट्ठो, एवमेव खो, महाराज, योगिना योगावचरेन थद्धेन असंसट्ठेन भवितब्बं, न केनचि संसग्गो करणीयो।_ 

_इदं, महाराज, पब्बतस्स दुतियं अङ्गं गहेतब्बं।_

*_पुन्हा, महाराज, ज्याप्रमाणे खडक स्थिर असतो, इतर गोष्टींमध्ये मिसळलेला नसतो; त्याचप्रमाणे, महाराज, कठोर प्रयत्न करणार्‍या भिक्खूंनी स्थिर आणि स्वतंत्र असावे, कोणाशीही संबंध न ठेवता._* 

_महाराज, हा खडकाचा दुसरा गुण आहे, जो त्याच्यामध्ये असला पाहिजे._

_भासितम्पेतं, महाराज, भगवता देवातिदेवेन –_

_“‘असंसट्ठं गहट्ठेहि, अनागारेहि चूभयं।_

_अनोकसारिमप्पिच्छं, तमहं ब्रूमि ब्राह्मण’न्ति॥_

_कारण, महाराज, सर्व देवांचे देव, भगवान बुद्धांनी म्हटले आहे:_

*_“जो गृहस्थांशी संबंध ठेवत नाही, ना बेघर लोकांशी, पण जो एकटा भटकतो,_*

*_ज्याला घर नाही आणि ज्याच्या इच्छा कमी आहेत त्यालाच मी ब्राह्मण म्हणतो.”_*

_“पुन चपरं, महाराज, पब्बते बीजं न विरूहति, एवमेव खो, महाराज, योगिना योगावचरेन सकमानसे किलेसा न विरूहापेतब्बा।_

_इदं, महाराज, पब्बतस्स ततियं अङ्गं गहेतब्बं।_

*_पुन्हा, महाराज, ज्याप्रमाणे खडकावर कोणतेही बीज मूळ धरू शकत नाही; त्याचप्रमाणे, महाराज, कठोर प्रयत्न करणार्‍या भिक्खूंनी वाईट प्रवृत्तींना आपल्या मनात मूळ धरू देऊ नये._* 

_महाराज, हा खडकाचा तिसरा गुण आहे, जो त्याच्यामध्ये असला पाहिजे._

_भासितम्पेतं, महाराज, थेरेन सुभूतिना –_

_“‘रागूपसंहितं चित्तं, यदा उप्पज्जते मम।_

_सयंव पच्चवेक्खामि , एकग्गो  तं दमेमहं॥_

_“‘रज्जसे  रजनीये च, दुस्सनीये च दुस्ससे।_

_मुय्हसे  मोहनीये च, निक्खमस्सु वना तुवं॥_

_“‘विसुद्धानं ¶ अयं वासो, निम्मलानं तपस्सिनं।_

_मा खो विसुद्धं दूसेसि, निक्खमस्सु वना तुव’न्ति॥_

_कारण, महाराज, स्थविर सुभूतीने म्हटले आहे:_

*_“जेव्हा माझ्या हृदयात वासनामय विचार येतात, तेव्हा स्वतःची तपासणी करून, मी त्यांना एकटाच दाबून टाकतो._*

*_जो वासनेने उत्तेजित होतो, जो अपमानास्पद गोष्टींमुळे अपमानित होतो, अनोख्या गोष्टी घडल्यास गोंधळून जातो, त्याने एकट्या जंगलातून दूर राहावे._*

*_कारण ती शुद्ध झालेल्या, कठोर जीवन जगणाऱ्या, पापांच्या डागांपासून मुक्त असलेल्या पुरुषांची निवासस्थाने आहेत. त्या शुद्ध स्थानाला अपवित्र करू नकोस. तू जंगलातून बाहेर पड.”_*

_“पुन चपरं, महाराज, पब्बतो अच्चुग्गतो, एवमेव खो, महाराज, योगिना योगावचरेन ञाणच्चुग्गतेन भवितब्बं।_ 

_इदं, महाराज, पब्बतस्स चतुत्थं अङ्गं गहेतब्बं।_

*_पुन्हा, ज्याप्रमाणे खडक उंच वर येतो; त्याचप्रमाणे, कठोर प्रयत्न करणार्‍या भिक्खूंनी ज्ञानाद्वारे वर यावे._* 

_हा खडकाचा चौथा गुण आहे, जो त्याच्यामध्ये असला पाहिजे._

_भासितम्पेतं, महाराज, भगवता देवातिदेवेन –_

_“‘पमादं अप्पमादेन, यदा नुदति पण्डितो।_

_पञ्ञापासादमारुय्ह, असोको सोकिनिं पजं।_

_पब्बतट्ठोव भूमट्ठे , धीरो बाले अवेक्खती’ति॥_

_महाराज, सर्व देवांचे देव, भगवान बुद्धांनी म्हटले आहे:_

*_“जेव्हा ज्ञानी मनुष्य गांभीर्याने अहंकाराला दूर करतो, तेव्हा तो ज्ञानाच्या उंच शिखरावर चढतो, आणि चिंतामुक्त होऊन,_*

*_व्यर्थ जगाकडे, चिंताग्रस्त गर्दीकडे पाहतो ज्याप्रमाणे पर्वताच्या शिखरावर उभा असलेला मनुष्य मैदानात कष्ट करत असलेल्या आपल्या बांधवांना पाहू शकतो.”_*

_“पुन चपरं, महाराज, पब्बतो अनुन्नतो अनोनतो, एवमेव खो, महाराज, योगिना योगावचरेन उन्नतावनति न करणीया।_ 

_इदं, महाराज, पब्बतस्स पञ्चमं अङ्गं गहेतब्बं।_

*_आणि पुन्हा, महाराज, ज्याप्रमाणे खडकाला उचलले किंवा वाकवले जाऊ शकत नाही; त्याचप्रमाणे, महाराज, कठोर प्रयत्न करणार्‍या भिक्खूंना ना उचलले जावे ना खाली खेचले जावे._*

_महाराज, हा खडकाचा पाचवा गुण आहे, जो त्याच्यामध्ये असला पाहिजे._

_भासितम्पेतं, महाराज, उपासिकाय चूळसुभद्दाय सकसमणे परिकित्तयमानाय –_

_“‘लाभेन उन्नतो लोको, अलाभेन च ओनतो।_

_लाभालाभेन एकत्था , तादिसा समणा ममा’”ति॥_

_कारण, महाराज, उपासिका, चुळ सुभद्दाने, आपल्या पंथातील तपस्वींची स्तुती करताना म्हटले होते:_

*_“जग लाभाने वर येते, हानीने खाली जाते._*

*_माझे श्रमण लाभ किंवा हानीमध्ये सारखेच राहतात.”_*

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼

*_मराठी अनुवादक : महेश कांबळे_*

*_दिनांक : २५/०७/२०२५_*

*_संदर्भ सूची :_*

*_मिलिन्द पञ्हो_*

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼

बौद्ध धम्म आणि विज्ञान

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼

*_बौद्ध धम्म आणि विज्ञान_*

*_पाली साहित्याच्या आधारे एक संशोधनात्मक अभ्यास_*

https://mikamblemahesh.blogspot.com/2025/07/blog-post_95.html

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼

               _बौद्ध धम्माला अनेकदा 'वैज्ञानिक धर्म' असे संबोधले जाते. हे केवळ एक स्तुतीपर विशेषण नसून, *बुद्ध तत्त्वज्ञानाचा मूलभूत पाया आणि आधुनिक विज्ञानाच्या अनेक तत्त्वांमधील समानता यावर आधारित आहे.* पाली साहित्यातून मिळणाऱ्या पुराव्यांच्या आधारे, भगवान बुद्धांना एक महान वैज्ञानिक, डॉक्टर, भैषज्यगुरु आणि मनाचे कुशल चिकित्सक म्हणून समजून घेणे शक्य होते. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांनी आणि इतर अनेक मान्यवर अभ्यासकांनी बुद्धांच्या या वैज्ञानिक दृष्टिकोनाचे महत्त्व अधोरेखित केले आहे._

*_१. विज्ञानाची व्याख्या आणि बौद्ध धम्मातील वैज्ञानिक दृष्टिकोन_*

             _विज्ञानाची सोपी आणि स्वीकारार्ह व्याख्या अशी करता येईल: *"विज्ञान म्हणजे निसर्गाचे आणि भौतिक जगाचे निरीक्षण, प्रयोग आणि विश्लेषण यांच्या आधारे पद्धतशीर अभ्यास करून ज्ञान प्राप्त करणे, आणि या ज्ञानाच्या आधारे सिद्धांत व नियम तयार करणे."* यात वस्तुनिष्ठता, अनुभवजन्य पुरावे, कार्यकारणभाव (cause and effect) आणि पडताळणीक्षमता (falsifiability) या गोष्टी महत्त्वाच्या असतात. वैज्ञानिक पद्धतीमध्ये गृहितके मांडणे, त्यांची चाचणी करणे, डेटा गोळा करणे आणि त्यातून निष्कर्ष काढणे या प्रक्रिया समाविष्ट असतात._

       _बुद्धांचा दृष्टिकोन हा कोणत्याही अंधश्रद्धेवर किंवा ईश्वरी आज्ञेवर आधारित नव्हता. त्यांनी नेहमीच निरीक्षण, विश्लेषण, प्रयोग आणि कार्यकारणभाव यावर भर दिला. *धम्माचे शिक्षण देताना ते नेहमीच 'येहिपस्सीको' (या आणि पहा) या तत्त्वावर भर देत असत. म्हणजे, त्यांच्या शिकवणीचे पालन करण्याआधी स्वतः अनुभव घ्या आणि खात्री करून घ्या.*_

_*कलाम सुत्त (अंगुत्तर निकाय, भाग ३, सुत्त ६५)* यामध्ये बुद्धांनी वैज्ञानिक चौकशीचे महत्त्व स्पष्ट केले आहे:_

_"एथ, कलामा, मा अनुस्सवेन, मा परम्परियसुतेन, मा इतिकिराय, मा पिटकसम्पदानेन, मा अत्कहेतु, मा निय्यामेतेन, मा रूपनिज्झानक्खन्तिया, मा भब्बभूपताय, मा समणो नो गरूति। यदा च तुम्हे, कलामा, अत्तना व जानेय्याथ 'इमे धम्मा अकुसला, इमे धम्मा सावज्जा, इमे धम्मा विञ्ञुगरहिता, इमे धम्मा समात्ता समादन्ना अहिताय दुक्खाय संवत्तन्ती'ति, अथ तुम्हे, कलामा, पजहेय्याथ।"_

*_(अर्थ: "हे कलामांनो, केवळ ऐकीव माहितीवर, परंपरेने चालत आलेल्या गोष्टींवर, धर्मग्रंथात लिहिले आहे म्हणून किंवा केवळ तर्कसंगत वाटते म्हणून विश्वास ठेवू नका. पण जेव्हा तुम्ही स्वतःच जाणता की अमुक गोष्ट अकुशल आहे, निंदनीय आहे, आणि ती स्वीकारल्यास दुःख व हानी होते, तेव्हा ती सोडून द्या.")_*

_हा उपदेश आधुनिक वैज्ञानिक पद्धतीशी पूर्णपणे सुसंगत आहे, जिथे निरीक्षणातून आणि प्रयोगातून सत्य पडताळले जाते._

        _बुद्धांनी जगातील दुःखाचे मूळ शोधण्यासाठी आणि त्यावर उपाय शोधण्यासाठी दीर्घकाळ चिंतन व प्रयोग केले. चार आर्य सत्ये (दुःख, दुःखाचे कारण, दुःखाचा निरोध, आणि दुःखाच्या निरोधाचा मार्ग) हे त्यांच्या वैज्ञानिक संशोधनाचे फलित आहे. ही सत्ये एखाद्या वैज्ञानिक नियमाप्रमाणेच सार्वत्रिक आणि पडताळून पाहण्यायोग्य आहेत._

_*धम्मचक्कपवत्तन सुत्त (संयुत्त निकाय, भाग ५६, सुत्त ११) मध्ये* बुद्धांनी याच चार आर्य सत्यांची मांडणी केली आहे, जी एखाद्या वैज्ञानिकाने एखाद्या समस्येचे विश्लेषण करून त्यावर उपाययोजना सुचवण्यासारखे आहे._

*_२. बुद्धांचा ज्ञानप्राप्तीचा प्रवास: गुरूंना त्यागून स्वतःचे संशोधन_*

_सिद्धार्थ गौतम (बुद्ध होण्यापूर्वीचे त्यांचे नाव) यांनी आपल्या राजेशाहीचा आणि ऐषारामाचा त्याग करून सत्याच्या शोधात बाहेर पडले. त्यांचे मुख्य ध्येय होते दुःखाचे मूळ आणि त्यावरचा उपाय शोधणे. या प्रवासात, त्यांनी विविध अध्यात्मिक गुरूंकडून शिक्षण घेतले, परंतु त्यांच्या शिकवणींनी त्यांना पूर्ण समाधान मिळाले नाही, कारण त्यातून त्यांना दुःखातून मुक्तीचा अंतिम मार्ग सापडला नाही._

_त्यांनी सुरुवातीला *आळार कलाम* यांच्याकडे शिक्षण घेतले. आळार कलाम हे एक श्रेष्ठ योगी होते आणि त्यांनी सिद्धार्थांना ध्यानधारणा आणि समाधीची उच्च अवस्था म्हणजेच *'अकिंचनायतन' (काहीही नाही अशी जागा)* प्राप्त करायला शिकवले. सिद्धार्थ या अवस्थेपर्यंत पोहोचले, परंतु त्यांना जाणवले की ही अवस्था तात्पुरती शांती देणारी असली तरी, ती दुःखाचे मूळ समूळ नष्ट करणारी नाही._ 

_*मज्झिम निकायमधील अरियपरियेसन सुत्त (मज्झिम निकाय, भाग १, सुत्त २६) मध्ये बुद्धांनी स्वतःच या अनुभवाचे वर्णन केले आहे:*_

_"अधिगमिं खो अहं भिक्खवे आळारं कालामं। सो च खो मय्हं सब्बेव धम्मे अकथासि... सो च खो मय्हं न अप्पत्तं अज्झगा, यं नो अत्थं पटिसम्बिधाय अप्पत्तं अज्झगा।"_

*_(अर्थ: "भिक्खूंनो, मी आळार कलामांकडे गेलो. त्यांनी मला सर्व धर्म (शिकवणी) शिकवले... परंतु ते (मला) असे काही प्राप्त करून देऊ शकले नाहीत, ज्यामुळे मला अंतिम ज्ञान प्राप्त झाले.")_*

_त्यानंतर, त्यांनी *उद्दक रामपुत्त* यांच्याकडे शिक्षण घेतले. उद्दक रामपुत्त हे *'नेवसञ्ञानासञ्ञायतन' (न जाणीव, न अजाणीव)* या समाधी अवस्थेमध्ये पारंगत होते. सिद्धार्थ यांनी ही अवस्था देखील प्राप्त केली, परंतु त्यांना पुन्हा जाणवले की ही अवस्था देखील अंतिम दुःखमुक्ती नाही._

_"न चेव खो अहं ताय समापत्तिया तिट्ठमानो अप्पत्तं अज्झगा। सो च खो अयं न अत्थं पटिसम्बिधाय अप्पत्तं अज्झगा।"_

*_(अर्थ: "तरीही मी त्या समाधी अवस्थेत राहून अंतिम ज्ञान प्राप्त करू शकलो नाही. ती देखील अशी अवस्था नव्हती, जिच्यामुळे अंतिम ज्ञान प्राप्त झाले असते.")_*

_या अनुभवांमुळे *सिद्धार्थ यांनी हे ओळखले की केवळ उच्च ध्यान अवस्था प्राप्त करणे हे दुःखाच्या मुक्तीसाठी पुरेसे नाही. त्यांनी कठोर तपश्चर्या देखील केली, परंतु शरीर पीडा देऊन ज्ञान मिळत नाही हे त्यांना समजले. म्हणूनच, त्यांनी 'मध्यम मार्गाचा' (मज्झिमा पटिपदा) स्वीकार केला. हा मध्यम मार्ग म्हणजे भोगविलासाचा त्याग करणे आणि अनावश्यक शरीरकष्ट देखील टाळणे.*_

*_३. बुद्धांचे उच्चतम संशोधन: प्रतित्यसमुत्पाद_*

_आपल्या गुरूंना त्यागून आणि स्वतः कठोर तपस्या करूनही अंतिम सत्य सापडत नाही हे लक्षात आल्यावर, *सिद्धार्थ गौतमांनी बोधिवृक्षाखाली बसून स्वतःच्या निरीक्षणातून आणि चिंतनातून 'प्रतित्यसमुत्पाद' (Paticcasamuppāda) या अत्यंत गहन तत्त्वज्ञानाचा शोध लावला. हेच त्यांचे उच्चतम संशोधन आणि त्यांची ज्ञानप्राप्ती होती. प्रतित्यसमुत्पाद म्हणजे 'यामुळे ते होते' किंवा 'हे असल्यामुळे ते असते' असा कार्यकारणभाव नियम. हा सिद्धांत स्पष्ट करतो की, सर्व भौतिक आणि मानसिक घटना (धम्म) कशा एकमेकांवर अवलंबून आहेत आणि कोणत्या कारणांमुळे उद्भवतात.*_

_*दीघ निकायमधील महानिदान सुत्त (दीघ निकाय, भाग १५, सुत्त २) आणि संयुत्त निकायमधील निदान संयुत्त यांमध्ये प्रतित्यसमुत्पादाचे सविस्तर वर्णन आहे.* प्रतित्यसमुत्पादाचे १२ दुवे आहेत, जे दुःखाचे चक्र कसे फिरते हे वैज्ञानिक पद्धतीने उलगडतात. याच साखळीला उलट्या क्रमाने थांबवून दुःखाचा निरोध (निरोधगामिनी पटिपदा) कसा करता येतो हेही त्यांनी शोधले. *प्रतित्यसमुत्पाद हे केवळ तात्त्विक विधान नसून, ते प्रत्यक्ष निरीक्षणातून आणि मनःस्थितीच्या प्रयोगातून प्राप्त झालेले एक सार्वत्रिक सत्य आहे. हे कोणत्याही दैवी शक्तीवर किंवा चमत्कारावर आधारित नाही, तर नैसर्गिक नियमांवर आधारित आहे. म्हणूनच, हे बुद्धांचे सर्वात मोठे वैज्ञानिक संशोधन मानले जाते.*_

*_४. बुद्ध एक डॉक्टर आणि भैषज्यगुरु_*

_*बुद्धांनी स्वतःला 'महान वैद्य' (भेसज्ज गुरु) आणि त्यांच्या धम्माला 'औषध' (ओसध) असे संबोधले आहे.* त्यांच्या शिकवणीत रोगाचे निदान, कारण शोधणे, उपचार आणि उपचाराने रोगमुक्ती या वैद्यकीय प्रक्रियेचे प्रतिबिंब दिसते:_

 ▪️  _निदान (Diagnosis): दुःखाचे निदान (पहिले आर्य सत्य - दुःख)._

 ▪️  _कारणाचा शोध (Etiology): दुःखाचे मूळ अज्ञान आणि तृष्णा (इच्छा) आहे (दुसरे आर्य सत्य - दुःखसमुदय)._

 ▪️  _रोगमुक्ती (Prognosis): दुःखाचा निरोध शक्य आहे (तिसरे आर्य सत्य - दुःख निरोध)._

 ▪️  _उपचार (Treatment): दुःखाच्या निरोधाचा मार्ग म्हणजे अष्टांगिक मार्ग (चौथे आर्य सत्य - दुःख निरोधगामिनी पटिपदा)._

_पाली साहित्यातील विनय पिटकामध्ये भिक्खूंसाठी आरोग्याचे नियम आणि औषधांशी संबंधित अनेक नियम आढळतात. बुद्धांनी भिक्खूंना आजारी असताना औषध घेण्याची, पथ्य पाळण्याची आणि स्वच्छता राखण्याची आज्ञा दिली होती. *महावग्ग (विनय पिटक, भिक्खुनी पाचित्तिय, ५.८३) मध्ये पाच प्रकारच्या औषधांचा उल्लेख आहे:*_

_"अनुजानामि, भिक्खवे, पञ्च भेसज्जानि: सप्पिं, नवनीतं, तेलं, मधुं, फाणितं।"_

*_(अर्थ: "भिक्खूंनो, मी पाच औषधांना परवानगी देतो: तूप, लोणी, तेल, मध, आणि गूळ.")_*

*_५. मनावरील डॉक्टर आणि विपश्यना: बुद्धांचा महान शोध_*

_बुद्धांनी शरीराच्या आजारांपेक्षा मनाच्या आजारांवर अधिक लक्ष केंद्रित केले. *राग, द्वेष, लोभ, मोह, अज्ञान, ईर्ष्या हे मानसिक रोग आहेत आणि तेच मानवी दुःखाचे मूळ आहेत असे त्यांनी सांगितले.* या मानसिक विकारांवर मात करण्यासाठी त्यांनी विपश्यना (पाहणे), समाधी (एकाग्रता) आणि प्रज्ञा (ज्ञान) या साधनांचा उपदेश केला. *धम्मपद मध्ये* मनाच्या शुद्धीकरणावर आणि नियंत्रणावर विशेष भर दिला आहे. *धम्मपदाच्या यमकवग्ग, गाथा १ मध्ये म्हटले आहे:*_

_"मनोपुब्बङ्गमा धम्मा, मनोसेट्ठा, मनोमया।"_

*_(अर्थ: "मन हे सर्व धर्मांचे (गोष्टींचे) अग्रगण्य आहे, मनच त्यांचे प्रमुख आहे, मनच त्यांना घडवते.")_*

         _भगवान बुद्ध हे केवळ धर्मोपदेशक नव्हते, तर ते मानवी मनाचे सखोल जाणकार होते. त्यांची शिकवण पद्धती ही प्रत्येक व्यक्तीच्या मानसिक अवस्थेचा, दुःखाच्या मूळाचा आणि ग्रहणक्षमतेचा विचार करून अत्यंत वैज्ञानिक व उपचारात्मक होती. पाली सुत्तांमध्ये वर्णन केलेली त्यांची ही पद्धत त्यांना 'मानसिक डॉक्टर' किंवा 'अति-वैज्ञानिक' म्हणून सिद्ध करते._

*अ. उपदेशाची क्रमिक पद्धत* (Anupubbī Kathā) – मनाच्या तयारीनुसार शिकवण

      _बुद्धांनी आपल्या शिकवणीत *'अनुपुब्बी कथा' (Anupubbī Kathā)* म्हणजेच क्रमिक उपदेश पद्धतीचा अवलंब केला. याचा अर्थ असा की, ते श्रोत्यांना थेट गहन तात्त्विक संकल्पनांकडे (उदा. चार आर्य सत्ये) न नेता, त्यांच्या मानसिक तयारीनुसार आणि प्राथमिक गरजांनुसार सोप्या गोष्टींपासून सुरुवात करत. *यामुळे श्रोत्यांचे मन हळूहळू उच्च धम्म समजून घेण्यासाठी तयार होत असे.*_

 ▪️ पाली कोटेशन:

   ▪️  _"अथ खो भगवा तेसं अनुपुब्बिकथं कथेसि, सेय्यथिदं, दानकथं, सीलकथं, सग्गकथं, कामानं आदीनवं ओकारं संकिलेसम्, नेक्खम्मे आनिसंसं पकासेसि।"_

     *_(दीघनिकाय - ब्रम्हजाल सुत्त किंवा अन्य सुत्तांमध्ये वारंवार आढळणारे वाक्य)_*

     ▪️ अर्थ: "तेव्हा भगवंतांनी त्यांना क्रमिक उपदेश दिला, म्हणजे दानकथा (दानाचे महत्त्व), सीलकथा (नैतिक आचरण), सग्गकथा (पुण्यकर्माचे फळ), कामानं आदीनवं ओकारं संकिलेसम् (इंद्रियसुखांचे दुष्परिणाम, त्यांची हीनता आणि क्लेशकारक स्वभाव), नेक्खम्मे आनिसंसं पकासेसि (आणि त्यागाचे/संन्यास जीवनाचे फायदे) स्पष्ट केले."

 ▪️  *वैज्ञानिक दृष्टिकोन:* _बुद्धांना माहीत होते की, मानवी मन एकाच वेळी सर्व गुंतागुंतीचे सत्य स्वीकारू शकत नाही. ज्याप्रमाणे डॉक्टर रुग्णाला त्याच्या आजाराच्या तीव्रतेनुसार औषध देतात, त्याचप्रमाणे बुद्ध आधी मनाची बाह्य शुद्धी (शील, दान) आणि लौकिक फायद्यांची जाणीव करून देत, जेणेकरून मन धम्माच्या गहन चिकित्सेसाठी सज्ज होईल._

*आ. व्यक्तीच्या तात्काळ दुःखावर लक्ष केंद्रित करणे – सद्यस्थितीनुसार उपचार*

      _बुद्धांनी अनेकदा व्यक्तीच्या तात्काळ तीव्र दुःखाचे मूळ ओळखून त्यावर तात्पुरता आणि प्रभावी उपाय केला, ज्यामुळे त्यांना मानसिक दिलासा मिळत असे. ही पद्धत एखाद्या कुशल मानसोपचारतज्ञासारखी होती, जो रुग्णाच्या सर्वात तीव्र लक्षणावर आधी उपचार करतो._

 ▪️  उदा. *किसागोतमीची कथा (Kisāgotamī Sutta):*

       _आपल्या मृत मुलाचे प्रेत घेऊन वेडी होऊन फिरणाऱ्या किसागोतमीला बुद्धांनी थेट मृत्यूच्या अनित्यतेवर प्रवचन दिले नाही. त्याऐवजी, त्यांनी तिला 'ज्या घरात कधीच कोणी मरण पावले नाही, अशा घरातून मोहरीचे दाणे आणण्यास' सांगितले._

   ▪️ पाली कोटेशन:

     *"नत्थि पुत्तक! सो गेहो यत्थ न मरिथ कोचि अञ्ञो।* 

         *नत्थि गेहो यत्थ न मरिथ कोचि अञ्ञो।"*

     *(खुद्दकनिकाय - थेरीगाथा किंवा खुद्दकपाठ)*

      _अर्थ: "बाळ (मुली)! असे एकही घर नाही जिथे कोणी मरण पावले नाही. असे एकही घर नाही जिथे कोणी मरण पावले नाही."_

   *वैज्ञानिक दृष्टिकोन:* _किसागोतमीला स्वतःच ही सार्वत्रिक सत्यता अनुभवू दिली. यातून तिला समजले की ती एकटीच दुःखी नाही आणि मृत्यू हा जीवनाचा एक अविभाज्य भाग आहे. तिच्या मनातील तीव्र दुःख कमी झाल्यावरच ती पुढील धम्माच्या शिकवणीसाठी तयार झाली._

 *उदा. पटेचाराची कथा (Paṭācārā Sutta):*

   _एकाच दिवशी आपले संपूर्ण कुटुंब गमावल्याने वेड्या झालेल्या पटेचाराला बुद्धांनी तिच्या मानसिक धक्क्यातून बाहेर काढण्यासाठी अत्यंत शांतपणे आणि सहानुभूतीने धीर दिला._

   *पाली कोटेशन (बुद्धांनी पटेचाराला उद्देशून):*

     * "पुत्ता पि अत्थि, धम्मं पि अत्थि, अत्थि च अञ्ञे पि बहवो।* 

*न हि सो अत्थि नत्थि लोके यस्स न मरिथ कोचि अञ्ञो।"

     *(खुद्दकनिकाय - थेरीगाथा)*

     _अर्थ: "मुले आहेत, धम्म आहे, आणि इतरही अनेक गोष्टी आहेत. जगात असे कोणी नाही ज्याला कोणी मरण पावले नाही."_

   *वैज्ञानिक दृष्टिकोन:* _बुद्धांनी तिला दुःखाचे मूळ आणि त्याची सार्वत्रिकता अनुभवण्यास प्रवृत्त केले, ज्यामुळे तिच्या मनाला शांती मिळाली आणि ती धम्माच्या पुढील मार्गावर चालू शकली._

 *उदा. अंगुलिमालाची कथा (Angulimāla Sutta, Majjhima Nikaya 86):*

   _अंगुलिमाल नावाच्या क्रूर दरोडेखोराला बुद्धांनी थेट अहिंसेचे किंवा धम्माचे प्रवचन दिले नाही. त्याच्या हिंसक वृत्तीला त्वरित थांबवण्यासाठी त्यांनी केवळ दोन शब्द वापरले._

   *पाली कोटेशन (बुद्धांचे अंगुलिमालाला उत्तर):*

     *"ठितोम्हि अंगुलिमाल, त्वं पि तिट्ठ।"*

     _अर्थ: "अंगुलिमाला, मी थांबलो आहे, तूही थांब."_

   *वैज्ञानिक दृष्टिकोन:* _इथे *'थांबणे'* म्हणजे केवळ शारीरिक क्रिया थांबवणे नव्हे, तर मनातील हिंसा, क्रोध आणि क्रूरता थांबवणे. बुद्धांनी अंगुलिमालाच्या तीव्र मानसिक अवस्थेवर थेट परिणाम केला, ज्यामुळे त्याला परिवर्तन घडवण्यास प्रवृत्त केले._

*इ. मनाची तयारी झाल्यावरच गहन उपदेश – 'प्रज्ञा' विकासाची प्रक्रिया*

       _बुद्धांना हे पूर्णपणे ज्ञात होते की, धम्माचे खरे आणि गहन ज्ञान तेव्हाच आत्मसात केले जाऊ शकते जेव्हा मन शुद्ध, शांत आणि ग्रहणशील असेल. म्हणूनच ते आधी मनाला स्थिर आणि ग्रहणशील बनवण्याचा प्रयत्न करत असत._

 *पाली कोटेशन (धम्मपद - यमकवग्ग):*

   *"मनोपुब्बङ्गमा धम्मा, मनोसेट्ठा, मनोमया।*

_मनसा चे पदुद्वेन, भासति वा करोति वा, ततो नं दुक्खमन्वेति, चक्कं व वहतो पदं।।"_

   _अर्थ: "सर्व गोष्टी मनाच्या आधी येतात, मनच श्रेष्ठ आहे, मनच त्या निर्माण करते. जर कोणी दूषित मनाने बोलतो किंवा कार्य करतो, तर दुःख त्याच्या मागे असे लागते, जसे गाडीचे चाक ओढणाऱ्या बैलाच्या पावलांमागे लागते."_

*"मनसा चे पसन्नेन, भाsति वा करोति वा, ततो नं सुखमन्वेति, छाया व अनपायिनी।।"*

   _अर्थ: "जर कोणी प्रसन्न (निर्मळ) मनाने बोलतो किंवा कार्य करतो, तर सुख त्याच्या मागे असे लागते, जसे त्याची अविभाज्य सावली."_

 *वैज्ञानिक दृष्टिकोन:* _हे कोटेशन मनाच्या शुद्धतेचे आणि त्याच्या सामर्थ्याचे महत्त्व अधोरेखित करते. बुद्ध हे जाणत होते की, जर मन दूषित किंवा अशांत असेल, तर चार आर्य सत्ये (दुःख, दुःखसमुदय, दुःख निरोध, दुःख निरोधागामिनी प्रतिपदा) किंवा अष्टांगिक मार्गासारखी गहन शिकवण व्यर्थ ठरू शकते. त्यामुळे, व्यक्तीला आधी शील (नैतिकता) आणि समाधी (एकाग्रता) द्वारे मनाला स्थिर आणि निर्मळ बनवण्यास मदत करत, ज्यामुळे प्रज्ञा (ज्ञान) उदय पावते._

 *उदा. सोणा कोळीविसाची कथा (Sona Koḷivisa Sutta, Anguttara Nikaya 6.55):*

   _सोणा नावाच्या भिक्खूने अतिशय कठोर तपश्चर्या करून स्वतःला शारीरिक वेदना दिल्या, ज्यामुळे तो निराश झाला. बुद्धांनी त्याला वीणा वाजवण्याचे उदाहरण दिले._

   *पाली कोटेशन (बुद्धांनी सोणाला दिलेला उपदेश):*

     *"तं किं मञ्ञसि, सोण, पुब्बे त्वं अगरियकाले वीणावादको अहोसि मंदग्गितो? ननु ते उपय्यं पस्सिमासि?"*

     _अर्थ: "सोणा, तुला आठवते का, तू पूर्वी गृहस्थाश्रमात असताना वीणावादक होतास? तुझी वीणा सुरात वाजवत नव्हती का?"_

     *स्पष्टीकरण:* _बुद्धांनी सोणाला आठवण करून दिली की, वीणा खूप घट्ट ताणली किंवा खूप सैल ठेवली तर ती योग्य सूर देत नाही. ती मध्यम ताणलेली असावी लागते._

 *वैज्ञानिक दृष्टिकोन:* _या सोप्या उदाहरणातून बुद्धांनी सोणाला 'मध्यम मार्गाचे' महत्त्व समजावले. शारीरिक आणि मानसिक दोन्ही स्तरांवर संतुलन साधणे आवश्यक आहे, हे पटवून दिले. सोणाने अति-तपश्चर्या सोडून मध्यम मार्गाचा अवलंब केला आणि त्याचे मन ज्ञानासाठी तयार झाले._

*ई. अष्टांगिक मार्ग आणि चार आर्य सत्ये – दुःखमुक्तीचा 'प्रिस्क्रिप्शन'*

       _एकदा व्यक्तीचे मन उपदेश ग्रहण करण्यास तयार झाल्यावर, बुद्ध त्यांना चार आर्य सत्ये आणि आर्य अष्टांगिक मार्ग शिकवत असत. ही शिकवण बुद्धांच्या 'मानसिक उपचाराची' अंतिम आणि सर्वात प्रभावी 'प्रिस्क्रिप्शन' होती._

 *चार आर्य सत्ये:*

   ▪️  _दुःख आहे (Dukkha): जीवनातील दुःख, असमाधान ओळखणे._

   ▪️  _दुःखाचे कारण आहे (Samudaya): तृष्णा (इच्छा, आसक्ती) हे दुःखाचे मूळ आहे हे समजून घेणे._

   ▪️  _दुःख निरोध शक्य आहे (Nirodha): तृष्णेचा त्याग केल्यास दुःखाचा अंत होतो._

   ▪️  _दुःख निरोधाचा मार्ग आहे (Magga): दुःखाचा अंत करण्यासाठी अष्टांगिक मार्गाचे पालन करणे._

 *अष्टांगिक मार्ग (Eightfold Path):* _हा दुःखातून मुक्तीचा व्यावहारिक मार्ग आहे, ज्यात सम्यक दृष्टी, सम्यक संकल्प, सम्यक वाचा, सम्यक कर्मान्त, सम्यक आजीविका, सम्यक व्यायाम, सम्यक स्मृती, आणि सम्यक समाधी यांचा समावेश आहे._

 *वैज्ञानिक दृष्टिकोन:* _हे चार आर्य सत्ये कोणत्याही वैज्ञानिक संशोधनासारखेच आहेत: समस्या ओळखणे, तिचे मूळ कारण शोधणे, समस्या सोडवणे शक्य आहे हे सिद्ध करणे, आणि ती सोडवण्यासाठी एक पद्धतशीर मार्ग देणे. अष्टांगिक मार्ग हे त्या समस्येवर मात करण्यासाठी आवश्यक असलेले 'कृती कार्यक्रम' (Action Plan) आहे, ज्यात नैतिक आचरण, मानसिक एकाग्रता आणि उच्च ज्ञान यांचा समावेश आहे._

 *उदा. रोगी भिक्खूंना दिलेला उपदेश (Gilāna Sutta, Samyutta Nikaya 36.7):*

   _बुद्ध अनेकदा आजारी भिक्खूंना भेटायला जात असत. एका सुत्तात एक भिक्खू आजारी आणि खूप दुःखी अवस्थेत असतो._

   *पाली कोटेशन (उदा. रोगी भिक्खूला):*

 *"अय्यं, विज्जमानं इमं कायं अनित्तं दुःखं अनात्तं ति पस्स।"*

    _अर्थ: "हे आर्य (भिक्खू), या शरीराला अनित्य (क्षणिक), दुःखमय आणि अनात्मन (आत्मरहित) असे पहा."_

   *वैज्ञानिक दृष्टिकोन:* _इथे बुद्ध शारीरिक वेदनांना 'सत्य' मानून त्यांना धम्माच्या मूलभूत संकल्पनांशी जोडण्यास सांगतात. यामुळे भिक्खूचे लक्ष वेदनेच्या भौतिक स्वरूपावरून हटून तिच्या तात्पुरत्या आणि निरर्थक स्वरूपावर केंद्रित होते. यातून त्याला वेदना स्वीकारून शांतता प्राप्त होते, जी अष्टांगिक मार्गातील 'सम्यक दृष्टी' आणि 'सम्यक स्मृती'च्या विकासासाठी आवश्यक आहे._

_बुद्धांची धम्म शिकवण्याची पद्धत ही केवळ तात्त्विक प्रवचन नव्हती, तर ती अत्यंत व्यावहारिक, व्यक्ती-केंद्रित आणि वैज्ञानिक होती. ते प्रत्येक व्यक्तीच्या मानसिक अवस्थेचे निदान करून, त्यांच्या तात्कालिक गरजेनुसार मार्गदर्शन करत असत. क्रमिक उपदेश, सोपी उदाहरणे, व्यक्तीच्या पूर्वज्ञानाचा वापर आणि योग्य वेळी गहन धम्माची शिकवण हे सर्व बुद्धांना एक 'मानसिक डॉक्टर' आणि 'अति-वैज्ञानिक' म्हणून सिद्ध करते. त्यांचे उपदेश हे केवळ ऐकण्यासाठी नसून, ते जीवनात उतरवून मानसिक शांती आणि दुःखातून मुक्ती प्राप्त करण्यासाठी होते, जे आजही तितकेच प्रासंगिक आहेत._

_*विपश्यना हा बुद्धांचा एक महान आणि क्रांतिकारी शोध आहे. याचा अर्थ 'वस्तू जशी आहे तशी पाहणे' (insight meditation). ही केवळ एक ध्यान पद्धती नसून, मनाच्या आणि शरीराच्या सूक्ष्म स्तरावरील क्रियांचे तटस्थपणे निरीक्षण करण्याची एक वैज्ञानिक प्रक्रिया आहे.*_

_*मज्झिम निकायमधील सतिपट्ठान सुत्त (मज्झिम निकाय, भाग १, सुत्त १०)* हे विपश्यनेचे आधारभूत सूत्र आहे. *या सुत्तात बुद्धांनी 'काय-अनुपस्सना' (शरीराचे निरीक्षण), 'वेदना-अनुपस्सना' (भावनांचे निरीक्षण), 'चित्त-अनुपस्सना' (मनाचे निरीक्षण) आणि 'धम्म-अनुपस्सना' (मानसिक गुणधर्मांचे निरीक्षण) या चार स्तरांवर सखोल ध्यान आणि निरीक्षणाची पद्धत शिकवली.*_

_"इध भिक्खवे, भिक्खु काये कायानुपस्सी विहरति आतापी सम्पजानो सतिमा, विनेय्य लोके अभिनज्झादोमनस्सं। वेदनासु वेदनूपस्सी विहरति... चित्ते चित्तूपस्सी विहरति... धम्मेसु धम्मानुपस्सी विहरति आतापी सम्पजानो सतिमा, विनेय्य लोके अभिनज्झादोमनस्सं।"_

*_(अर्थ: "भिक्खूंनो, भिक्खू शरीरात शरीराचे निरीक्षण करत, प्रयत्नाने, पूर्ण जाणीवेने आणि सजगतेने राहतो, जगातील लोभ आणि द्वेष दूर करतो. वेदनांमध्ये वेदनांचे निरीक्षण करत राहतो... चित्तामध्ये चित्ताचे निरीक्षण करत राहतो... धर्मांमध्ये धर्मांचे निरीक्षण करत राहतो, लोभ आणि द्वेष दूर करतो.")_*

_विपश्यना महान का आहे?_

 ▪️  *अनुभवजन्य आणि प्रायोगिक:* _ही केवळ तात्त्विक चर्चा नसून, स्वतः अनुभव घेऊन सत्याचा शोध घेण्याची पद्धत आहे._

 ▪️ *मनाच्या खोलवर शुद्धीकरण:* _ती केवळ वरवरच्या भावनांवर काम करत नाही, तर संस्कारांच्या खोल स्तरांवर जाऊन त्यांना काढून टाकते._

 ▪️  *सार्वत्रिक आणि धर्मनिरपेक्ष:* _ही कोणत्याही विशिष्ट धर्माशी संबंधित नसून, कोणत्याही व्यक्तीला, कोणत्याही पार्श्वभूमीवर, दुःखातून मुक्ती मिळवण्यासाठी उपयुक्त आहे._

 ▪️  *वैज्ञानिक पडताळणी:* _आधुनिक न्यूरोसायन्स आणि मानसशास्त्र विपश्यनेचे मानसिक आणि शारीरिक आरोग्यावर होणारे सकारात्मक परिणाम मान्य करतात._

*_६. मृत्यूशय्येवरील व्यक्तींसाठी बुद्धांचा उपदेश (सुगतीसाठी)_*

_बुद्धांनी केवळ जीवनासाठीच नव्हे, तर मृत्यूच्या क्षणांसाठीही अत्यंत महत्त्वाचे उपदेश दिले आहेत, जे व्यक्तीला शांती आणि सुगती प्राप्त करण्यास मदत करतात. हे उपदेश व्यक्तीच्या मानसिक स्थितीवर लक्ष केंद्रित करतात, कारण अंतिम क्षण शांत आणि जागरूक असतील तर पुढील जन्म किंवा अस्तित्व अधिक सकारात्मक असू शकते असे बौद्ध धर्मात मानले जाते._

_*महापरिनिब्बान सुत्त (दीघ निकाय, भाग १६)* मध्ये बुद्धांनी आपल्या अंतिम दिवसांत आणि निब्बाण प्राप्त करण्यापूर्वी अनेक महत्त्वपूर्ण उपदेश दिले आहेत. *मृत्यूच्या जवळ असलेल्या भिक्खूंना किंवा शिष्यांना ते चित्त शांत ठेवण्यास आणि जागरूक राहण्यास सांगत असत.*_

 ▪️  *सती (स्मृती/जागरूकता):* _बुद्धांनी मृत्यूच्या वेळी सर्वात महत्त्वाचा गुण म्हणून सती (mindfulness) म्हणजेच जागरूकता जपण्याचे महत्त्व सांगितले आहे. व्यक्तीने आपल्या वेदना, भावना आणि मनाच्या स्थितीचे तटस्थपणे निरीक्षण करावे, ज्यामुळे भीती, चिंता आणि दुःख कमी होते._

 ▪️  *काम, वासना आणि आसक्तींचा त्याग:* _बुद्धांनी सांगितले की, मृत्यूच्या वेळी कशाशीही आसक्ती न ठेवणे अत्यंत महत्त्वाचे आहे. शरीर, संपत्ती, नातेसंबंध यांच्यावरील आसक्ती दुःखाचे कारण बनते._

 ▪️  *कुशल कर्मांची आठवण:* _आयुष्यभर केलेल्या चांगल्या कर्मांची आठवण करणे आणि इतरांप्रति करुणा व मैत्री भावना ठेवणे हे चित्त शुद्ध करते._

 ▪️  *धम्माचे चिंतन:* _मृत्यूच्या वेळी धम्माच्या (सत्याच्या) मूलभूत तत्त्वांचे चिंतन करणे, जसे की अनित्यता (Anicca), दुःख (Dukkha) आणि अनात्मन (Anatta) या त्रिलक्षणांचे चिंतन करणे, हे मनाला शांती प्रदान करते._

_*अनुराध सुत्त (संयुत्त निकाय)* मध्ये बुद्धांनी अनुराधाला उद्देशून सांगितले आहे की, *शरीराचे आणि मनाचे खरे स्वरूप समजून घेतल्यास, ते (मृत्यूच्या वेळी) कोणत्याही आसक्तीशिवाय जाऊ शकतात. याचा अर्थ, योग्य धम्मज्ञानामुळे व्यक्ती भीतीमुक्त होऊन मरणाला सामोरे जाऊ शकते.*_

_या उपदेशांचा उद्देश हा आहे की, *मृत्यू हा जीवनाचा एक नैसर्गिक भाग आहे. भीती आणि आसक्तीमुळे दुःख वाढते. जर व्यक्तीने जागृतीने आणि आसक्तीरहित मनाने मृत्यू स्वीकारला, तर त्याची अंतिम चित्तस्थिती शुद्ध राहते, ज्यामुळे 'सुगती' (चांगल्या गतीला) प्राप्त होते असे मानले जाते. हे आधुनिक 'शांत मृत्यू' (peaceful dying) किंवा 'पॅलिएटिव्ह केअर' (palliative care) संकल्पनेशी जुळते, जिथे रुग्णाला शेवटच्या क्षणी शारीरिक आणि मानसिक शांती देण्यावर भर दिला जातो.*_

_बुद्धांच्या काळात रोग्यांना आणि मृत्यूशय्येवर असलेल्या व्यक्तींना दिला गेलेला उपदेश हा केवळ धार्मिक किंवा सांत्वनपर नव्हता, तर तो अत्यंत प्रगल्भ, मनोवैज्ञानिक आणि मुक्तीदायी दृष्टिकोन देणारा होता. या उपदेशातून *अनित्यतेचा (अनिच्चा), दुःखाचा (दुक्ख), आणि अनात्मतेचा (अनत्ता)* बोध दिला जातो. यामध्ये *मन व दृष्टिकोन बदलून निर्वाण प्राप्तीसाठी प्रवृत्त करणारा धम्म* आहे._

*१. गिळ्हान सुत्त (Gilāna Sutta – SN 55.54)

स्रोत:* Saṁyutta Nikāya – Saccasaṁyutta (SN 55.54)_

_सुत्ताचा सारांश:_

_सुत्तामध्ये भगवान बुद्ध सीघगो नामक एका रोगी भिक्खूला भेटायला जातात. बुद्ध त्याला विचारतात:_

*“सीघग, तू सत् सद्धम्मां पासन्नो (बुद्ध, धम्म, संघ, सील, सुत, चाग, आणि पञ्चेंद्रियांवर विश्वास) आहेस का?”*

_सीघग म्हणतो, “हो.”_

_त्यानंतर बुद्ध त्याला विचारतात की:_

_“अहो भिक्खु, तू अशा स्थितीत असूनही पञ्चेंद्रियांवर विश्वास ठेवतोस, तर तू मरला तरी चांगल्या गतीला जाशील.”_

_आशय:_

_बुद्ध इथे शारीरिक स्थिती कितीही वाईट असली तरी *"चित्तस्स एकाग्गता"* आणि *“सद्दम्मस्स ओनज्झा” *हीच मुख्य आहे, असे सांगतात. शरीर जरी जर्जर असले तरी मन निव्रुत्त, धम्मावर अढळ श्रद्धा असणे हे मुक्तीच्या दिशेने अत्यंत आवश्यक आहे._

▪️ *२. नकुलमाता सुत्त / नकुलपिता सुत्त (AN 6.16) स्रोत:* _Aṅguttara Nikāya – Chakkanipāta (AN 6.16)_

▪️ _सुत्ताचा सारांश:_

_नकुलपिता नावाचा एक गृहस्थ रोगाने अत्यंत अशक्त होतो. त्याची पत्नी नकुलमाता त्याला शांततेने सांगते:_

*“तू चिंता करू नकोस. तुझे शरीर व्याधीग्रस्त आहे, पण तुझे मन दु:खी होऊ नये.”*

_त्यानंतर ती त्याला *धम्माचे स्मरण* करून देते – की, “जर तू शरीराचे दु:ख मनात आणलेस, तर ते दुहेरी होईल. परंतु *तू जर धम्मावर ध्यान केंद्रित केलेस, तर निर्वाणाच्या दिशेने पुढे जाशील.”_

_बुद्ध नंतर सांगतात:_

*_“नकुलमाता ही एक महासत्त्वा स्त्री आहे. तिने योग्य वेळी योग्य प्रकारचा धम्मोपदेश दिला.”_*

▪️ *आशय:*

_या सुत्तामध्ये एक अत्यंत महत्त्वाचा मानसिक दृष्टिकोन आपल्याला दिसतो —* “शरीराला दु:ख होईलच, पण मन त्यात बुडू नये.”* मृत्यू किंवा व्याधीच्या वेळेस हा धम्म समजावून सांगणे म्हणजे व्यक्तीला मोक्षाच्या दिशेने नेणे होय._

▪️ *३. चुन्द सुत्त (Chunda Sutta – AN 47.13)

स्रोत:* _Aṅguttara Nikāya – Satipatthāna Vagga_

▪️ *सुत्ताचा सारांश:*

_चुन्द नावाच्या एक भिक्खू अंथरुणावर आजारी पडलेला असतो. आनंद थेर बुद्धांच्या सांगण्यावरून त्याला भेटायला जातात. आनंद त्याला सांगतो:_

*“मित्रा, तू नीटच आहेस. तुझ्या शरीरावर व्याधी आहे, पण मन प्रबुद्ध राहू दे.”*

_त्यानंतर तो *सतिपट्ठान ध्यान (चार प्रकारचे ध्यान)* सांगतो:_

▪️ काये काया अनुपश्यती (शरीरावर लक्ष)

▪️ वेदनासु वेदना...

▪️ चित्ते चित्तं...

▪️ धम्मेसु धम्मं...

*आशय:*

_या सुत्तात *साक्षीभावाने शरीर आणि मन* बघण्याची शिकवण आहे. *व्याधी ही अनित्य आहे.* ती जाणून त्यातून अलिप्त भाव तयार करणे ही मुक्तीची तयारी आहे._

▪️ *४. पासादिका सुत्त (DN 29) स्रोत: Dīgha Nikāya*

▪️ *वैशिष्ट्य:*

_बुद्ध स्वतः रोगग्रस्त असतानाही उपाली, चुन्द, आणि आनंद यांना शांतीने उपदेश देतात. *“अत्तदीपा विहरथ, धम्मदीपा विहरथ – स्वतःचा आणि धम्माचा आधार घ्या”* असा अंतिम उपदेश._

🧠 _*उपदेश देण्यामागील कारण (तात्त्विक विश्लेषण)*_

*१. अनिच्चा – सर्व गोष्टी नाशवंत आहेत*

_*“सबे संखारा अनिच्चा”* – शरीरही तात्कालिक आहे, हे रोग्याला स्वीकारायला शिकवले जाते._

*२. दुक्ख – राग/मोहामुळे वाढणारे दु:ख टाळा*

_रोग्याच्या मनात द्वेष, भीती, दुःखाची गुंतवणूक होऊ नये म्हणून धम्मोपदेश दिला जातो._

*३. अनत्ता – हे माझं नाही, मी नाही*

_*“एतं मम, नेसोहमस्मि, न मेसो अत्ता”* – शरीराची ओळख ‘स्व’ म्हणून होऊ नये._

*४. चित्तनिर्मिती – अंतःकरण शुद्ध ठेवा*

_उपदेश म्हणजे मानसिक पुनर्निर्माण — दुःखाच्या अवस्थेत अविचल चित्त तयार करणे._

*५. संसारविमुक्तीची शेवटची संधी*

_व्याधी किंवा मृत्यू हे धम्मविमर्शासाठी अत्यंत अनुकूल क्षण आहेत. उपदेश दिला जातो कारण:_

_त्या व्यक्तीची मृत्यूपूर्व तयारी होईल जर ती अणु मात्र तपश्चर्या/ध्यान करू शकली, तर पुढील जन्म सुधारेल किंवा अपाय टाळेल_

_*रोग, मृत्यू, वा जीवनाचा संधिकाल* — या क्षणी बुद्ध किंवा शिष्य रोग्यावर *"चित्तसंस्कार”* करतात, म्हणजेच विचारांचे शुद्धीकरण करून त्याला *धम्माचं साक्षात्कारी स्मरण* करून देतात. या उपदेशांमधून मृत्यूच्या भीतीवर विजय, आत्मविवेक, आणि निर्वाणमार्ग स्पष्ट होतो._

_*७. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांचे विचार*_

_डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांनी बुद्धांच्या वैज्ञानिक आणि तार्किक दृष्टिकोनाचे विशेष कौतुक केले आहे. त्यांच्या मते, *"बुद्धांचा धर्म हा विज्ञाननिष्ठ धर्म आहे."* (बुद्ध आणि त्यांचा धम्म). त्यांनी बुद्धाच्या धर्माला अंधश्रद्धा, कर्मकांड आणि रूढीवादी विचारांपासून मुक्त असा एक मानवतावादी आणि बुद्धिवादी धर्म म्हणून पाहिले. ते म्हणतात की, "बुद्धांनी लोकांना विचार करायला शिकवले, कोणत्याच गोष्टीवर डोळे झाकून विश्वास ठेवू नका असे सांगितले." आंबेडकरांनी त्यांच्या 'बुद्ध आणि त्यांचा धम्म' या ग्रंथात बुद्धांच्या शिकवणीतील वैज्ञानिकता आणि तार्किकता वारंवार अधोरेखित केली आहे._

*_८. इतर मान्यवर संशोधक आणि अभ्यासकांचे मत_*

_बौद्ध धम्माला आधुनिक विज्ञानाच्या दृष्टिकोनातून पाहणारे अनेक आंतरराष्ट्रीय अभ्यासक आणि शास्त्रज्ञ आहेत. त्यांच्या मते, बौद्ध धम्म हा केवळ एक धर्म नसून, तो जीवनाकडे पाहण्याचा एक वैज्ञानिक दृष्टिकोन आहे._

🇮🇳 *_भारतीय वैज्ञानिक व विचारवंत_*

*१. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर*

*व्यवसाय / ओळख:* _भारताचे संविधानकार, समाजशास्त्रज्ञ, बौद्ध धर्माच्या नवचैतन्याचे प्रणेते_

_*"बुद्धाचा धर्म हा अंधश्रद्धा, आत्मा, परमेश्वर इत्यादी कल्पनांना नाकारतो. तो अनुभवसिद्ध, विवेकाधारित व नैतिक विज्ञान आहे." “बुद्ध हा एका संशोधकासारखा होता – तो मुक्त विचारांचा प्रचारक होता.”*_

*२. धर्मानंद कोसंबी*

*व्यवसाय / ओळख:* _बौद्ध पाली साहित्याचे भारतातील अग्रगण्य अभ्यासक_

*_“बौद्ध धर्म हा अंधश्रद्धा विरहित असून अनुभवावर आधारित तत्त्वज्ञान आहे. बुद्धांचा दृष्टिकोन वैज्ञानिक होता.”_*

*३. आचार्य नरेंद्र देव*

*व्यवसाय / ओळख:* _समाजवादी नेते व शिक्षणतज्ज्ञ_

*_“बुद्धधर्म कर्मसिद्धांत व आत्मा यांचा निषेध करतो. बुद्धाने केवळ नैतिक कारणमीमांसा मांडली. हे तत्त्व वैज्ञानिक कारणवादाशी मिळतेजुळते आहे.”_*

4. डॉ. सतीशचंद्र विद्यार्थी

*व्यवसाय / ओळख:* _समाजशास्त्रज्ञ_

*_“बुद्धधर्म सामाजिक क्रांतीचे वैज्ञानिक साधन आहे. यामध्ये विवेक, नैतिकता आणि प्रज्ञेचा संगम आहे.”_*

*५. एम. एन. रॉय (M. N. Roy)*

*व्यवसाय / ओळख:* _भारतीय क्रांतिकारक, तत्त्वज्ञ, ‘रॅडिकल ह्युमॅनिझम’चे प्रवर्तक_

*_“बुद्ध हे मानवतावादाचे मूळ स्रोत आहेत. त्यांनी अनुभव व विवेकाधिष्ठित धर्म शिकवला.”_*

*६. डॉ. जी. डी. पारिख*

*व्यवसाय / ओळख:* _शिक्षणतज्ज्ञ_

*_“बौद्ध धर्म म्हणजे विज्ञानसंगत अध्यात्म. बुद्धाने नैतिकतेसाठी कोणतीही ईश्वराधारित भीती निर्माण केली नाही.”_*

*७. बाबा आमटे (डॉ. भिमरेख आमटे)*

*व्यवसाय / ओळख:* _समाजसेवक व मानवतावादी विचारवंत_

*_“बुद्धाच्या करुणेच्या तत्त्वातच मानवतेचा खरा विज्ञान आहे. त्यांनी अंधश्रद्धेऐवजी कृतीवर भर दिला.”_*

🌍 *_अभारतीय वैज्ञानिक, विचारवंत व संशोधक_*

1. Albert Einstein (आल्बर्ट आइनस्टाईन)

*व्यवसाय / ओळख:* _सुप्रसिद्ध भौतिकशास्त्रज्ञ_

*_“If there is any religion that would cope with modern scientific needs, it would be Buddhism.” “बौद्ध धर्म हा विज्ञानाशी सुसंगत असा एकमेव धर्म आहे.”_*

*२. Carl Sagan (कार्ल सगन)*

*व्यवसाय / ओळख:* _खगोलशास्त्रज्ञ, विज्ञानप्रसारक_

*_“बुद्धाने जे तत्त्वज्ञान दिले ते अनुभव, निरीक्षण व कारणवादावर आधारलेले होते – जे आधुनिक विज्ञानाशी जुळते.”_*

*३. Alan Watts (ऍलन वॉट्स)*

*व्यवसाय / ओळख:* _तत्त्वज्ञ, धर्मशास्त्र अभ्यासक_

*_“बौद्ध धर्म हे मनाचे वैज्ञानिक विश्लेषण आहे. तो आत्म्याऐवजी चेतनेच्या प्रवाहावर भर देतो.”_*

*४. Stephen Batchelor (स्टीफन बॅचलर)*

*व्यवसाय / ओळख:* _आधुनिक बौद्ध लेखक व विचारवंत_

*_“बौद्ध धर्म हे विश्वासांवर नव्हे तर अनुभवावर आधारित तत्त्वज्ञान आहे. यामध्ये वैज्ञानिक दृष्टिकोन आहे.”_*

5. Edward Conze (एडवर्ड कॉनझे)

*व्यवसाय / ओळख:* _बौद्ध तत्त्वज्ञ, पाली/संस्कृत ग्रंथांचे भाषांतरकार_

*_“प्रतीत्यसमुत्पाद हा तत्त्व वैज्ञानिक System Theory किंवा Causal Analysis शी सुसंगत आहे.”_*

*६. Thomas Metzinger (थॉमस मेट्सिंगर)*

*व्यवसाय / ओळख:* _न्यूरोसायंटिस्ट, चेतना संशोधक_

*_“बौद्ध धर्माचा ‘अनात्म’ सिद्धांत हा आजच्या न्यूरोसायन्सच्या संशोधनांशी पूर्ण सुसंगत आहे.”_*

*७. Richard Davidson (रिचर्ड जे. डेविडसन)*

*व्यवसाय / ओळख:* _न्यूरोसायकॉलॉजिस्ट, ध्यान संशोधक_

*_“बौद्ध ध्यान (Vipassana) मुळे मेंदूच्या रचनात्मक बदलांची MRI ने पुष्टी झाली आहे.”_*

*८. Matthieu Ricard (मॅथ्यू रिकार्ड)*

*व्यवसाय / ओळख:* _जैवशास्त्रज्ञ, तिबेटी बौद्ध भिक्षु_

*_“बौद्ध ध्यानामुळे मनात सकारात्मक ऊर्जा निर्माण होते. विज्ञान व करुणा यांचे ते संयोग आहे.”_*

*९. Joseph Goldstein*

*व्यवसाय / ओळख:* _विपश्यना ध्यान शिक्षक, लेखक_

*_“बौद्ध धर्माची ‘क्षणभंगुरता’ व ‘अनात्म’ संकल्पना मानसशास्त्राशी सुसंगत आहेत.”_*

*१०. Sam Harris (सॅम हॅरिस)*

*व्यवसाय / ओळख:* _न्यूरोसायंटिस्ट, अथेइस्ट लेखक_

*_“बौद्ध धर्माचा अनुभवाधारित दृष्टिकोन हा वैज्ञानिक आत्मनिरीक्षणाचा सर्वोच्च नमुना आहे.”_*

*११. Jon Kabat-Zinn (जॉन काबात-झिन)*

*व्यवसाय / ओळख:* _MBSR (Mindfulness-Based Stress Reduction) संस्थापक_

*_“बौद्ध ध्यानातून (Mindfulness) अनेक शारीरिक व मानसिक आजारांवर वैज्ञानिक उपाय मिळतात.”_*

*१२. Thich Nhat Hanh (थिक न्हात हान)*

*व्यवसाय / ओळख:* _तिबेटी बौद्ध भिक्षु व लेखक_

*_“बौद्ध धर्म म्हणजेच scientific awareness आणि conscious breathing. हे विज्ञान व अध्यात्म यांचे मिलन आहे.”_*

*_निष्कर्ष:_*

_पाली साहित्याचा सखोल अभ्यास केल्यास, बुद्ध हे केवळ एक धर्मोपदेशक नव्हते, तर एक महान वैज्ञानिक, कुशल डॉक्टर, भैषज्यगुरु आणि मनाचे चिकित्सक होते हे स्पष्ट होते._ 

१. _त्यांच्या ज्ञानप्राप्तीचा प्रवास हा वैज्ञानिक संशोधनासारखाच होता, ज्यात त्यांनी आधीच्या गुरूंच्या मर्यादा ओळखून स्वतःच्या निरीक्षणातून आणि चिंतनातून प्रतित्यसमुत्पाद सारख्या गहन सत्याचा शोध लावला._ 

२. _त्यांचा दृष्टिकोन हा नेहमीच निरीक्षण, प्रयोग, कार्यकारणभाव आणि तर्कावर आधारित होता._ 

३. _विपश्यना हा त्यांचा एक महान शोध आहे, जो मनाच्या आणि शरीराच्या खोलवरच्या शुद्धीकरणासाठी एक प्रायोगिक वैज्ञानिक पद्धत आहे._ 

४. _मृत्यूच्या क्षणीही बुद्धांनी सांगितलेले उपदेश व्यक्तीला शांत आणि जागरूक राहण्यास मदत करतात, जे वैज्ञानिक दृष्टिकोनातूनही मानसिक आरोग्यासाठी महत्त्वाचे आहे._ 

५. _डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांनी आणि अल्बर्ट आईन्स्टाईन, कार्ल सेगन, दलाई लामा यांसारख्या इतर मान्यवर संशोधकांनी बुद्धांच्या याच वैज्ञानिक आणि बुद्धिवादी दृष्टिकोनाचे महत्त्व ओळखले आणि तो आधुनिक युगासाठी अत्यंत उपयुक्त असल्याचे प्रतिपादन केले._

६. _बौद्ध धम्म केवळ एक आध्यात्मिक मार्ग नसून, तो वैज्ञानिक चौकशी आणि मानवी कल्याणावर आधारित एक जीवनशैली आहे._ 

_*त्यामुळे, बौद्ध धम्माला 'विज्ञाननिष्ठ धर्म' म्हणणे हे यथार्थ आहे.*_

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼

*_लेखक : महेश कांबळे_*

*_दिनांक : २४/०७/२०२५_*

*_संदर्भ सूची :_*

१. अंगुत्तर निकाय: पाली त्रिपिटकाचा भाग, बुद्धांच्या प्रवचनांचा संग्रह.

२. कलाम सुत्त (अंगुत्तर निकाय, भाग ३, सुत्त ६५)

३. संयुत्त निकाय: पाली त्रिपिटकाचा भाग, संबंधित प्रवचनांचा संग्रह.

४. धम्मचक्कपवत्तन सुत्त (संयुत्त निकाय, भाग ५६, सुत्त ११)

५. निदान संयुत्त (संयुत्त निकाय): प्रतित्यसमुत्पादाचे सविस्तर वर्णन.

६. अनुराध सुत्त (संयुत्त निकाय): मृत्यूच्या वेळी आसक्तीरहित होण्याचे महत्त्व.

७. मज्झिम निकाय: पाली त्रिपिटकाचा भाग, मध्यम लांबीच्या प्रवचनांचा संग्रह.

८. सतिपट्ठान सुत्त (मज्झिम निकाय, भाग १, सुत्त १०)

९. अरियपरियेसन सुत्त (मज्झिम निकाय, भाग १, सुत्त २६): बुद्धांच्या ज्ञानप्राप्तीचा प्रवास आणि गुरूंवरील त्यांचे अनुभव.

१०. विनय पिटक: बौद्ध भिक्खूंसाठी नियम आणि आचारसंहितेचा संग्रह.

   ▪️ महावग्ग (विनय पिटक, भिक्खुनी पाचित्तिय, ५.८३)

   ▪️ चीवरक्खंधक (विनय पिटक)

११. धम्मपद: खुद्दक निकायचा भाग, बुद्धांच्या नैतिक शिकवणींचा संग्रह.

   ▪️ यमकवग्ग, गाथा १

 १२. दीघ निकाय: पाली त्रिपिटकाचा भाग, लांब प्रवचनांचा संग्रह.

१३. महानिदान सुत्त (दीघ निकाय, भाग १५, सुत्त २): प्रतित्यसमुत्पादाचे सविस्तर वर्णन.

१४. महापरिनिब्बान सुत्त (दीघ निकाय, भाग १६): बुद्धांचे अंतिम उपदेश आणि जागरूकतेचे महत्त्व.

१५. बुद्ध आणि त्यांचा धम्म (The Buddha and His Dhamma): डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांनी लिहिलेला ग्रंथ.

१६. आईन्स्टाईन, अल्बर्ट (Einstein, Albert): विविध संकलनांमध्ये बौद्ध धर्मावरील त्यांची मते आढळतात. (उदा. "Out of My Later Years," "The World as I See It").

१७. सेगन, कार्ल (Sagan, Carl): 'कॉसमॉस' (Cosmos) आणि इतर विज्ञान विषयक पुस्तके.

१८. दलाई लामा, १४ वे (The 14th Dalai Lama): 'द युनिव्हर्स इन अ सिंगल ॲटम: द कॉन्वर्जेंस ऑफ सायन्स अँड स्पिरिच्युॲलिटी' (The Universe in a Single Atom: The Convergence of Science and Spirituality) आणि इतर पुस्तके.

१९. थुरमन, रॉबर्ट (Thurman, Robert): बौद्ध धर्म आणि विज्ञान यावरील त्यांचे विविध लेख आणि व्याख्याने.

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼